Amasomo mu Nshita sha Baibolo
“Mulefisambilisha abana benu.”—AMALANGO 11:19.
1. Cinshi cilangilila ukuti Yehova aliba uwasekelela mu masomo ya babomfi bakwe?
YEHOVA ni Kafundisha Mukalamba. Tabala asha ababomfi bakwe mu mibele ya bumbuulu. Lyonse aliba uwaitemenwa ukwakana ukwishiba na bene. Alabasambilisha ukufwaya kwakwe ne nshila shakwe. Pa makana ya myaka iminshipendwa Umwana wakwe uwafyalwa eka aali pa lubali lwakwe, lyonse ukusambilila pamo nga “kabomba mukalamba” wa kwa Lesa. (Amapinda 8:30, NW) Lintu aali pe sonde Yesu alondolwele ukuti: “Nanda ifi fintu nge fyo Tata ansambilishe.” (Yohane 8:28) Ukulosha kuli Lesa pamo nga Kafundisha Uushingalinganishiwako, Elihu aipwishe ukuti: “Ni ani [kasambilisha, NW] nga wene?” (Yobo 36:22) Kasesema Esaya alandile ulwa kwa Yehova pamo nga “Kasambilisha [Mukalamba, NW]” uwa bantu Bakwe kabili aseseme ukuti: “[Abana baume, NW] bobe bonse bakaba abasambilishiwa kuli Yehova, kabili umutende wa bana bobe abaume ukafula.” (Esaya 30:20; 54:13) Ukwabula ukutwishika, Yehova afwaya ifibumbwa fyakwe ifya mucetekanya ukuba ababuutushiwa kabili abafundwa bwino.
Amasomo ya Fikolwe
2, 3. (a) Ni shani fintu ifikolwe fya busumino bamwene amasomo ya bana babo, kabili likambisho nshi Yehova apeele Abrahamu? (b) Mifwaile nshi ikalamba iyali ku numa ye kambisho lya kufundisha ubufyashi bwa kwa Abrahamu?
2 Limo ilya mashuko ya mutwe wa lupwa mu nshita sha fikolwe lyali lya kusambilisha abana bakwe na ba mu ŋanda yakwe. Ku babomfi ba kwa Lesa amasomo ya bana babo cali mulimo wa butotelo. Yehova asosele ulwa mubomfi wakwe Abrahamu ukuti: “Namwishibilo mulandu wa kuti akafunda abana bakwe abaume na ba ŋanda yakwe abakamukonkapo, ku kubake mibele ya kwa Yehova, ku kucito bulungami no bupingushi, ku kuleka Yehova aletele Abrahamu ico amusosele.”—Ukutendeka 18:19.
3 Uku kulandapo kwa bulesa kulangilila ukuti Yehova alangulwike amasomo ukuba aya bucindami bukalamba. Lesa afwaile Abrahamu, Isaki, na Yakobo ukufunda aba ŋanda yabo mu nshila Shakwe isha bulungami no bupingushi pa kuti inkulo sha nshita ya ku ntanshi shingaba mu cifulo ca kusunga inshila sha kwa Yehova. Muli ifyo, Yehova aali no kufikilisha amalayo yakwe ukukuma ku lubuto lwa kwa Abrahamu ne paalo lya ‘nko shonse isha pano isonde.’—Ukutendeka 18:18; 22:17, 18.
Imitantikile ya Masomo mu Israele
4, 5. (a) Cinshi capusenye imitantikile ya masomo mu Israele ukufuma kuli iyo iya nko shimbi? (b) Bupusano nshi bumbi ubwakatama ubwalondololwa muli Encyclopaedia Judaica, kabili ukwabulo kutwishika cinshi casangwilileko kuli ubu bupusano?
4 Encyclopaedia Judaica ilondolola ukuti: “Baibolo e ntulo ikalamba iya kumfwikisha imitantikile ya masomo muli Israele wa pa kale.” Yehova abomfeshe Mose nga kasambilisha wa buntunse uwa kubalilapo uwa Israele. (Amalango 1:3, 5; 4:5) Mose apishishe amashiwi yapeelwe kuli wene na Yehova. (Ukufuma 24:3) E co, mu cishinka, Lesa aali e Kafundisha mukalamba uwa kwa Israele. Ici mu cine ceka capusenye imitantikile ya masomo iya Israele ukufuma kuli iyo iya nko shimbi.
