“Pa Kuba na Bukapyunga ubu . . . , Tatunenuka”

NGA FINTU CASHIMIKWA NA RONALD TAYLOR

Mu lusuba lwa 1963, naisangile ndelwisha ukuipususha. Ilintu naletubula mu menshi ukukonko lulamba, naponene pe tenga kabili naibile mu menshi yashika nga nshi. Apantu nshaishibe ukowa, nali mupepi fye no kunwena bamita banono fye mupepi no lulamba. Nali ninjibilapo onse imiku itatu no kucibaulapo amenshi ayengi aya muli bemba lintu cibusa amwene ukupelelwa kwandi kabili ankulile ku lulamba. Mu kuba no kwaafwa kwa mibombele ya kupuupuutula, nalipusunswike.

UYU tawali e muku wa kubalilapo naishiletesekesha ukukatama kwa kukananenuka—nangu ca kuti ifintu fyamoneka ifishingacitika. Pa mushinku wa mu kubangilila, nali no kulwisha ku kubo mumi lwa ku mupashi.

Cali ni mu nshiku shafitula isha nkondo ya calo iya cibili e lintu nakumenye icine ca Bwina Kristu pa muku wa kubalilapo. Nali pa kati ka makana ya bana abo babutwishe ukufuma ku masanso ya kusansa kwa mabomba mu London. Apantu nali fye ne myaka ya bukulu 12, inkondo tapali cintu yalepilibula kuli ine; cali fye kwati musamwe.

Abaupana bacikoloci mu Weston-super-Mare, pa kati ka masamba na kapinda ka ku kulyo aka England, e batendeke ukundela. Mu kwangufyanya fye pa numa nafikile ku myabo, abatumikishi bapainiya batendeke ukututandalila. Lwali lupwa lwa baHargreaves; bonse bane, e kuti Reg, Mabs, Pamela, na Valeri baali ni bapainiya baibela. Abafyashi bandi abaleshi balipokelele icine, kabili pa numa ya kusambilila icitabo ca The Harp of God, na ine wine nalipingwilepo ukubombela Yehova. Pa numa fye ya milungu mutanda, nalilaalikwe ukwakana mu mulimo wa kushimikila.

Ncili ndeibukisha ubushiku bwandi ubwa kubalilapo ukuya mu mulimo wa mwi bala. Ukwabula ukupekanya kwakumanina, napeelwe fye ututabo no kwebwa ati: “Walabombela kuli ulu lubali lwa musebo.” E fyo ubo bushiku bwandi ubwa kubalilapo mwi bala bwapitile. Shilya nshiku, ilingi line twaleshimikila ukubomfya amaseleti ya pa filimba ayakwetemo amalyashi ya maka. Umo nalesanga insansa ishingi ni mu kusende cilimba ca maseleti ku ŋanda ne ŋanda no kulisha amalyashi yakopwa. Nacimwene nge shuko line line ukubomfiwa muli iyi nshila.

Naleshimikila apakalamba pa sukulu, kabili ndeibukisha ukushalika ifitabo ifingi ifyalelanda pali Baibolo kuli kafundisha mukalamba. Lintu nali ne myaka 13, nalibatishiwe pa kulongana kukalamba ukwabelele lwa mupepi mu Bath. Ibungano na limbi ilya mu nshita ya nkondo ilyo nshakatale ndaba ni lyo ilyacitilwe mu Leicester mu 1941 mu cikuulwa ca De Montfort. Naliile pa cisebele ku kupoka icitabo ca pa lwandi ica Children, umwali ifyebo ukufuma kuli Munyina Rutherford pa lwakwe, uwali pali iyo nshita presidenti wa Watch Tower Society. Ilyashi lya kukumbamo ilyaloshiwe ku bacaice bonse abasangilweko lyakoseshe ukufwaisha kwandi ukwa kubombela Yehova kuli pe na pe.

