Ukutantika kwa Lupwa Ukwabamo Kutemwa Ukwa kwa Yehova
“Pa mulandu uyu mfukamina kuli Shifwe, kuli uyo indupwa shonse mu mulu na pano nse shiinikwako amashina.”—ABENA EFESE 3:14, 15.
1, 2. (a) Ni ku mifwaile nshi Yehova abumbile ibumba lya lupwa? (b) Lubali nshi ulupwa lulingile ukukwata ilelo mu kutantika kwa kwa Yehova?
YEHOVA abumbile ibumba lya lupwa. Ukupitila muli lyene, acitile ifingi ukucila pa kwikusha ukukabila kwa buntunse ukwa bunabo, ukutungilila, nelyo icitemwiko. (Ukutendeka 2:18) Ulupwa lwali e nshila ukupitila muli iyo imifwaile ya kwa Lesa iyawamisha iya kwisusha isonde yali no kufikilishiwa. Aebele abaupana babili aba kubalilapo ukuti: “Fyaleni, fuleni, kumaneni pe sonde no kupanasha.” (Ukutendeka 1:28) Injikalo ya cikabilila kabili iya kuteesa iya lupwa yali no kushininkisha iya kunonsha ku minshipendwa ya bana abali no kufyalwa kuli Adamu na Efa ne ntuntuko shabo.
2 Balya abaupana babili aba kubalilapo, nangu cibe fyo, basalilepo inshila ya kubulwa icumfwila—mu kuba ne fya kufumamo fya konaula ku bene beka no bufyashi bwabo. (Abena Roma 5:12) Ubumi bwa lupwa ilelo kanshi bwaba kunyonganya kwa cintu Lesa afwaile bwene ukuba. Nalyo line, ulupwa lulatwalilila ukukwata icifulo cacindama mu kutantika kwa kwa Yehova, ukubomba nge bumba lya kutendekelako ilya sosaite ya Bwina Kristu. Ici tacilesoswa mu kubulwa ukutasha ku mulimo ushaiwamina uulebombwa na Bena Kristu abashimbe abengi mu kati kesu. Ukucila, tulatesekesha ukusangwilako kukalamba uko indupwa na sho shine shicita ku butuntulu bwa ku mupashi ubwa kuteyanya kwa Bwina Kristu konse. Indupwa shakosa shifumamo ifilonganino fyakosa. Ni shani, nangu ni fyo, fintu ulupwa lobe lwingatemfuma mu kulolenkana no kutitikisha kwa lelo? Mu kwasuka, natubebete fintu Baibolo ilandapo ukulosha ku kutantika kwa lupwa.
Ulupwa mu Nshita sha Baibolo
3. Ni mbali nshi isho umulume no mukashi babombele mu lupwa lwa fikolwe?
3 Adamu na Efa bonse babili bakeene ukutantika kwa kwa Lesa ukwa bumutwe. Lelo abaume ba busumino, pamo nga Noa, Abrahamu, Isaki, Yakobo, na Yobo, mu kulungama bapokelele ififulo fyabo, pamo nge mitwe ya ndupwa. (AbaHebere 7:4) Ulupwa lwa fikolwe lwali kwati ni kamfulumende iinono, wishi ukubomba nge ntungulushi ya butotelo, kafundisha, kabili kapingula. (Ukutendeka 8:20; 18:19) Abakashi nabo bene balikwete ulubali lwacindama, ukubomba te pamo nga basha lelo pamo nga bakatungulula ba kwaafwa aba mu cinshingwa-ŋanda.
4. Ni shani fintu ubumi bwa lupwa bwaalwike pe samba lye Funde lya kwa Mose, lelo lubali nshi abafyashi batwalilile ukubomba?