5 Ici icitabo ca kuloshako cimo cine cibilisha ukuti: “Amasomo yasumbuka nelyo ukusambilila ukufuma mu fitabo mu Mesopotamia na Egupti kwali kwa lyonse kabili ukwapeleshiwa kwi bumba lya bakalemba, icishilemoneka ukuba e mulandu mu Israele. Ubupusano ukwabulo kutwishika bwali pa mulandu wa milembele ya alufabeti iyalebomfiwa na baHebere. . . . Ukukatama kwa kulemba kwa alufabeti ku lyashi lya kale ilya masomo takufwile ukusuulwako. Kwaleteleko ukufuma ku cishilano ca ntambi sha bukalemba isha Egupti, Mesopotamia, na Kanaani wa mwi kana lya myaka lyalenga ibili. Ukuba uwasambilila takwali na kabili mibele ya kwishibilwako kabili iyapaatulwako iye bumba lya bakalemba na bashimapepo balamukisha, abasambilila mu maskripiti yakwata ifilembo fyaansha ifya bena Mesopotamia ne fya musango wa fishibilo ifya bena Egupti.”
6. Bushininkisho nshi ubwa mu Baibolo ubwabako ubwa kuti ukutula pa kutendeka kwe lyashi lyabo ilya kale, abena Israele baali bantu basambilila?
6 Baibolo ipayanya ubushininkisho bwa kuti abena Israele baali bantu basambilila. Nelyo fye pa ntanshi tabalaingila mu Calo Calaiwe, baebelwe ukulemba amalango ya kwa Yehova pa filu fya minshi yabo na pa mpongolo shabo. (Amalango 6:1, 9; 11:20; 27:1-3) Ilintu ili kambisho ukwabulo kutwishika lyali lya mampalanya, mu kushininkisha nga talyakwete ubupilibulo ku mwina Israele wa cipimo ca pa kati nga ca kuti taishibe ukubelenga no kulemba. Amalembo pamo nga Yoshua 18:9 na Abapingushi 8:14 yalangisha ukuti bambi pa mbali ya ntungulushi ukupala Mose na Yoshua balishibe ifya kulemba kale sana pa ntanshi bushamfumu tabulaimikwa mu Israele.—Ukufuma 34:27; Yoshua 24:26.
Inshila sha Kusambilishishamo
7. (a) Ukulingana na Malembo, ni bani bapeele abana ba cina Israele amasomo ya kutendekelako? (b) Fyebo nshi fyapeelwa ku wasambilila ifya Baibolo umwina France?
7 Mu Israele, abana balesambilishiwa ukufuma pa mushinku wa mu kubangilila nga nshi kuli bonse babili wishi na nyina. (Amalango 11:18, 19; Amapinda 1:8; 31:26) Muli Dictionnaire de la Bible ya ciFrench, uwasambilila ifya Baibolo E. Mangenot alembele ukuti: “Mu kwangufyanya fye lintu engalanda, umwana alesambilila ifipande finono ukufuma mwi Funde. Nyina aali no kubwekeshapo icikomo; lintu umwana acishibe, aali no kumupeela cimbi. Pa numa, amalembo yalembwa aya fikomo ifyo bengalanda ukufuma ku mutwe yali no kubikwa mu maboko ya bana. Muli ifyo, baleishibishiwa ku kubelenga, kabili lintu balekulilako, baali no kutwalilila amakambisho yabo aya fya butotelo ukupitila mu kubelenga no kwetetula pe funde lya kwa Shikulu.”
8. (a) Ni nshila nshi iya misambilishishe iya kutendekelako iyalebomfiwa mu Israele, lelo mu kuba ne cishibilo nshi icakatama? (b) Fya kwaafwa ukwibukisha nshi ifyalebomfiwa?
8 Ici ciletubulula ukuti inshila ya misambilishishe iya kutendekelako iyalebomfiwa yali kusambilila ifintu ukupitila mu kusungila ku mutwe. Ifintu fyalesambililwa ukukuma kwi funde lya kwa Yehova ne mibombele yakwe na bantu bakwe fyali no kupeka mu mutima. (Amalango 6:6, 7) Fyali no kwetetulwapo. (Ilumbo 77:11, 12) Ku kwaafwa abanono na bakalamba ukusungila ku mutwe, ifya kwaafwa ukwibukisha ifyalekanalekana fyalebomfiwa. Ifi fyasanshishemo ukutantika kwa mashiwi ya alufabeti, ifikomo fyakonkana mwi lumbo ukutendeka na kalata yapusanako, mu kukonkana kwa alufabeti (pamo nga mu Amapinda 31:10-31); amashiwi yatendeka na kalata imo ine nelyo imyumfwikile; no kubomfya kwa manambala, ukupala ayo yabomfiwa muli citika wa kulekelesha uwa Amapinda icipandwa 30. Ku ca kusekesha, icilibwe ca Gezer Calendar, cimo ica fya kumwenako fyakokwesha ifya milembele ya ciHebere iya pa kale, catontonkanishiwa ku basambilila bamo ukuba mulimo wa kusungila ku mutwe uwa kwa kalume wa ku sukulu.
