Ubusuma Ukulolenkana no Bubi—Ubulwi bwa Nshita Ntali
MU FIKOPE fisela ifya mwaka wapwa, “umuntu musuma” lyonse fye alecimfya imilalo ya bubi. Lelo icituntulu tacaba icaanguke fyo. Ilingi line nga nshi mu calo ca cine cine, ububi bumoneka ukukwatisha amaka.
Ukwelenganya pa bubi kulatiinya ukusabankanishiwa kwa lyashi lya bushiku. Mu kapinda ka ku kuso aka United States, umwaume wa ku Milwaukee aipaya abantu 11 no kututila ifishale fya mibili yabo iyaputulwa mu freezer (ica kutalalikilamo). Ukutentemuka ku kapinda ka ku kulyo, umuntu ashaishibikwa atula mu kafeteria ya mu Texas no kutendeka ukulishe mfuti ukwabulo kusalulula pa maminiti ikumi, ukusha abantu 23 abafwa, ukusanshako umwine wine. Kakaanya wakalifiwa ku Korea asonteka Iŋanda ya Bufumu iya Nte sha kwa Yehova, ukwipaya bakapepa 14.
Takwaba fye uku kupuulika kwa mu nshita mu nshita ukwa bubi lelo kwaliba na kabili ububi bwa kutulumusha na bumbi ubwambukila icalo—ukwipayaulula kwa mushobo. Calipimwa ukuti abena Armenia milioni umo, abaYuda amamilioni mutanda, no kucila pa bena Cambodia milioni imo balilofiwa mu kufumishiwapo kwa mishobo no kwa bupolitiki muli uno mwanda wa myaka mweka. Iciitwa ukusangulula kwa mikowa kwalipuma abengi mu yali kale Yugoslavia. Takwaba uwaishiba ubwingi bwa mamilioni aya bantu ba kaele abalungulushiwa mu bukalushi ukushinguluka icibulungwa.
Utuyofi pamo ngo tu tupatikisha ifwe ukulolenkana ne cipusho ca kukalifya ica kuti, Mulandu nshi abantu bacitila mu nshila ya musango yo? Tatwingalekelako ubu bukalushi nge ca kufumamo ca mintontonkanya inono iyapena. Icipimo ciine ica bubi bwacitwa mu mwanda wa myaka wesu tacisuminishanya no bulondoloshi bwa musango yo.
Incitilo ya bubi yalondololwa nga imo iyalubana ukulingana ne mibele isuma. Mulimo uutuninkishiwa na umo uwingasala pa kati ka kucita ubusuma no kucita ububi. Mu nshila imo ubupingushi bwakwe ubwa mibele isuma bulabo bwanyongana kabili ububi bulacimfya. Lelo mulandu nshi kabili ni shani fintu ici cicitika?
Ubulondoloshi bwa butotelo ubwa bubi ilingi line buba ubwa kukanaikusha. Uwa mano ya buntunse uwa ciKatolika Thomas Aquinas atungile ukuti “ifintu ifingi ifisuma kuti fyasendwa nga ca kuti Lesa tasuminishe ububi ukubako.” Aba mano ya buntunse abengi aba ciProtestanti bakwata imimwene yapalako. Ku ca kumwenako, nga fintu calandwa muli The Encyclopædia Britannica, Gottfried Leibniz alangulwike ububi ukuba “ica kulekanya fye ku busuma mu calo, buntu bwingilisha mu kucilanya.” Mu mashiwi yambi, asumine ukuti ifwe tukabila ububi pa kuti tutesekeshe icisuma. Ukupelulula kwa musango yo kwapalana no kweba umulwele wa kansa ukuti ubulwele bwakwe e cilekabilwa fye pa kulenga umuntu ukuyumfwa uwa mweo icine cine kabili umutuntulu.