4 Lintu Israele abele uluko mu 1513 B.C.E., ifunde lya lupwa lyabele ilya cibili kwi Funde lya luko ilyapeelwe ukupitila muli Mose. (Ukufuma 24:3-8) Ubulashi bwa kupingula, ukusanshako ukupingula pa milandu ya bumi ne mfwa, nomba bwapeelwe ku bapingushi basontwa. (Ukufuma 18:13-26) Bushimapepo bwa cina Lebi bwabuulile ulubali lwa malambo ulwa kupepa. (Ubwina Lebi 1:2-5) Nangu ni fyo, wishi atwalilile ukubomba ulubali lwakatama. Mose akonkomeshe bashibo ukuti: “Ifyebo ifi, ifyo ndemweba lelo, fibe mu mitima yenu: kabili mulefundisha abana benu no mukoosha, mulefisosa na pa kwikala mu mayanda yenu na pa kwenda mu nshila, kabili pa kulaala na pa kubuuka.” (Amalango 6:6, 7) Banyinabo nabo bene balikwete ukusonga kukalamba. Amapinda 1:8 yakambishe imisepela ukuti: “We mwana wandi umwaume, umfwo kusalapula kwa kwa wiso, kabili wileka malango ya kwa noko.” Ee, mu kati na nkati ka cimpangilile ca bulashi bwa mulume wakwe, umukashi wa ciHebere aali no kupanga—no kubika mu kubomba—ifunde lya lupwa. Aali no kucindikwa ku bana bakwe nelyo fye ni pa numa abe nakota.—Amapinda 23:22.
5. Ni shani fintu Ifunde lya kwa Mose lyalondolwele icifulo ca bana mu kutantika kwa lupwa?
5 Icifulo ca bana naco cine calilondolwelwe mu kulengama kwi Funde lya kwa Lesa. E fyasosele Amalango 5:16 ukuti: “Ulecindika wiso na noko, ifyo Yehova Lesa obe akwebele, ku kuleka shitantalile inshiku shobe, kabili ku kuleka kuwame kuli iwe, mu mpanga iyo Yehova Lesa obe alekupeela.” Umusaalula ku bafyashi ba umo kwali kutobe funde kwabipisha pe samba lye Funde lya kwa Mose. (Ukufuma 21:15, 17) “Pantu umuntu onse uwatuka wishi napamo nyina,” e fyalondolwele Ifunde, “ukwipaiwa akepaiwe.” (Ubwina Lebi 20:9) Ukupondokela abafyashi ba umo kwalingene no kupondokela Lesa umwine.
Ulubali lwa Balume ba Bwina Kristu
6, 7. Mulandu nshi amashiwi ya kwa Paulo pa Abena Efese 5:23-29 yamoneke nga yapya kuli bakabelenga bakwe aba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo?
6 UbuKristu bwasanikile pa kutantika kwa lupwa, ukucilisha pa lubali lwa mulume. Ku nse ya cilonganino ca Bwina Kristu, cali icaseeka ku balume mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo ukusunga abakashi babo mu nshila ya buluku, iya lumanimani. Abanakashi baletanwa insambu sha kutendekelapo no mucinshi. The Expositor’s Bible isosa ukuti: “UmuGreek ukonke ntambi aleupila pa mulandu wa kufyala abana. Insambu sha mukashi tashabikile icibindo pa nsuuna ya mulume. Ukutemwa takwaleba mu cipangano ca cupo. . . . Umwanakashi umusha takwete insambu. Umubili wakwe wali no kubomfiwa kuli shikulu wakwe ilili lyonse.”
7 Mu mibele ya musango yo, Paulo alembele amashiwi ya Abena Efese 5:23-29 aya kuti: “Umulume e mutwe wa mukashi, ifyo na Kristu e mutwe wa [cilonganino, NW], pa kubo mwine umupusushi wa Mubili. . . . Mwe balume, temweni abakashi benu, ifyo na Kristu atemenwe [icilonganino, NW] no kuipeela pa mulandu wa [ciko, NW] . . . abalume bafwile ukutemwa abakashi babo, nge mibili yabo iine. Uwatemwo mukashi wakwe wine, aitemwo mwine. Pantu takwaba nangu umo uwapato mubili wakwe; lelo alaulela no kuutesa.” Kuli bakabelenga ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, aya amashiwi yali ayapya umupwilapo. E fisosa The Expositor’s Bible ukuti: “Tapali nangu cimo mu buKristu icamoneke icacilapo ukuba icipya kabili icacilapo ukukosa, mu kulinganishiwa ku mibele ya bucisenene iya ilya nshita, ukucila pa mimwene ya Bwina Kristu iya cupo. . . . [Yene] yaiswile inshita ipya ku mutundu wa muntu.”