Amasomo
9. (a) Cinshi cali ulubali lwakatama ulwa programu ya kusambilila ku bana ba cina Israele? (b) Cinshi cintu encyclopedia ya Baibolo ilondolola ukukuma ku kusambilisha kwalecitwa mu kulundana ne mitebeto ya pa mwaka?
9 Amasomo mu Israele tayapeleshiwe fye ku kusambilila ukubelenga no kulemba. Icisambililo cimo icakatama icalesambilishiwa cali lyashi lya kale. Ukusambilila imilimo ya kwa Yehova iya cipesha amano mu kusenamina abantu bakwe lwali lubali lwakatama ulwa masomo. Ifi fishinka fya lyashi lya kale fyali no kusambilishiwa ukufuma ku nkulo ne nkulo. (Amalango 4:9, 10; Ilumbo 78:1-7) Ukusefya kwa mitebeto ya pa mwaka kwapayenye ishuko lya mu nshita ku mutwe wa lupwa ukusambilisha abana bakwe. (Ukufuma 13:14; Ubwina Lebi 23:37-43) Muli kuno kulundana The International Standard Bible Encyclopedia ilondolola ukuti: “Ukupitila mu makambisho ya kwa wishi mu ŋanda no kulondolola kwakwe ukwa bupilibulo bwa mitebeto, abana ba ciHebere balesambilishiwa ifyo Lesa ailangishe Umwine kuli bene mu nshita shapita, ifyo baali no kwikala pali iyo nshita, na fintu amalayo ya kwa Lesa yali ukulosha ku nshita ya ku ntanshi iya bantu Bakwe.”
10. Kukansha nshi kubomba kwapeelwe ku bakashana? kuli bakalume?
10 Ukusambilisha kwa bufyashi kwasanshishemo ukukansha kubomba. Abakashana balesambilishiwa incito sha pa ŋanda. Icipandwa ca kwisalila ica Amapinda cilangisha ukuti ishi shali ishingi kabili ishalekanalekana; shasanshishemo ukupanga ubushishi, ukupikula, ukwipika, ukushishanya, no kusunga iŋanda ukwa cinkumbawile. Ilingi line bakalume balesambilishiwa umulimo wa bashibo, nampo nga ni mu bulimi nelyo ubutukushi bumo nelyo ukulamuka kwa fya kupangapanga. Mu nshita sha pa numa barabi ba ciYuda babeleshe ukusosa ukuti: “Uushisambilisha umwana mwaume wakwe ubutukushi busuma ninshi alemukusha ku kuba umupuupu.”
11. Cinshi cilangilila imifwaile ya kutendekelako iya masomo mu Israele, kabili lisambililo nshi lintu ici cakwata ku bacaice ilelo?
11 Ukushika kwa ku mupashi ukwa nshila sha kusambilishishamo ukwabomfiwe mu Israele kwaliba ukwamonekesha ukupulinkana ibuku lya Amapinda. Lilangisha ukuti imifwaile yali kusambilisha “abapelwa amano” ifintu fyasumbuka ifya musango yo pamo nga mano, ukusalapuka, ukwiluka, ukushilimuka, ubupingushi, ukucenjela, ukwishiba, no bupanda—fyonse ifi mu “katiina ka kuli Yehova.” (Amapinda 1:1-7; 2:1-14) Cebekesha inkuntu ishilingile ukusesha umo uwa babomfi ba kwa Yehova ilelo ukuwamyako amasomo yakwe.
Bashimapepo, Abena Lebi, na Bakasesema
12. Ni bani pa mbali ya bafyashi balebuulamo ulubali mu kufundisha abantu ba kwa Israele, kabili bupilibulo nshi ubwa kutendekelako ubwe shiwi lya ciHebere ilyapilibulwa “amalango”?
