Musango Nshi uwa Bantu Ubisha?

“NABWINGA ALEFWAIKWA. Afwile ukuba uwakashika kabili umuce umubili, uwapwisha amasomo ya digri nelyo ukucilisha uulelunda amasomo yambi pali digri. Afwile ukufuma ku lupwa lwa pa muulu ulwakwate mpanga. Ibumba lya ndupwa limo line lilesoobolwapo.”

EFIBELENGWA ukusabankanya kwa cupo nkonko uko pambi wingamona mu nyunshipepala mu India. Mu kupalako, kuti wamona icintu cimo icapalako mu mbali ishingi isha calo. Mu India icishibilo ilingi line cilapeelwa na bafyashi ba uleenekelwa ukuba shibwinga. Ukwasukako kuti pambi kwasanshamo icikope ca mukashana ufwele sari yakashikisha no kufwala ifibekobeko ifingi ifya golde. Nga ca kuti ulupwa lwa kwa kalume lwasuminisha, ukulanshanya mu kuba ne cilolwa ca cupo kuti kwatendeka.

Ifipimo Fyaseeka Ifya Fyakatamikwa

Mu India ukulomba nabwinga wakashika kwalibo kwaseeka nga nshi. Ici caba pa mulandu wa cisumino calimbe mishila mu kushika ica kuti ayetwa amabumba ya ndupwa aya pa nshi aya sosaite ya ciHindu ba nkanda yafitulukila. Mu nshita ya nomba line, programu pali televisioni ya India yashimike ilyashi lya bakashana babili, umo uwakashika na umbi uwafitulukila. Umukashana wakashika aali umunkalwe kabili uwa misango iibi; umukashana wafitulukila aali uwa cikuuku kabili uwanakilila. Ukwaluka kwa maka yambi yambi kwalicitike, kabili umukashana wakashika abele uwafitulukila pamo ngo kukanda, ilintu umukashana wafitulukila acitilwe uwakashika. Imibele ya lyashi ukwabulo kutwishika yali ya kuti ilintu ubusuma mu kupelako bulacimfya, inkanda yakashika cilambu icifwaikwa.

Ukuyumfwa kwa musango uyo ukwa mushobo ilingi line kulabo kwashikama mu kushikisha ukucila fintu umo pambi engamwensekesha. Ku ca kumwenako, umwina Asia kuti pambi atandalila icalo ca ku Masamba no kuilishanya ukuti asungilwe bubi bubi pa mulandu wa mimonekele ya nkanda yakwe nelyo ukubeyama kwa menso yakwe. Incitilo sha musango uyo shilamukalifya, kabili ayumfwa uwakankambwa. Lelo lintu abwelela ku calo cakwe ica cikaya, kuti pambi asunga abantu be bumba lya mukowa wapusanako mu nshila imo ine fye. Nelyo fye ni lelo inkanda ne cikulilo ca mukowa filabomba ulubali lukalamba mu kupima kwa bantu abengi ukwa kulinga kwa muntu umbi.

“Indalama shiya muli fyonse,” e fyalembele Mfumu Solomone uwa nshita sha pa kale. (Lukala Milandu 10:19) Fintu ico cili ca cine! Icuma naco cine cilambukila ifyo abantu bamonwa. Intulo ya cuma ni limo limo fye itwishikwa. Bushe umuntu asangwike umukankaala pa mulandu wa kubombesha nelyo imibomfeshe yabamo kusakamana nelyo ukubulwo kufumaluka? Ico tacacindama. Ifyuma, ifyanonkwa bubi bubi nelyo iyo, fitungulula abantu abengi ku kufwaya ukunonka ububile no wa fikwata.

Amasomo ya pa muulu na yo yene yalikatamikwa apakalamba muli ici calo ca kucimfyanya. Bwangu bwangu fye ilyo umwana afyalwa, abafyashi balacincishiwa ukutampa ukusunga indalama ishingi isha masomo. Ukufika pa nshita aba ne myaka ya bukulu ibili nelyo itatu, balasakamikwa pa lwa kumwingisha mwi sukulu lya nursery (nasari) nelyo isukulu lya bana banono ngo lutampulo lwa kubalilapo pa lwendo lwalepa ulwa kuya kuli digri ya ku universiti. Abantu bamo bamoneka ukutontonkanya ukuti diploma ya kulumbuka yalikwata insambu sha bubile no mucinshi ukufuma kuli bambi.