Muli ifyo naikele imyaka ibili na bafyashi bandi abaleshi iyaisulamo insansa kabili ukukulila mu cine. Lelo lintu nali ne myaka 14, nalibwelelemo ku London ku kutendeka ukubomba nga ningasanga umwa kuliila. Nangu ca kuti nalundene cipya cipya no lupwa lwandi, nomba nali no kuimwena lwa ku mupashi, apantu pa ŋanda tapaali nangu umo uwasumina. Mu kwangufyanya Yehova alipayenye ukwaafwa uko nalekabila. Imilungu fye itatu pa numa ya kufika mu London, munyina umo aishile ku ŋanda no kulombo lusa kuli tata ulwa kunsenda ku Ŋanda ya Bufumu iya muli iyo ncende. Uyo munyina aali ni John Barr, uyo uuli nomba icilundwa ce Bumba Litungulula ilya Nte sha kwa Yehova. Asangwike umo uwa ‘batata’ ba ku mupashi muli ilya myaka ya bupungwe iyakakala.—Mateo 19:29.

Natendeke ukulongana ku Cilonganino ca Paddington, icalelonganina mu Craven Terrace lubali lwa Ŋanda ya Bethel iya mu London. Apantu lwa ku mupashi nali inshiwa, munyina wasubwa uwa cikoloci, uo naleita “Pop” uwe shina lya Humphreys, alipeelwe umulimo wa kunsakamana. Cali lipaalo likalamba ukubishanya na bamunyina basubwa abengi ne nkashi abali muli cilya cilonganino. Fwe bakwete isubilo lya pe sonde—abaleitwa baYonadabu—twalimo abanono. Na kuba, kwi Sambililo lya Citabo pa Cilonganino uko nalesangwa nine fye naliko “Yonadabu.” Nangula ca kuti nshalebishanya sana na ba mushinku wandi, kulya kubishanya kwa mutengo na bamunyina bakosoka kwansambilishe ifintu fya mulimo ifingi. Napamo icapulilemo muli fyonse kukanaleka umulimo wa kwa Yehova.

Muli shilya nshiku, impela ya mulungu yonse twalepeelesha ku mulimo wa kushimikila. Napeelwe umulimo wa kusakamana “motoka wa ciunda,” ico cali mu cituntulu ni ncinga fye ya mipeto itatu iyapangilwe ku kukwikako ifisoselo na batiri wa motoka. Cila Cibelushi, naleya ne yi ncinga ku fifutu fyalekanalekana ifya misebo, apo twalelisha inyimbo na pa numa ukubikapo limo ilya malyashi ya kwa Munyina Rutherford. Twalebomfya Ifibelushi ku mulimo wa mu musebo ne fyola fyesu ifya bamagazini. Inshiku sha pa Mulungu shapeeleshiwe ku mulimo wa ku ŋanda ne ŋanda, ukutambika ututabo ne fitabo.

Uku kubishanya na bamunyina bacikalamba abapimpa kwakoleke muli ine ukufwaisha kwa kubomba bupainiya. Uku kufwaisha kwaliluminishiwe lintu nakutike ku malyashi ya bapainiya pa mabungano ya citungu. Ibungano limo ilyayambukile ubumi bwandi mu kushika ni lilya ilyacitilwe mu Earl’s Court, mu London, mu 1947. Pa numa ya myeshi ibili, nalilembeshe umulimo wa bupainiya, kabili nalitukuta ukusungilila umupashi wa bupainiya ukutule lyo. Ubuseko nalesanga mu kutungulula amasambililo ya Baibolo ayalelunduluka kwashininkishe kuli ine ukuti uku kwali kupingulapo kwalungama.

Ukuupa Umwina Spain no Kubombela ku Spain

Mu mwaka wa 1957, ilintu nali ncili ndebomba bupainiya ne Cilonganino ca Paddington, nakumenye nkashi umwina Spain uwayemba icata uwe shina lya Rafaela. Pa numa fye ya myeshi ya kupenda, twalyupene. Ubuyo bwesu bwali bwa kubomba bupainiya capamo, lelo intanshi twaile ku Madrid pa kuti ningayamonana na bafyashi ba kwa Rafaela. Ubu bwali butandashi bwayalwile ubumi bwandi. Ilintu twali mu Madrid, Munyina Ray Dusinberre, kangalila wa musambo wa Spain, anjipwishe nga twingalangulukapo ukubombela mu Spain, uko kwali ukukabila kukalamba ukwa bamunyina babelesha.

