Manyuskripiti ya Baibolo iya Cihebere iya Cipasho

ILYO ifimfungwa fya muli Bemba Wafwa tafilasangwa mu 1947, bamanyuskripiti ba Baibolo aba ciHebere aba ntanshi ukwishibikwa—pa mbali ya fimokolwa finono—baali ukufuma ku kusondwelela kwa mwanda wa myaka uwalenga 9 no walenga 11 C.E. Iyo myaka fye ikana limo iyapitapo. Bushe ici cilepilibula ukuti pa ntanshi ya 1947 ifilembo fya ciHebere ifya Baibolo tafyashininkishiwe? Kabili mulandu nshi bamanyuskripiti ba pa kale aba ciHebere babele abanono ifyo?

Pa kulanguluka ico cipusho ca kulekeleshako intanshi, pe samba lya micitile ya ciYuda iyapokelelwa, manyuskripiti iili yonse iya Baibolo iya ciHebere iyamwenwe ukuba iyapwa iishingabomfiwa na kabili yalekomenwa muli genizah, umwa kusungila ifipe mwi sunagoge. Pa numa, bamanyuskripiti baonaika abatuulikwa balefumishiwamo no kushiikwa. AbaYuda bacitile ici ku kucilikila Amalembo yabo ukukanapeelulwa nelyo ukubomfiwa bubi bubi. Mulandu nshi? Pa mulandu wa kuti yakwetemo Tetragramatoni, amakalata ya ciHebere ayemininako ishina lyashila ilya kwa Lesa, ilyo ililangishiwa mu kuseeka mu Cibemba nga “Yehova.”

“Icilongwe”

Ku lubali ulukalamba, ifilembo fya pa kale ifya ciHebere mu busumino fyalyambulwa ukufuma ku nshita sha mu kubangilila sana. Ku ca kumwenako, kwaliko manyuskripiti ya ciHebere iyacindama, iyaleitwa Keter, “Icilongwe,” iyo intu mu kutendekelako yakwetemo Amalembo yonse aya ciHebere, nelyo “Icipingo Cipya.” Yalicingililwe mwi sunagoge lyakokwesha ilya bwikashi bwa pa kale, ubunono ubwa baYuda abaikele mu Aleppo, Syria, itauni lyaisulamo abaShilamu. Mu kubangililako, iyi manyuskripiti yashiililwe abaYuda ba ku Karaite mu Yerusalemu, lelo yalicandililwe kuli Bakalwa ba Nkondo sha Mushilo mu 1099. Pa numa, manyuskripiti yalinonkelwe cipya cipya no kutwalwa ku Old Cairo, Egypt. Yafikile ku Aleppo ukufika mupepi na mu mwanda wa myaka walenga 15 kabili mu kukonkapo yaishileishibikwa nga Aleppo Codex. Iyi manyuskripiti, iyalangilile ukubwelela ku numa mupepi no mwaka wa 930 C.E., yamwenwe nga icilongwe ca kusambilila kwa Bamasorah, nga fintu ishina lya ciko litubulula. Cili ca kumwenako icisuma nga nshi ukulangilila ukusakamana kwabuulilwe mu kupishiwa kwa calembwa ca Baibolo kabili cali, mu cine cine, ni manyuskripiti ya ciHebere iya cipasho.

Mu nshita shabesha isha muno nshiku, bakasunga ba uyu manyuskripiti wawamisha, ukukwato mwenso mu kutiina imipashi uwa kupeelula kwa ici cintu cabo icashila, tabali na kusuminisha cene ukupenengwamo na basambilila. Mu kulundako, apantu libula fye limo e lyakopelwe, ukulembwa kwa cipasho takwali nakusabankanishiwa ku kusambilila.

Lintu abena Britain bafumine mu Palestine mu 1948, impasase shalimine mu Aleppo ukulwisha abaYuda. Isunagoge lyabo lyalyocelwe; codex yauma umutengo yalilubile kabili yatungilwe nge yaonaike. Fintu caali ca kupapusha, lyene, pa numa ya myaka imo ikumi, ukwishiba ukuti mupepi na conse calipusunswike kabili califyushiwe ukufuma mu Suria ukutwalwa ku Yerusalemu! Mu 1976 ukulembwa kushaiwamina ukwa cipasho ukwa makope 500 mu kubalabata kwakumanina kwalipulintilwe.