12 Ilintu amasomo ya kutendekelapo yalepayanishiwa ku bafyashi, Yehova mu kulundapo afundile abantu bakwe ukupitila muli bashimapepo, abena Lebi abashali bashimapepo, na bakasesema. Mwi paalo lyakwe ilya kupelako pa mukowa wa kwa Lebi, Mose alondolwele ukuti: “Abalange ifya bupingushi fyenu kuli Yakobo, na malango yenu kuli Israele.” (Amalango 33:8, 10) Mu kumonekesha, ishiwi “amalango” mu ciHebere (toh·rahʹ) lyafuma kwi shiwi ilyo mu musango wa liko uwa verbu lipilibula “ukulanga,” “ukusambilisha,” “ukufunda.” Encyclopaedia Judaica ilondolola ukuti: “Ubupilibulo bwe shiwi [torah] muli ifyo bwaba ‘kusambilisha,’ ‘icifundisho,’ nelyo ‘ikambisho.’”
13. Mulandu nshi Ifunde lya kwa Israele lyapusanine ukufuma ku mutande wa mafunde aya nko shimbi?
13 Ici naco caimike Israele uwapaatukako ukufuma ku nko shimbi kabili nelyo fye ukufuma ku nko sha muno nshiku. Inko sha bupolitiki ilelo shalikwata ilongo lya mafunde ayo icinabwingi ca bekashi baishiba fye iciputusha. Lintu abantu batoba ifunde, bali no kulipila bashimafunde indalama ishingi ku kubapokololako. Amasukulu ye funde ya balamukisha. Lelo, mu Israele Ifunde lyali e nshila ya kwa Lesa iya kwebelamo abantu bakwe ifyo alefwaya bene ukumupepa no kwikala mu kumfwana no kufwaya kwakwe. Ukukanapala imitande ya mafunde imbi, lyasanshishemo ukutemwa Lesa no mwina mupalamano. (Ubwina Lebi 19:18; Amalango 6:5) Ifunde talyali citabo ca mafunde yaundalila nangu panono. Lyapayenye icifundisho, icisambilisho, ne kambisho mu nshila ya bumi iyo yali no kusambililwa.
14. Wali mulandu nshi umo uo Yehova akaanine bushimapepo bwa cina Lebi? (Malaki 2:7, 8)
14 Ilintu bali aba busumino, bashimapepo na bena Lebi balefikilisha icishingamo cabo ku kusambilisha abantu. Lelo ilingi line, bashimapepo balelekelesha umulimo wabo uwa kufunda uluko. Uku kubulisha kwa masomo mwi Funde lya kwa Lesa kwali no kukwata ifya kufumamo fyabipisha pali bashimapepo na bantu. Mu mwanda wa myaka uwalenga cinekonsekonse B.C.E., Yehova aseseme ukuti: “Abantu bandi baonaulwa ku kubulo kwishiba; pantu iwe wakaano kwishiba, na ine ndekukaana mu kuba shimapepo kuli ine. Apo walaba amalango ya kwa Lesa obe, na ine nkalaba abana bobe.”—Hosea 4:6.
15. (a) Mu kulunda kuli bashimapepo, ni bani abo Yehova aimishe pamo nga bakasambilisha mu Israele, kabili cinshi cintu uwasambilila ifya Baibolo alembele pa lwa lubali lwabo pamo nga bakafundisha? (b) Cinshi mu kupelako cacitike kuli Israele na Yuda pa mulandu wa kuti balikeene ukwishiba kwa kwa Yehova ne nshila shakwe?
15 Capamo na bashimapepo, Yehova aimishe bakasesema pamo nga bakafundisha. Tubelenga ukuti: “Yehova alesoka abena Israele na bena Yuda mu kuboko kwa kwa kasesema onse na kamona onse, ati, Bweleni mu mibele yenu ibi, no kubaka amafunde yandi ne fipope fyandi, umwabela amalango yonse ayo naebele bashinwe, ayo natumine kuli imwe mu kuboko kwa babomfi bandi bakasesema.” (2 Ishamfumu 17:13) Kumfwa ku lubali lwa bakasesema pamo nga bakafundisha, uwasambilila ifya Baibolo umwina France Roland de Vaux alembele ukuti: “Bakasesema, nabo bene, balikwete umulimo wa kukambisha abantu; ici cali mu kucefyako lubali lwa mulimo wabo uwalingene ukukatama ngo kusobela inshita ya ku ntanshi. Kabili ukupuutwamo kwa busesemo kwapeele amaka ku kushimikila kwabo ukwa cebo ca kwa Lesa. Cili icashininkishiwa ukuti pe samba lya bushamfumu bakasesema bali e bakafundisha ba fya butotelo ne fya mibele isuma aba bantu; kabili, kuti pambi twalundako, bali abawamisha pali bakafundisha babo bonse, nga tebaleumfwilwa ukucilapo.” Ukupitila mu kubulisha amasomo yalinga kuli bashimapepo na bena Lebi pamo pene no kufilwa ukumfwila bakasesema ba kwa Yehova, abena Israele balikeene inshila sha kwa Yehova. Samaria yaliwile ku bena Ashuri mu 740 B.C.E., kabili Yerusalemu ne tempele lya uko fyalyonawilwe ku bena Babiloni mu 607 B.C.E.