8, 9. Mibele nshi iya mutima iyabipa ukulola ku banakashi iyaseeka pa kati ka baume, kabili mulandu nshi cabela icakatama ukuti abaume ba Bwina Kristu bakaane imimwene ya musango yo?
8 Ukufunda kwa Baibolo ku balume takuli kwa kwaluka kwacepako ilelo. Te mulandu no kulandapo konse ukwa kulubuka kwa banakashi, abanakashi bacili bamonwa ku baume abengi nge fibombelo fye fya kwikusha kwa kwampana kwa bwamba. Ukusumina mu lushimi lwa kuti abanakashi mu cishinka balaipakisha ukuteekwa, ukulamwa, nelyo ukululunkanishiwa, abaume abengi balapuma abakashi babo no kubacenda lwa mu nkuntu. Fintu cingaba ica museebanya ku mwaume wa Bwina Kristu ukusongwa no kutontonkanya kwa ku calo kabili ukusunga umukashi wakwe bubi bubi! “Umulume wandi aali umubomfi utumikila kabili alepeela amalyashi ya pa cintubwingi,” e fisosa umwanakashi umo uwa Bwina Kristu. Nalyo line, e fyo asokolola, “Nali icinakabupalu ca kupuma kwa bakashi.” Mu kulengama, incitilo sha musango yo tashali mu kumfwana no kutantika kwa kwa Lesa. Uyo mwaume aali mulandu wa limo limo fye, alekabila ukufwaya ukwaafwa ku kubomba ne cipyu cakwe nga ca kuti alesubila ukukwata ukusenamina kwa kwa Lesa.—Abena Galatia 5:19-21.
9 Abalume bakambishiwa kuli Lesa ukutemwa abakashi babo nge mibili yabo ine. Ukukaana ukucite ci kupondokela ukutantika kwine ukwa kwa Lesa kabili kuti kwanasha ukwampana kwa umo na Lesa. Amashiwi ya mutumwa Petro yaliba ayalengama aya kuti: “Mwe balume, ikaleni ifyo fine na bakashi benu umwabelo kwishiba, nga ku cipe icishakosesha; . . . ku kuleka amapepo yenu yepelela.” (1 Petro 3:7) Ukusunga umukashi wa umo buluku buluku na kabili kuti kwakwata ukusonga kwa konaula pali bumupashi bwakwe na bumupashi bwa bufyashi bwa umo.
10. Ni nshila nshi shimo umo abalume ba Bwina Kristu bengabelesesha bumutwe mu musango wapala uwa kwa Kristu?
10 Mwe balume, ulupwa lwenu lukatemfuma pe samba lya bumutwe bwenu nga ca kuti mwabubelesha mu nshila yapala iya kwa Kristu. Kristu tabalile aba uwakaluka nelyo uwa musaalula. Mu kupusanako, aali no kusosa ukuti: ‘Sambilileni kuli ine, pa kuti ndi wafuuka kabili uwapetama umutima; e lyo mwalasango kutusha ku mitima yenu.’ (Mateo 11:29) Bushe ulupwa lobe kuti lwasose fyo pa lwa iwe? Kristu asungile abasambi bakwe pamo nge fibusa kabili alibacetekele. (Yohane 15:15) Bushe ulapeela umukashi obe umucinshi umo wine? Baibolo yalandile ulwa “mukashi wa bunyinu” ukuti: “Umutima wa kwa wiba walimutetekela.” (Amapinda 31:10, 11) Ico cilepilibula ukusuminisha icipimo cimo ica buntungwa no kuisalila, te kumunyantilila mu kuba ne fibindo fishabamo kupelulula. Mu kulundapo, Yesu akoseleshe abasambi bakwe ukuilumbulwila ukuyumfwa kwabo ne mimwene. (Mateo 9:28; 16:13-15) Bushe ucita cimo cine no mukashi obe? Nelyo bushe umona ukukanasuminishanya kwa bufumacumi pamo ngo kusonsomba ku bulashi bobe? Ukupitila mu kulangulukilako kuyumfwa kwa mukashi obe ukucila ukusuula kwene, mu cishinka ulakuula umucinshi wakwe kuli bumutwe bobe.