Twingakaana shani ubwite bwawame fyo? Na muli ifyo, mu 1958 twatendeke umulimo wesu uwa nshita yonse mu Spain. Ilya nshita cilya calo caletekwa na Franco, kabili imibombele yesu tayaishibikwe mwi funde, icalengele ukuti umulimo wesu uwa kushimikila ube uwayafya nga nshi. Pa mbali ya ico, nali no kushomboke cine cine no lulimi lwa ciSpanish pa myaka ya kubalilapo inono. Na kabili, nshali fye na kunenuka, nangu ca kuti pa nshita shafulilako nalelila pa mulandu wa kukalifiwa kwa kukanalanda na bamunyina mu cilonganino.

Ukukabila kwa bakangalila kwali ukwakulisha ica kuti nangula nshaishibe iciSpanish, mu mweshi fye umo nalikwete ibumba linono ilya kusakamana. Pa mulandu wa mibombele yesu iya mu bumfisolo, twateyanishiwe mu mabumba yanono yanono aya bakasabankanya 15 ukufika kuli 20, ayo yalebomba kwati filonganino finono. Pa kubala, naleshomboke cibi ukutungulula ukulongana, apantu te lyonse naleumfwa ifyasuko fyalefuma mwi bumba. Nangu cibe fyo, umukashi wandi aleikalila ku numa, kabili nga amona ukuti campelenganya, mu kushilimuka aletensho mutwe mu kusuminisha ukuti icasuko nacilungama.

Nshakwata umutwe wa kusambilila indimi, kabili imiku iingi nafulwike ukubwelela ku England, uko ningabomba fyonse mu kwanguka. Nangu ni fyo, ukufuma fye pa kutendeka, ukutemwa kwa bamunyinefwe ne nkashi abena Spain na bucibusa bwabo fyalitontolwele ukukalifiwa kwandi ne ciSpanish. Kabili Yehova alimpaalile mu kuba na mashuko yaibela ayalengele ifi fyonse ukumoneka ifyawaminwa. Mu 1958, nalilaalikwe ukuyasangwa kwi bungano lya pa kati ka nko mu New York nge nkombe ukufuma ku Spain. Lyene mu 1962, napokelele ukukanshiwa kwawamisha mu Sukulu lya Butumikishi bwa Bufumu ilyo batuteyanishishe mu Tangier, Morocco.

Pa mbali ya mpika ya lulimi, nalolenkene ne mpika na imbi, iya kusakamikwa lyonse pa lwa kwikatwa kuli bakapokola. Nga mwisa, nalishibe ukuti nga naliketwe ninshi ukwabulo kutwishika nali no kutamfiwa mu calo. Pa kucefyako ubo busanso, twalebomba babili babili. Ilintu umo aleshimikila, umbi aali no kulakutika nga kuliko ifishibilo fya kupalama kwa busanso. Pa numa ya kutandalila umwinshi umo nelyo ibili, ilingi line pa muulu wa fikuulwa fya ntunti, twalecilaukapo ifikuulwa fibili nelyo fitatu ukutalukako no kutandalila amayanda na yambi yabili nelyo yatatu. Twalebomfya sana sana Baibolo, kabili twalefisa ututabo twa kupenda fye mu fimakoti fyesu utwa kutambika ku balesekelela.