Amasomo mu Kati na pa Numa ya Bunkole
16, 17. (a) Ni programu nshi ya masomo iyapatikishiwe pali Daniele na banankwe batatu? (b) Cinshi cabaafwile ukupita muli aya masomo ya cina Babiloni kabili nalyo line ukutwalilila aba busumino kuli Yehova?
16 Imyaka imo ikumi pa ntanshi ya bonaushi bwa Yerusalemu, Imfumu Yehoyakini ne bumba lya bacilolo na bakankaala balisendelwe ku Babiloni ku Mfumu Nebukadnesari. (2 Ishamfumu 24:15) Pa kati kabo pali Daniele na balumendo abakankaala bambi batatu. (Daniele 1:3, 6) Nebukadnesari akambishe ukuti bonse bane bapite muli kosi wa myaka itatu uwaibela mu “kubasambilisha amabuku no lulimi lwa bena Kaldi.” Mu kulundapo, babapayanishishe “icakaniko ca bushiku no bushiku ica mu fya maliila ya mfumu, ne ca mu mwangashi uo yalenwa.” (Daniele 1:4, 5) Ici calimo ubusanso pa milandu iingi. Mu kupalako, ukutantika kwa masomo takwali fye ni kosi wa myaka itatu mu lulimi. Inumbwilo “abena Kaldi” muli ici cipande yatontonkanishiwa na bamo ukwishibisha, “te bena Babiloni nga bantu, lelo ibumba lyasambilila.” (The Soncino Books of the Bible) Mu kulandapo kwakwe pali Daniele, C. F. Keil alondolola ukuti: “Daniele na banankwe bali no kufundwa mu mano ya bashimapepo ba cina Kaldi na baume basambilila, ifyalesambilishiwa mu masukulu ya Babiloni.” Icakaniko ca fya kulya fya cifumu naco cine cabasansalike ku kulwisha ifibindo pa fya kulya ifyabikilwepo ne Funde lya kwa Mose. Ni shani fintu babombele?
17 Pamo ngo wa kulandilako abakankaala bacaice bane aba ciYuda, Daniele acilengele ukumfwika ukutula fye pa kutendeka pene ukuti tabaali no kulya nelyo ukunwa mu kulwisha kampingu wabo. (Daniele 1:8, 11-13) Yehova alipaalile uku kwiminina kwashangila kabili anashishe umutima wa mulashi wa cina Babiloni uwaleangalila. (Daniele 1:9, 14-16) Kumfwa ku masambililo yabo, ifya kuponako fyakonkelepo mu bumi bwa baHebere bacaice bonse bane fishininkisha ukwabula ukutwishika ukuti amasomo yabo aya kupatikisha aya myaka itatu mu ntambi sha cina Babiloni tayabalengele ukupumbuka ukufuma ku kulambatilako kwabo ukwashika kuli Yehova no kupepa kwakwe ukwasanguluka. (Daniele, ifipandwa 3 na 6) Yehova abapeele amaka ya kufumamo ababula ukukantaikwa muli uku kutumpikwa kwa kupatikisha ukwa myaka itatu mu masomo ya pa mulu aya cina Babiloni. “Kabili aba balumendo bane, Lesa abapeele ukwishiba no kushilimuka ku malembo yonse na mano yonse; kabili Daniele ailwike icimonwa conse ne ciloto. Kabili ku milandu yonse ya mano aya kwiluka, iyo imfumu yaipwishe kuli bene, yabasangile abacilapo imiku itatu pali bonse aba buŋanga na ba finjelengwe abali mu bufumu bwa iko bonse.”—Daniele 1:17, 20.