11. (a) Ni shani fintu bashibo bengasakamana ukukabila kwa ku mupashi ukwa bana babo? (b) Mulandu nshi baeluda na babomfi batumikila bafwile ukwimikila ica kumwenako cisuma mu kusakamana indupwa shabo?
11 Nga ca kuti uli wishi, ulafwaikwa na kabili ukubuula ubutungulushi mu kusakamana ukukabila kwa ku mupashi, ukwa mu nkuntu, no kwa ku mubili ukwa bana bobe. Ico cilesanshamo ukukwata ukutantika kusuma ukwa lyonse ukwa ku mupashi ku lupwa lobe: ukubomba nabo mu mulimo wa mwi bala, ukutungulula isambililo lya Baibolo ilya mu ŋanda, ukulanshanya ilembo lya bushiku. Ku ca kusekesha, Baibolo ilangisha ukuti eluda nelyo umubomfi utumikila alingile ukuba “uuteka bwino aba mu ŋanda yakwe iine.” Abaume ababomba muli ifi fifulo muli ifyo balingile ukuba imitwe ya ndupwa iya ca kumwenako. Ilintu kuti pambi basenda icipe cafina ica fishingamo fya cilonganino, balingile ukupeela ulupwa lwabo lwine icifulo ca ntanshi. Paulo alangile umulandu ukuti: “Lelo umuntu nga taishibo kuteka aba mu ŋanda yakwe iine, bushe engabaka shani [icilonganino ca, NW] kwa Lesa?”—1 Timote 3:4, 5, 12.
Abakashi ba Bwina Kristu Abatungilila
12. Lubali nshi umukashi abomba mu kutantika kwa Bwina Kristu?
12 Bushe uli mukashi wa Bwina Kristu? Lyene na iwe wine ufwile ukubomba ulubali lwakatama mu kutantika kwa lupwa. Abakashi ba Bwina Kristu bakonkomeshiwa “ukuba abatemwa abalume babo, abatemwa abana babo, abatekanya, aba musangwela, abekala ku mwabo, abasuma, abanakila abalume babo bene.” (Tito 2:4, 5) Muli ifyo ulingile ukutukuta ukuba namayanda uwa ca kumwenako, ukusungilila ulupwa lobe iŋanda iya busaka kabili iyapempenkana. Imilimo ya pa ŋanda kuti pambi inshita shimo yaba iya kunasha, lelo tayaba iya kusausha atemwa iyacepako. Pamo ngo mukashi, ‘ulateka iŋanda’ kabili kuti pambi waipakisha ubuntungwa bwakulilako muli kuno kuloshako. (1 Timote 5:14) “Umwanakashi wa bunyinu,” ku ca kumwenako, aleshite fya mu ŋanda, alepanga ifipangano fya kushita impanga, kabili alepanga fye ne ndalama ukupitila mu kucita ubukwebo bunono. Te ca kupapa ukuti apokele ukutasha kwa mulume wakwe! (Amapinda, icipandwa 31) Mu cifyalilwa, ukuitendekelako kwa musango yo kwalecitwa mu kati na nkati ka fya kutungulula ifyo umulume wakwe pamo ngo mutwe wakwe alemupeela.
13. (a) Mulandu nshi ukunakila pambi kwingabela ukwakosa ku banakashi bamo? (b) Mulandu nshi cabela ku busuma bwa banakashi ba Bwina Kristu ukuinashisha ku balume babo?
13 Ukuinashisha ku mulume obe te kuti pambi lyonse kube ukwayanguka, nangu cibe fyo. Te bonse abaume abawaminwa ukupeela umucinshi. Kabili kuti pambi waliba uwa bunyinu lintu caisa ku kubomba ne ndalama, ukutantika ifintu, nelyo ukuteyanya. Kuti pambi ulabomba incito ya ku calo kabili ulacita ukusangwilako kukalamba ku malipilo ya lupwa. Nelyo kuti pambi waliculilepo mu nshila imo ukufuma ku kuteka kwa baume mu nshita yapita kabili pambi wacisanga icaafya ukunakila ku mwaume. Nangu ni fyo, ukulangisha “akatiina,” nelyo “umwenso,” ku mulume obe kulangilila umucinshi obe kuli bumutwe bwa kwa Lesa. (Abena Efese 5:33, Kingdom Interlinear; 1 Abena Korinti 11:3) Ukunakila na kabili kwaliba ukwakakala ku kutunguluka kwa lupwa lobe; kulamwaafwa ukusengauka ukulenga icupo cenu ukuba icinakabupalu ku kukanshika no kukalipwa ukushikabilwa.