Pa numa ya kwikala umwaka umo mu Madrid, twatuminwe ku Vigo, umusumba ukalamba pa kati ka kapinda ka ku kuso na masamba ya Spain, uko kushali Nte nangu umo. Pa mweshi wa kubalilapo nelyo ukucilako pa mweshi umo, Sosaite yatupandile amano ukuti umukashi wandi e o aleshimikila sana—pa kuti cingamoneka kwati tuli batandashi abeshile fye ku kutandala. Te mulandu ne yi nshila ya kufisama, ukushimikila kwesu kwalimwenwe. Mu mweshi fye umo abapatili ba ciKatolika batendeke ukutusenukila pa wailesi. Basokele abaya ku macalici yabo ukuti abaupana babili baleya ku ŋanda ne ŋanda balelanda pa lwa Baibolo, iyo pali iyo nshita ni cikanga cibe citabo cabindwa. Aba abaupana abo bakapokola balefwaya bali mwaume mwisa no mukashi wakwe umwina Spain, uyo uulanda fyonse ilyo baleshimikila!

Umupatili apeele icipope ca kuti ukulanda fye na ba baupana abali ba busanso lwali lubembu ulo lwingalekelelwa fye nga ca kuti mu kwangufyanya lwatumbulwa ku mupatili. Awe na kabushe, ilyo twapwile ukulanshanya kumo uko twaipakishe na namayo umo, mu kubipilwa atwebele ukuti afwile ukuyatumbula. Ilyo twalefuma pa ŋanda, twamumwene alesumpauka ukulola ku calici.

Twatamfiwa

Pa numa fye ya myeshi ibili iya kufika mu Vigo, bakapokola balitubingile mu kupumikisha. Kapokola watwikete aali uwa cililishi kabili tatukakile iminyololo ku maboko ilyo aletutwala ku kapokola. Ku kapokola, twamwene umuntu twaishiba, uutaipa untu twacitileko ubunte pa kati apa. Alifulunganishiwe ukutumona natusendwa nge ntalamisoka kabili mu kwangufyanya atwebekeshe ukuti te watusebele. Nangu ni fyo, twapeelwe umulandu wa kubika “ukwikatana kwa ku mupashi ukwa Spain” mu busanso, kabili imilungu mutanda pa numa twalitamfiwe mu calo.

Lyali libwelela numa, lelo tatwakwete mapange ya kuleka. Kwali kuciliko incito ikalamba iya kubomba mu cofi ca Iberian. Pa numa ya myeshi itatu mu Tangier, twatuminwe ku Gibraltar iyali impanso na imbi. Nga fintu umutumwa Paulo asosa, nga ca kuti tulakatamika ubutumikishi bwesu, tukatwalilila kabili tukalambulwa. (2 Abena Korinti 4:1, 7, 8) Ifi e fintu fye cali kuli ifwe. Pa ŋanda ya kubalilapo fye twatandalile mu Gibraltar, twatendeke isambililo lya Baibolo no lupwa lonse. Inshita fye inono, ine naletungulula amasambililo 17 no mukashi wandi na o 17. Abantu abengi abo twasambilile na bo balisangwike Nte, kabili mu myaka fye ibili kwali icilonganino ca bakasabankanya 25.

Lelo, nga fintu cali ku Vigo, bashibutotelo balimishe lulu ukutulwisha. Shikofu wa Anglican uwa mu Gibraltar asokele umukalamba wa bakapokola ukuti twali “ifisoso,” kabili uyu lulu wakwe mu kupelako alitungulwike. Mu January 1962 twalitamfiwe mu Gibraltar. Ni kwi twali no kuya nomba? Mwali mucili ukukabila kukalamba mu Spain, e co twabwelele ku Spain, ukusubilo kuti pali ino nshita ifyalembwa fya ku kapokola fyali nafilabwako.

Umusumba wa kasuba katande mono uwa Seville eko nomba twaile. Kulya twakwete ubuseko bwa kubomba mu kupalamisha na bapainiya baupana bambi, Ray na Pat Kirkup. Nangula cingati Seville wali musumba wa bekashi 500,000, kwali fye bakasabankanya 21, e co kwali incito yakulisha iya kubomba. Ilelo kwaba ifilonganino 15 na bakasabankanya 1,500. Umwaka umo pa numa twapokelele icipapwa cishaiwamina; twalilaalikwe ukubomba mu mulimo wa kwenda mu ncende sha Barcelona.