Ee, imimonekele ya nkanda, amasomo, indalama, icikulilo ca mukowa—ifi fyasanguka ifipimo ifyo abantu abengi bapingwilako nelyo, ukucila, bapingwila libela umuntu umbi. Ifi fili fya kusangwilako ifipima ni kuli ani balanga ububile kabili kufuma kuli ani bashinshibika bwene. Ni shani pa lwa iwe? Ni ani ubisha? Bushe ulanguluka umuntu umo uuli ne ndalama, uwa nkanda yakashika, nelyo uwa masomo ya pa muulu ukuba uwacilapo kuwaminwa ububile bobe no mucinshi? Nga ni fyo, ulekabila ukulanguluka mu kukatama icishinte ca kuyumfwa kobe.

Bushe Ifi Fipimo Fituntulu?

Icitabo Hindu World citila: “Uuli onse uwa mu mabumba ya ndupwa aya pa nshi uwaipaya brāhmin [umuHindu wa mwi bumba lya ndupwa ilyabesha pa muulu uwapeelwa umulimo wa bushimapepo] aali no kulungulushiwa ukufika ku mfwa ne fikwatwa fyakwe ukupokwa, kabili umweo wakwe wali no kutiipwa ku ciyayaya. Brāhmin uwaipeye uuli onse aali fye no kulipilishiwa indalama kabili tabalile akandwa ne mfwa.” Nangu cingati icitabo cilelanda ulwa nshita sha pa kale, ni shani pa lwa lelo? Impatila ya mushobo no kukansana kwa mu bwikashi kwalilenga imilonga ya mulopa ukukonkoloka nelyo fye mu mwanda wa myaka walenga 20. Kabili ici tacapeleshiwa ku India. Ulupato no lukaakala ifyabakililwa na kapaatulula ka nkanda mu South Africa, impatila ya mushobo mu United States, impatila ya buluko muli baBaltic—umutande utwalilila ifyo fine fye—fyonse fyalengwa no kuyumfwa kwa kucilapo kwa cifumanda. Mu cishinka, ukubisha kwa musango uyo ukwa muntu umo ukucila pali umbi pa mulandu wa mushobo nelyo uluko takwaletako ifisabo fisuma, ifya mutende.

Ni shani pa lwa cuma? Ukwabulo kutwishika, abengi balaba abakankaala ukupitila mu mulimo wafumaluka, uwa kubombesha. Nangu cibe fyo, icuma icingi catulaikwa ne fipondo fya calo caisulamo imisoka, abasulwishi bashili ba mwi funde, aba makwebo ya bufumfuntungu aba miti ikola, abasulwishi bashili ba mwi funde aba fyanso, na bambi. Ca cine, bamo aba muli aba balasangwilako ku ndalama sha kukumbusuka nelyo balafwilisha imibombele ya kwaafwa abapiina. Nangu ni fyo, imilimo yabo iya misoka yalileta ukucula kushingalandwa no bulanda ku finakabupalu fyabo. Nelyo fye bantu bakwata ubukwebo bunono mu kulinganishiwako, pamo nga abo abapokelela amafisakanwa nelyo ukwakana mu fibelesho fya makwebo yashili ayafumaluka, balilenga ukufulunganishiwa, ukucena, ne mfwa lintu ifyo bapanga nelyo imilimo yafilwa kabili yabomba bubi bubi. Mu cine cine, ukukwata kwa cuma mu kwine kweka takuli cishinte ca bupingushi bwa kubisha.

Ni shani, lyene, pa lwa masomo? Bushe umutande walepa uwa madigri na malumbo ukukonka pe shina lya muntu webekesha ukuti ali uwafumaluka kabili uwatambalala? Bushe cipilibulo kuti alingile ukumonwa mu kuba no kubisha? Ca cine, amasomo kuti yakusha ukwishiba kwa umo, kabili abengi ababomfya amasomo yabo ku kunonsha bambi bali abawamina umucinshi na katiina. Lelo ilyashi lya kale lyaisulamo ifya kumwenako fya kulilwa pa mutwe no lumanimani ifya bacinkupiti kwi bumba lya ba masomo. Kabili languluka icilecitika mu ncende ya koleji nelyo iya universiti ilelo. Ififulo fya mauniversiti fyalipumwa ne mpika sha kubomfya bubi bubi ukwa miti ikola na malwele yapishiwa mu kwampana kwa bwamba, kabili abasambi abengi balembesha ku kusupila fye kweka ukwa ndalama, amaka, no kulumbuka. Amasomo ya muntu yeka tayali ca kulangilila cashintililwapo ica musango wakwe uwa cine.

Iyo, inkanda, amasomo, indalama, icikulilo ca mukowa, nelyo ifya kusangwilako fimbi ifya musango yo tafili cishinte cituntulu apa kupingwilapo ukulinga kwa muntu umbi. Abena Kristu tabalingile ukuba abacishapo kupamfiwa ne yi milandu mu kubombesha kwa kunonka ububile ukufuma kuli bambi. Cinshi, lyene, umuntu alingile ukuba uwayangwako? Fipimo nshi umo alingile ukukonka?