18. Ni programu nshi iya masomo iyacitilwe mu Yuda pa numa ya bunkole bwa Babiloni?
18 Pa numa ya bunkole bwa cina Babiloni, umulimo ukalamba uwa kufundisha walebombwa na Esra, shimapepo ‘uwateyenye umutima wakwe ku kwetetula amalango ya kwa Yehova, kabili ku kuyacita, kabili ku kusambilisha muli Israele ifipope ne fya bupingushi fya yako.’ (Esra 7:10) Muli ici aafwilishiwe na bena Lebi ba busumino, “abalengele abantu ukwiluka amalango.” (Nehemia 8:7) Esra aali uwasambilila ifya Baibolo kabili “[kakopolola, NW] uwakampuka,” nelyo kalemba. (Esra 7:6) Cali ni mu kasuba kakwe e lintu bakalemba balumbwike nge bumba.
Amasukulu ya buRabi
19. Libumba nshi ilya bakafundisha ilyamoneke mu Israele pa nshita Yesu aishile kwi sonde, kabili ni pa mulandu nshi uwakatama untu wene na basambi bakwe bashapitile mu masomo ya pa mulu aya ciYuda?
19 Pa nshita lintu Yesu amoneke pe sonde, bakalemba bali nababa ibumba lya basambashi ilya bakasambilisha, abalambatila nga nshi ku fishilano ukucila ku fisambilisho fya cine ifya Cebo ca kwa Lesa. Balitemenwe ukwitwa “Rabi,” ilyasangwike ilumbo lya kucindikisha ilyalolele mu kuti “Uwakulisha (Uwawamisha) Wandi.” (Mateo 23:6, 7, utulembo twa pe samba, NW) Mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGreek, bakalemba ilingi line baampanishiwa na baFarise, bamo aba bene abali bakasambilisha be Funde. (Imilimo 5:34) Yesu apeele umulandu amabumba yonse yabili uwa kulenga icebo ca kwa Lesa ukuba ica fye pa mulandu wa cishilano cabo no kusambilisha “amafunde ya bantu.” (Mateo 15:1, 6, 9) Te ca kupapa ukuti nelyo ni Yesu atemwa abasambi bakwe tabasambilile mu masukulu ya burabi.—Yohane 7:14, 15; Imilimo 4:13; 22:3.
20. Cinshi cintu uku kupitulukamo kwa masomo mu nshita sha Baibolo kwatulangisha, kabili cinshi cilangilila ukuti ababomfi ba kwa Yehova balakabila amasomo?
20 Uku kusupawila kwa masomo mu nshita sha Baibolo kwalangisha ukuti Yehova ni Kasambilisha Mukalamba uwa bantu bakwe. Ukupitila muli Mose, Lesa ateyenye imibombele ya masomo iyalinga mu Israele. Lelo pa numa ya nshita ntali, imibombele ya ciYuda iya masomo yasumbuka yalimine iyo yasambilishe ifintu ifyalepinkana ne Cebo ca kwa Lesa. Ilintu Yesu tasangilwe ku masukulu ya ciYuda aya musango yo, aali, nangu ni fyo, Kasambilisha uushingalinganishiwako. (Mateo 7:28, 29; 23:8; Yohane 13:13) Na kabili atumine abasambi bakwe ku kuyasambilisha, ukufikila fye na ku nsondwelelo ya micitile ya fintu. (Mateo 28:19, 20) Ku kucite ci, baali no kuba bakasambilisha abasuma na muli ifyo baali no kukabila amasomo. E co ni shani fintu Abena Kristu ba cine balingile ukumona amasomo ilelo? Ici cipusho cikalangulukwapo mu cipande cikonkelepo.
Ica Kwesha Ukwibukisha
◻ Mulandu nshi twingabela abashininkisha ukuti Yehova aliba uwasekelela mu masomo ya babomfi bakwe?
◻ Ni mu nshila nshi umo imitantikile ya masomo mu Israele yali iyapusana ukufuma kuli iyo iya nko shimbi?
◻ Masomo nshi ayo abana ba cina Israele balepokelela?
◻ Ni nshila nshi isha misambilishishe ishalebomfiwa mu Israele?
◻ Mulandu nshi Yesu na basambi bakwe bashailile ku masukulu ya ciYuda aya kusambilila kwa pa mulu?
[Icikope pe bula 14]
Amasomo ya kupatikisha mu Babiloni tayapumbwile Daniele na banankwe ukufuma kuli Yehova