Umulimo wa mu muputule mu calo umo ifunde lishaishibe umulimo wesu wali uwapusanako panono. Cila mulungu twaletandalila amabumba yanono, ayengi aya yene ayakwete bamunyina bakampuka abanono nga nshi. Aba bamunyina babombesha balekabila ukukansha ukwingi no kwafwilisha. Twalitemenwe uyu mulimo! Pa numa ya kupoosa imyaka yafulilako mu ncende sha kuti nga mwali Inte ninshi shali fye ishinono, twalisangalele ukutandalila bamunyina balekanalekana abengi ne nkashi. Ukulundapo, umulimo wa kushimikila mu Barcelona wali uwayanguka, kabili abengi balefwaya ukusambilila Baibolo.

Ukulwisha Ukupopomenwa

Nangu cibe fyo, imyeshi fye mutanda pa numa, ubumi bwandi bwalibipile. Ukutandala kwesu ukwa kubalilapo ku lulamba lwa bemba kwapene kube ukwa kayofi lintu nakwete ubusanso ubo nondolwele pa kwiswila. Nalipolele lwa ku mubili mu kwangufyanya ukufuma ku kutulumushiwa kwa kupusuka kwempe ku kunwena, nalyo line ici cashile icifwati pa mibombele yandi iya bongobongo ne nkuntu.

Pa numa ya myeshi inono, naleshomboka ku kutwalilila mu mulimo wa muputule, lelo mu kupelako nabwelele fye ku England ku kuyaundapwa ku cipatala. Pa numa ya myaka ibili nalipoleleko icalinga ukubwelela ku Spain, uko twatendeke umulimo wa mu muputule na kabili. Nangu ni fyo, cali fye pa kashita akepi. Abafyashi ba mwina mwandi batendeke ukulwale cibi, kabili twalilekele umulimo wa nshita yonse pa kuti twingabasakamana.

Ubumi bwalikoseleko lintu, mu 1968, nakwete intenda ya muntontonkanya ne nkuntu. Kwali inshita shimo ilyo ine na Rafaela twaletontonkanya ukuti napamo nshakapole. Cali fye kwati nalenwena na kabili, lelo mu nshila yapusanako! Ukupopomenwa kwanengele ukukwata ukuyumfwa kwapusanako, kabili kwampokolwele amaka yandi yonse. Nalepita mu kutembuka libili libili, icampatikishe ukutuusha mupepi ne nshita yonse. Pali ilya nshita te bonse bamunyina baumfwikishe uyu musango wa mpika; lelo kwena nalishibe ifyo Yehova alyumfwikishe. Caliba ca kwikusha kukalamba kuli ine ukubelenga ifipande fyawamisha muli bamagazini ba Ulupungu lwa kwa Kalinda na Loleni! ifyo fyaba ifya kulangulukilako kabili ifya kwaafwa kuli abo abapopomenwa.

Ukupulinkana iyi nshita yonse iyayafya, umukashi wandi lyonse aali ni ntulo ya kukoselesha. Ukubomba ne mpika capamo cilakosha icikakilo ca cupo mu cine cine. Abafyashi ba kwa Rafaela balifwile, kabili pa numa ya myaka 12, ubutuntulu bwandi bwaliwemeko ukufika ku cipimo ca kuti twayumfwile ifyo kuti twabwelela mu mulimo wa nshita yonse. Mu 1981, ku ca kupapusha no kulengo buseko, twalilaalikwe ukuyabomba mu mulimo wa mu muputule na kabili.

Ukwaluka mu fya teokrasi ukukalamba kwalicitike mu Spain ukutula pa nshita ya kubelesha kwesu ukwa ku numa mu butumikishi bwa kwenda. Umulimo wa kushimikila nomba wali uwalubuka, e co nali no kuibikilishako ku kwishiba ifilecitika. Nangu ni fyo, ukubomba nga kangalila wa muputule na kabili lyali lishuko likalamba. Pa kuba natubombako bupainiya te mulandu ne mibele yayafya kwatulengele ukukoselesha bapainiya bambi abalekwate mpika. Kabili libili libili twaleafwa bambi ukuilunda ku mitande ya bapainiya.