Umulimo wa kwa Cibinda

Mulandu nshi iyi manyuskripiti yacindamina ifyo? Pa mulandu wa kuti ukulembwa kwa iko ukwa makonsonanti ukwa kutendekelako kwalilungikwe kabili kwalibikilwemo ifishibilo fya pa kwiminina pa kubelenga ukufika mupepi na 930 C.E. kuli Aaron ben Asher, umo uwa basambilila balumbuka apakalamba nga nshi uwakanshiwe mu kukopolola no kwananya Baibolo ya ciHebere. E ico yali ni codex ya cipasho, ukwimika icipimo ca makope ya nshita ya ku ntanshi ayapangilwe kuli bakalemba bashalamukisha.

Mu kutendekelako yakwetemo amapepala 380 (amabula 760) kabili mu cinkumbawile yalembelwe mu mikululo itatu pa mikupo. Nomba yakwatamo amapepala 294 kabili tayakwatamo ubwingi bwa Pentateuch ne ciputulwa ca kupelako, icisanshamo Inyimbo sha Bulanda, Ulwimbo lwa Nyimbo, Daniele, Estere, Esra, na Nehemia. Yaambulwa nga “Al” muli New World Translation of the Holy Scriptures—Reference Bible (Yoshua 21:37, utulembo twa pe samba). Moses Maimonides (uulangililwe pano), umuYuda wasambilila uwalumbuka uwa mu nkulo ya pa kati uwa mwanda wa myaka walenga 12 C.E., abilishe Aleppo Codex ukuba iyawamisha iyo ashabalile amonapo.a

Ifilembo fya ciHebere ifyambwilwe ku minwe ukufuma mu mwanda wa myaka uwalenga 13 no walenga 15 fyali ifyatobenkana ifyabuulilwe ukufuma ku ndupwa shikalamba isha filembo fya Masorah, Ben Asher na Ben Naphtali. Mu mwanda wa myaka walenga 16, Jacob ben Hayyim aleteleko ifilembo fya Baibolo ifya ciHebere ifyapulintwa ifyafumishiwe kuli ici cishilano catobenkana, kabili ifi fyabele citendekelo ca mupepi na maBaibolo yonse aya ciHebere ayapulintilwe ku myaka 400 iyakonkelepo.

Mu kuba no kulemba kwa citatu mu 1937 ukwa Biblia Hebraica (ifilembo fyapulintwa ifya ciHebere), icishilano ca kwa Ben Asher calipenengwemo apantu calibakililwe muli manyuskripiti yasungilwe mu Russia iyaishibikwe nga Leningrad B 19^A. Leningrad B 19^A iilangilila ukubwelela ku numa ku mwaka wa 1008 C.E. Universiti ya ciHebere mu Yerusalemu ilepekanya ukusabankanya ifilembo fya ciHebere ifya Aleppo mu kukumanina pa ciputulwa ca nshita, capamo ne mibelengele ukufuma kuli bamanyuskripiti bacindama bonse na mabupilibulo, ukusanshako ne fimfungwa fya Bemba Wafwa.

Icalembwa ca Baibolo tubomfya ilelo calishintililwapo. Calipuutilwemo na bulesa kabili calyananishiwa pa myanda ya myaka kuli bakakopolola ba bukalemba ababombele mu kuba no kulamuka kwasakamanisha. Ukusakamanisha kwacishapo ukwa aba bakakopolola kwalimonwa muli kulya kulinganya kwa pa kati ka cimfungwa ca kwa Esaya icasangilwe mupepi na Bemba Wafwa mu 1947 kabili ifilembo fya Masorah ku ca kupapusha filanga ukupusana kunono, nangu cingati icimfungwa ca Bemba Wafwa calikokola imyaka ikana limo ukucila Baibolo yakokwesha iicilipo iya kwa Masorah. Mu kulundako, apantu nomba Aleppo Codex kuti yasangwa ku basambilila, ikapayanya umulandu na umbi uwa kucetekela muli bucine bwa filembo fya Malembo ya ciHebere. Mu cine cine “icebo ca kwa Lesa wesu caiminina umuyayaya.”—Esaya 40:8.

[Futunoti]

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 28]

Bibelmuseum, Münster

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 29]

Jewish Division / Laibrare ya Cintubwingi iya New York / Astor, Lenox, and Tilden Foundations