Amapange yabi yafwile ukufuma kumbi. Bushe Lesa mu manshoko ali no kupeelwo mulandu? Baibolo yaasuka ukuti: “Umuntu pa kutunkwa etila, Natunkwa kuli Lesa; pantu Lesa tatunkwa ku bubi, kabili tatunka muntu iyo.” Nga ca kuti te Lesa e washingamwa, nani washingamwa? Ifikomo fyakonkapo fipeela icasuko kuti: “Lelo umuntu onse atunkwa pa kulembulwa no kubelelekwa ku lunkumbwa lwakwe lwine; e lyo ulunkumbwa ilyo lwaimita lufyalo lubembu.” (Yakobo 1:13-15) Muli ifyo incitilo ibi ifyalwa lintu ulunkumbwa lubi lwatekeleshiwa ukucila ukukaanwa. Nangu cibe fyo, ici te cikope conse.
Amalembo yalondolola ukuti ulunkumbwa lubi lulema pantu ubuntunse bwalikwata ubulema bukalamba—ukukanapwililika kwa cifumanda. Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Filya ulubembu lwaingilile mu muntu umo pano isonde, ne mfwa yaingilile mu lubembu; e fyo ne mfwa yayambukile ku bantu bonse, pantu bonse balibembwike.” (Abena Roma 5:12) Pa mulandu wa lubembu lwapyanwa, akaso pambi kuti mu kucitikako kacimfya icikuuku mu kutontonkanya kwesu, kabili ubunkalwe kuti bwanyanyantila icililishi.
Kwena, icinabwingi ca bantu balishiba mu cifyalilwa ukuti imibele imo yalilubana. Kampingu yabo—nelyo ‘amalango yalembwa pa mitima yabo’ nga fintu Paulo aciita—ilabakaanya ukucita incitilo ibi. (Abena Roma 2:15) Nalyo line, ifyashingulukako kuti fyashimaisha ukuyumfwa kwa musango yo, kabili kampingu kuti yabe yafwa nga ca kuti mu kubwekeshabwekeshapo ilesuulwako.a—Linganyako 1 Timote 4:12.
Bushe ukukanapwililika kwa buntunse kweka kuti kwalondolola ububi bwatantikwa bwino ubwa nshita yesu? Kalemba wa lyashi lya kale Jeffrey Burton Russell acimwene ifi: “Ca cine ukuti mwaliba ububi muli umo umo uwa ifwe, lelo ukusansha pamo nangu fye impendwa shikalamba isha bubi bumo bumo tabulondolola Auschwitz . . . Ububi pali ici cipimo bumoneka ukuba ubwapusana mu mibele na mu bwingi bwine.” Taali ni umbi ukucila pali Yesu Kristu uwashimpilemo munwe muli iyi ntulo yapusanako mu mibele iya bubi.
Tapakokwele pa ntanshi ya mfwa yakwe, Yesu alondolwele ukuti abaume abalepanga ukumwipaya tabalecitila conse mu kufwaya kwabo abene. Amaka yashimoneka yalebatungulula. Yesu abebele ukuti: “Imwe muli ba kwa shinwe [Ciwa, NW], ne fya lunkumbwa fya kwa shinwe e fyo mufwayo kucita. Ulya ni nkomi ya bantu ukufuma na pa kutendeka, na mu cine taimininamo.” (Yohane 8:44) Ciwa, untu Yesu aitile “kateka wa pano [calo, NW],” mu kulengama alikwata ulubali lwalumbuka mu kulundululo bubi.—Yohane 16:11; 1 Yohane 5:19.
Fyonse fibili ukukanapwililika kwa buntunse no kusonga kwa busatana fyaliletako ukucula kukalamba pa makana ya myaka. Kabili takuli na ciishibilo ca kuti ukumaninkisha kwa fiko pa mutundu wa muntu kulenenuka. Bushe ububi buli pano ku kwikalilila? Nelyo bushe amaka ya busuma mu kupelako yakafumyapo ububi?
[Futunoti]
a Bakafwailisha balimona ukwampana pa kati ka lukaakala lwamonekeshiwa pa televisioni ne misoka ya bacaice. Incende umo imisoka yasumbana na mayanda yatobeka fyaba na fyo fine fya kusangwilako mu mibele ishili ya kwangalila pamo. Mu Germany ya ciNazi ukukubanya impupilisho kwa mupampamina ukwa kutemwo mushobo kwatungulwile abantu bamo ku kulungamika—kabili nelyo fye ukukatamika—ubukalushi ku baYuda na bena Slav.
[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 3]
Icikope ca U.S. Army