Pa numa ya myaka 11 iya mulimo wa kwenda mu Madrid na Barcelona, na kabili ubutuntulu bwesu bwacilengele ukuba icakabilwa ukwalula umulimo. Twapeelwe umulimo nga bapainiya baibela mu musumba wa Salamanca, uko nali no kubomfiwa pamo nga eluda. Bamunyina ba ku Salamanca balitupokelele ilyo line. Umwaka umo pa numa ubwafya na bumbi bwali no kwesha ukushipikisha kwesu.

Rafaela aishilelwala ubulwele bwa kucepelwa umulopa icabipisha, kabili ukuceeceeta kwasokolwele ifyo alikwete kansa wa ku bula. Nomba nine nali no kukosa no kutungilila umukashi wandi apakalamba. Ukwankulako kwesu ukwa kubalilapo kwali kufilwa ukusumina, kabili ukukonkwapo no mwenso. Bushe Rafaela aali no kupula muli ici conse? Pa tushita twapala utu, ukucetekela Yehova umupwilapo e citwaafwa ukutwalilila. Ndi uwa nsansa ukusoso kuti kansa yalifumishiwe pa numa ya kulepulwa, kabili tulesubila fye ukuti ikatala aibweluluka.

Nangu ca kuti twalikwata inshita shisuma ne sha kulengo bulanda mu myaka 36 iyo twapoosa mu Spain, caliba ica kukafyo mutima ukwikala ukupula muli iyi nshita ya kukula kwa ku mupashi. Twalimona uko akalibumba kanono aka bakasabankanya 800 mu 1958 ukufufumuka ukufika ku mulalo wa bakasabankanya 100,000 ne mpusho ilelo. Amafya yesu yalifimbilishiwa ku buseko ubwingi pamo ngo kwaafwa bambi ukupokelele cine no kukosoka lwa ku mupashi, ukubomba capamo ngo mulume no mukashi, no kuyumfwa ukuti twalibomfya ubumi bwesu mu nshila yawamisha iyo twingabubomfeshamo.

Muli kalata wakwe uwa cibili ku bena Korinti Paulo atile: “Pa kuba na bukapyunga ubu umwalolo luse ulwacitilwe ifwe, tatunenuka.” (2 Abena Korinti 4:1) Ilyo naikala ndeibukisha, nsango kuti kwaliko ifya kusangwilako mu bumi bwandi ifingi ifyo fyancingilile ukukananenuka. Ica kumwenako ca bamunyina ba busumino abasubwa abali no buseko muli ine mu myaka yandi iya kumumungwa fyapayenye icitendekelo cishaiwamina. Ukukwata umwina mwandi uwakwata amabuyo ya ku mupashi yamo yene na yandi caba ca kwaafwa cawamisha; lintu naleyumfwa uwapomponteka, Rafaela alenkoselesha, kabili na ine e fyo namucitila. Imibele ya mipuulwe na yo yalicindama. Ukuseka na bamunyina kabili no kuiseka fwe bene, mu nshila imo kulenga impika ukumoneka ishishakulisha.

Lelo pali fyonse, ukushipikisha lintu twalolenkana ne fya kwesha kufwaya ubukose ubo Yehova apeela. Lyonse ndebukisha amashiwi ya kwa Paulo aya kuti: “Ndi na ’maka aya kucite fintu fyonse mu ulenkoselesha.” Apantu Yehova aba ku lubali lwesu, takuli ukukabila kwa kunenuka.—Abena Filipi 4:13.

[Ifikope pe bula 23]

Ronald na Rafaela Taylor mu 1958

[Ifikope pe bula 24, 25]

Ukulongana ilyo twali pa cibindo mu Spain (1969)