14. Cinshi cintu umukashi pambi engacita lintu talesuminishanya no kupingulapo ukucitilwe no mulume wakwe?
14 Bushe ici, nangu ni fyo, cilepilibula ukuti ufwile ukutalala lintu wayumfwa ukuti umulume obe alapanga ukupingulapo uko kulepusana na mabuseko yawamisha aya lupwa? Te sana. Umukashi wa kwa Abrahamu Sara tatalele lintu ailwike icintiinya ku butuntulu bwa mwana mwaume wakwe, Isaki. (Ukutendeka 21:8-10) Mu kupalako, kuti pambi wailuka ukukakililwako ku kulumbulula ukuyumfwa kobe pa nshita shimo. Nga ca kuti ici cacitwa mu nshila ya mucinshi “apayene,” umwaume wa Bwina Kristu uwa bukapepa akakutika. (Amapinda 25:11) Lelo nga ca kuti imitubululo yobe taikonkelwe kabili takuli ukutoba kwabipisha ukwa cishinte ca Baibolo ukubimbilwemo, bushe ukubomba mu kupusana no kufwaya kwa mulume obe te kuti kube kuicimfya we mwine? Ibukisha, “uwa mano wa mu banakashi akuule ŋanda yakwe; lelo umuwelewele aomwena ku minwe yakwe.” (Amapinda 14:1) Inshila imo iya kukuule ŋanda yobe kuba uwa kutungilila bumutwe bwa mulume obe, ukutasha ifya kupwishishisha fyakwe ilintu taulekalifiwa ku filubo fyakwe.
15. Ni mu nshila nshi umukashi engakana mu kusalapula no kukansha kwa bana bakwe?
15 Inshila na imbi iya kukuula iŋanda yobe yaba kwakana mu kusalapula no kukansha abana benu. Ku ca kumwenako, kuti wabomba ulubali lobe ku kusungilila isambililo lya Baibolo ilya lupwa ukuba ilya lyonse kabili ilya kukuulilila. “Wileka kuboko kobe kutushe” lintu caisa ku kwakana icine ca kwa Lesa na bana bobe pe shuko lya mu nshita ilili lyonse—lintu muleenda nelyo lintu fye muleshita na bene. (Lukala Milandu 11:6) Baafwe ukupekanya ukulandapo kwabo ukwa pa kulongana ne mbali pe Isukulu lya Butumikishi bwa Teokratiki. Ba uwapempwila pa lwa kubishanya kwabo. (1 Abena Korinti 15:33) Lintu caisa ku milandu ya fipimo fya bukapepa no kusalapula, leka abana bobe beshibe ukuti iwe no mulume obe mwaliba abaikatana. Wibaleka ukukulwikanya no mulume obe.
16. (a) Ca kumwenako nshi ica mu Baibolo icibomba ku kukoselesha abafyashi baba beka na abo abaupwa ku bashasumina? (b) Ni shani fintu bambi mu cilonganino bengaba aba kwaafwa ku ba musango yo?
16 Nga ca kuti uli mufyashi uwaba eka nelyo wakwata umwina mobe uushasumina, uli no kubuula ubutungulushi lwa ku mupashi. Ici kuti pambi caba icaafya kabili pa nshita shimo nelyo fye ica kufuupula. Lelo witompoka. Nyina kwa Timote, Yunike, alitungulwike mu kumusambilisha Amalembo ya mushilo “ukufuma ku bwaice,” te mulandu no kuupwa kwakwe ku ushasumina. (2 Timote 1:5; 3:15) Kabili abengi mu kati kesu baleipakisha ukutunguluka kwapalako. Nga ca kuti ulekabila ukwaafwa muli kuno kuloshako, nakalimo kuti waleka ukukabila kobe ukwishibikwa kuli baeluda. Kuti pambi baba na maka ya kutantika umo ukukwaafwa ukwisa ku kulongana no kuya mu mulimo wa mwi bala. Kuti pambi bakoselesha bambi ukusansha ulupwa lobe mu nyendo sha kukokoloka nelyo ukukumana kwa kwangalila pamo. Nelyo kuti pambi batantika ukukwata kasabankanya wabelesha ukukwaafwa ukutendeka isambililo lya lupwa.
