Ni Ani Yehova?
“NI ANI Yehova?” Ico cipusho caipushiwe imyaka 3,500 iyapitapo kuli Farao wa cilumba, imfumu ya Egupti. Ukusuusha mu kumonekesha kwamuseseshe ku kulundako kuti: “Yehova nshimwishibe.” Pali iyo nshita abaume babili abaiminine pa ntanshi ya kwa Farao balishibe untu Yehova aali. Baali ni bamunyina ba ku mubili Mose na Aarone, aba mukowa wa kwa Israele uwa kwa Lebi. Yehova alibatumine ku kupinda ukuti kateka wa Egupti atume abena Israele mu matololo ku kukwata umutebeto wa butotelo.—Ukufuma 5:1, 2.
Farao tafwaile icasuko ku cipusho cakwe. Pe samba lya bulashi bwakwe, bashimapepo batwele pa ntanshi ukupepa kwa myanda ya milungu ya bufi. Iye, Farao umwine amwenwe nga kalesa! Ukulingana ne nshimi sha cina Egupti, aali mwana mwaume wa kwa lesa wa kasuba Ra kabili uwafwele umubili wa mulungu wakwete umutwe wa kwa pungwa Horus. Farao aitilwe pa kubomfya amalumbo ya musango yo pamo nga “lesa wa maka yonse” na “wa muyayaya.” E co tacali ca kupapusha ukuti mu mipuulwe aipwishe ati: “Ni ani Yehova, uo ŋumfwe ishiwi lyakwe?”
Mose na Aarone tabakabile kwasuka ico cipusho. Farao alishibe ukuti Yehova aali ni Lesa uwapepelwe ku bena Israele, pali iyo nshita abalecula mu busha bwa mu Egupti. Lelo Farao na Egupti onse mu kwangufyanya bali no kwishiba ukuti Yehova e Lesa wa cine. Mu kupalako ilelo, Yehova akalenga ishina lyakwe na Bulesa ukwishibikwa ku uuli onse pe sonde. (Esekiele 36:23) E co kuti twanonkelamo pa kulanguluka fintu Yehova Lesa akushishe ishina lyakwe muli Egupti wa pa kale.
Ukucisha Tulesa twa mu Egupti
Lintu Farao mu kusuusha aipwishe untu Yehova aali, taenekele ifya kufumamo fintu akumenye. Yehova umwine alyankwileko, ukuleta ifinkunka ikumi pali Egupti. Ifyo finkunka tafyali fye impumo ku kulwisha uluko. Fyali ni mpumo ukulwisha tulesa twa Egupti.
Ifinkunka fyalangile ukusumbuka kwa kwa Yehova pa milungu ya cina Egupti. (Ukufuma 12:12; Impendwa 33:4) Elenganya icimfulumfulu lintu Yehova ayalwile umumana wa Naelo na menshi yonse aya Egupti ukusanguko mulopa! Pa mulandu wa ici cipesha amano, Farao na bantu bakwe basambilile ukuti Yehova alicilile lesa wa Naelo, Hapi. Ukufwa kwe sabi lya mu Naelo na ko kwali ni mpumo ku butotelo bwa cina Egupti, pantu imisango imo iye sabi yalecindikwa.—Ukufuma 7:19-21.
Mu kukonkapo, Yehova aletele icinkunka ca bacula pali Egupti. Ici cacefeshe lesa mwanakashi wa bacula uwa bena Egupti, Heqt. (Ukufuma 8:5-14) Icinkunka calenga butatu capelengenye bashimapepo ba buŋanga, abashali na maka ya kupashanya icipesha amano ca kwa Yehova ica kwalula ulukungu muli bamuŋwiŋwi. “Munwe wa kwa Lesa,” e fyo bapundile. (Ukufuma 8:16-19) Kalesa ka bena Egupti Thoth, akapeelwe umucinshi pa mulandu wa kusanga amano ya buŋanga, takali na maka ya kwaafwa abo bakafutika.