Abana Abatesekesha
17. (a) Ni shani fintu imisepela bengasangwilako ku busuma bwa lupwa? (b) Ca kumwenako nshi cintu Yesu aimike muli uku kuloshako?
17 Imisepela ya Bwina Kristu kuti yasangwilako ku busuma bwa lupwa pa kukonka ukufunda ukwa Abena Efese 6:1-3 ukwa kuti: “Mwe bana, nakileni abafyashi benu muli Shikulu; pantu ici e calungama. Cindika wiso na noko (ili e funde lya ntanshi ilyaba ne cilayo), ukuti kuwame kuli iwe; kabili ube wa nshiku ishingi pano nse.” Pa kubombela pamo na bafyashi benu, mulangilila umucinshi wenu kuli Yehova. Yesu Kristu aali uwapwililika kabili mu kwanguka nga alipelulwile ukuti cali kuisaalula kuli wene ukunakila ku bafyashi abashapwililika. Nalyo line, “[alenakilila] kuli bene. . . . Kabili Yesu alakula ku mano ne fumbi, na ku bubile kuli Lesa na ku bantu.”—Luka 2:51, 52.
18, 19. (a) Cinshi cipilibula ukucindika abafyashi ba umo? (b) Ni shani fintu iŋanda ingasanguka icifulo ca kupembesula?
18 Bushe mu nshila imo ine te kuti mucindike abafyashi benu? ‘Ukucindika’ pano kupilibula ukwishiba ubulashi bwabikwapo mu kulinga. (Linganyeniko 1 Petro 2:17.) Mu mibele iyafulilako ukucindika kwa musango yo kulakabilwa nelyo fye nga ca kuti abafyashi ba umo baba abashasumina nelyo balefilwa ukwimika ica kumwenako cisuma. Mulingile ukucindika abafyashi benu pali bufi nga ca kuti Bena Kristu ba ca kumwenako. Ibukisheni, na kabili, ukuti ukusalapula no kutungulula ifipeelwa na bafyashi benu tafibikilwapo ku kumubinda mu kukanalinga. Ukucila, fyabelapo ku kumucingilila pa kuti ‘mwingaba no mweo.’—Amapinda 7:1, 2.
19 Mwandi kutantika kwabamo ukutemwa, lyene, ulupwa lwaba! Lintu abalume, abakashi, na bana bonse bakonka amafunde ya kwa Lesa ku bumi bwa lupwa, iŋanda isanguka icishobe, icifulo ca kupembesula. Nangu ni fyo, impika ishibimbamo ukulanshanya no kukansha abana kuti pambi shaimako. Icipande cesu icikonkelepo cilelanda pa fyo shimo isha ishi mpika shingapikululwa.
Bushe Uleibukisha?
◻ Cipasho nshi caimikwe ku balume batiina Lesa, abakashi, na bana mu nshita sha Baibolo?
◻ Lubuuto nshi ulo ubuKristu bwasanike pa lubali lwa mulume?
◻ Lubali nshi umukashi alingile ukubomba mu lupwa lwa Bwina Kristu?
◻ Ni shani fintu imisepela ya Bwina Kristu ingasangwilako ku busuma bwa lupwa?
[Icikope pe bula 9]
“Tapali nangu cimo mu buKristu icamoneke icacilapo ukuba icipya kabili icacilapo ukukosa, mu kulinganishiwa ku mibele ya bucisenene iya ilya nshita, ukucila pa mimwene ya Bwina Kristu iya cupo. . . . [Yene] yaiswile inshita ipya ku mutundu wa muntu”
[Icikope pe bula 10]
Abalume ba Bwina Kristu balakoselesha abakashi babo ukulumbulula ukuyumfwa kwabo, ukulangulukilako uko kuyumfwa