Farao aleishiba untu Yehova aali. Yehova aali ni Lesa uwingabilisha imifwaile yakwe ukupitila muli Mose kabili lyene ukuipwishishisha pa kuleta ifinkunka fya mu cipesha amano pa bena Egupti. Yehova na kabili kuti atendeka no kupwisha impumo ukulingana no kufwaya kwakwe. Uku kwishiba, nangu cibe fyo, takwaseseshe Farao ku kunakila kuli Yehova. Mu cifulo ca ico, kateka wa miiya uwa Egupti mu kutalama atwalilile ukukaanya Yehova.
Mu kati ka cinkunka calenga bune, balunshi abasenya baonawile icalo, baingilile amayanda, kabili nakalimo baiswile mu mwela, uyo mu wine weka wali cintu ca kupepa icapashanishiwe muli lesa Shu nelyo muli lesa mwanakashi Isis, namfumu wa mu muulu. Ishiwi lya ciHebere ilya ici cishishi lyapilibulwa “lunshi uusenya,” “balunshi bataata ku mbwa,” “ntunka mafi.” (New World Translation; Septuagint; Young) Nga ca kuti ntunka mafi alibimbilwemo, abena Egupti balipuminwe ku fishishi ifyo balangulwike nge fyashila, kabili abantu tabaali na kwenda ukwabula ukufishonaula ku makasa yabo. Nangu ni fyo, ici cinkunka casambilishe Farao icintu cimo icipya pa lwa kwa Yehova. Nangu ca kuti imilungu ya mu Egupti tayali na kucingilila bakapepa ba iko ukufuma kuli balunshi basenya, Yehova ali no kucingilila abantu bakwe. Ici ne finkunka fyonse ifyakonkelepo fyacushishe fye abena Egupti lelo te bena Israele.—Ukufuma 8:20-24.
Icinkunka calenga busano cali cikuko pa fitekwa fya bena Egupti. Iyi mpumo yasebenye Hathor, Apis, na lesa mwanakashi Nut uwe ulu uwaimininweko ku mubili wa ŋombe. (Ukufuma 9:1-7) Icinkunka calenga mutanda caletele utupute pa muntu ne nama, ukucenda imilungu Thoth, Isis, na Ptah, iyo mu kuluba iyacindikwe nge yali na maka ya kundapa.—Ukufuma 9:8-11.
Icinkunka calenga cinelubali cali ni mfula ya citalawe iyafinisha, mu kuba ne nkuba iyaikatishe ukubyata mu kati ka mfula ya citalawe. Iyi mpumo yalengele insoni lesa Reshpu, uwatungilwe ukuba umwine wa nkuba, na Thoth, uwasoselwe ukwangalila imfula ne cibulukutu. (Ukufuma 9:22-26) Impumo yalenga cinekonsekonse, icinkunka ca makanta, calangile ukupulamo kwa kwa Yehova pali lesa wa kusanda Min, uwatungilwe kacingilila wa filimwa. (Ukufuma 10:12-15) Impumo yalenga pabula, imfifi ya nshiku shitatu pali Egupti, yaletele umuseebanya pa milungu ya cina Egupti iya musango yo pamo nga tulesa twa kasuba Ra na Horus.—Ukufuma 10:21-23.
Te mulandu ne finkunka fyabipisha pabula, Farao nalyo line alikeene ukulekako abena Israele. Bunkosa mutima bwakwe bwasangwike ubwa kulufya ifingi nga nshi kuli Egupti lintu Lesa aleteleko icinkunka calenga ikumi kabili ica kupelako—imfwa iye beli lya muntu ne nama. Nelyo fye mwana mwaume ibeli lya kwa Farao alilobele, nangu ca kuti amwenwe nga kalesa. Muli fyo Yehova ‘mu milungu yonse ya Egupti acitile ifya bupingushi.’—Ukufuma 12:12, 29.
Farao nomba aitile Mose na Aarone no kutila: “Imeni, fumeni mu kati ka bantu bandi, imwe na bana ba kwa Israele; kabiyeni, kabombeleni Yehova, ifyo mwasosele. Ne mikuni yenu na maombe yenu buuleni, nge fyo mwasosele, muye no kuya; kabili mupaaleko na ine.”—Ukufuma 12:31, 32.
Kabaka wa Bantu Bakwe
Abena Israele balifumine, lelo mu kwangufyanya camoneke kuli Farao ukuti balelulumba umungulu mu matololo. Wene na babomfi bakwe nomba baipwishe abati: “Cinshi ico twacita, apo twaleka abena Israele bafume mu kutubombela?” (Ukufuma 14:3-5) Ukulufya kwa ulu luko lwa busha kwali no kuba impumo yafina iya fya bunonshi kuli Egupti.
Farao alonganike umulalo wakwe no kusupila Israele ukufikila pa Pihahirote. (Ukufuma 14:6-9) Mu mano ya fita, imibele yamoneke isuma ku bena Egupti pa mulandu wa kuti abena Israele bacilikilwe pa kati ka bemba ne mpili. Lelo Yehova abombele ku kucingilila abena Israele pa kupindilila ikumbi pa kati kabo na bena Egupti. Pa lubali lwa bena Egupti, “e kwali ikumbi lyalengele ne mfifi lubali,” muli fyo ukucingilila ukusansa. Ku lubali lumbi, ikumbi lyalibengeshime “ukubuutusha . . . ubushiku” ku bena Israele.—Ukufuma 14:10-20.
Abena Egupti bapampamine pa kutapa no konaula lelo balicilikilwe kwi kumbi. (Ukufuma 15:9) Lintu lyaseshiwepo, we cipapwa! Amenshi ya pali Bemba Wakashika yalyakanishiwe, kabili abena Israele baleabukila ku lubali lumbi pa mushili wauma! Farao ne fita fyakwe baipoosele mu mulimba wa bemba, abapampamina ukucandila no kutapa abaali abasha babo. Nangu cibe fyo, kateka wa miiya uwa Egupti tacetekele Lesa wa baHebere. Yehova atendeke ukufulunganya abena Egupti, ukusokola imipeto ku maceleta yabo.—Ukufuma 14:21-25a.
“Natufulumuke ku cinso ca bena Israele!” e fyapundile abaume ba maka aba ku Egupti, “pantu Yehova alebalwila ku bena Egupti.” Uku kukutuluka kwaishile mu kucelwa nga nshi kuli Farao na baume bakwe. Abacingililwa ku lulamba lumbi, Mose atambike ukuboko kwakwe pali bemba, kabili amenshi yalibwelele, ukwipaya Farao ne milalo yakwe.—Ukufuma 14:25b-28.
Amasambililo Yasambilishiwe ku ca Kukumanya
E co, lyene, ni ani Yehova? Farao wa cilumba alipokelele icasuko kuli ico cipusho. Ifya kuponako mu Egupti fyalangilile ukuti Yehova e Lesa wa cine eka, uwapusanako umupwilapo ku “milungu . . . ya fye” iya nko. (Ilumbo 96:4, 5) Ku maka yakwe aya kutiinya, Yehova ‘acitile imyulu ne calo.’ Na kabili ni Kapususha Mukalamba, Umo ‘wafumishe abantu bakwe Israele mu calo ca Egupti ku fishibilo, na ku fya kupapa, na ku minwe iyakosa, na ku kuboko ukwatambikwa, na ku fya kutiinya ifikulu.’ (Yeremia 32:17-21) Fintu ici cashinine bwino ifyo Yehova kuti acingilila abantu bakwe!
Farao aishibe ayo masambililo ukupitila mu ca kukumanya catapata. Na kuba, isambililo lya kupelako lyasendele ubumi bwakwe. (Ilumbo 136:1, 15) Aali no kucilapo kuba uwa mano nga ca kuti alilangishe ukuicefya lintu aipwishe ukuti, “Ni ani Yehova?” Lyene ulya kateka nga alibombele mu kumfwana ne casuko apokelele. Mu nsansa, abantu baicefya abengi ilelo baleishiba untu Yehova aba. Kabili musango nshi uwa buntu Akwata? Cinshi epusha kuli ifwe? Shi icipande cikonkelepo cikushe ukutesekesha kobe ukwa Umo uyo ishina lyakwe ni Yehova.—Ilumbo 83:18.
[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 3]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.