Ubushimbe mu Nshita Shayafya mu fya Ndalama

“ALEFWAYA ukuupa lintu nali ne myaka ya bukulu 25,” e fyasosele Chuks, uwikala ku West Africa. “Nalikwete umukashana mu muntontonkanya, kabili alintemenwe. Impika yali ni ndalama. Batata no mukalamba wandi balifumine incito, kabili abaice bandi baali pa sukulu. Bonse bashintilile pali ine ku kusakamana ulupwa. Lyene, ku ca bulanda, abafyashi bandi balilwele, kabili capilibwile ukufwaya indalama shalundwako isha kubatwalila ku cipatala.”

Chuks, Inte ya kwa Yehova, talefwaya ukwingila mu cupo uushingasakamana umukashi wakwe. Alishibe bwino amashiwi ya kwa Paulo ayasangwa pali 1 Timote 5:8 ayatila: “Lelo umuntu nga tasunga abantu bakwe, pali bufi aba mu ŋanda yakwe, ninshi nakaana icitetekelo, kabili abo mubi ukucisha uushatetekela.”

“Nalebombesha,” e fyatwalilile Chuks, “lelo indalama tashabalile ashikumanina. Nge ca kufumamo, amapange yesu aya cupo yalelalikishiwa libili libili. Mu kupelako napokelele kalata ukufuma ku mukashana ukusoso kuti umuntu umbi ailemona wishi ku kufwaya ukumuupa. Wishi alisumine. Inshiku shinono fye pa numa napokelele kalata wakwe, lulya lupwa lwalicitile amatebeto.”

Ukupala Chuks, abaume ba Bwina Kristu abengi balimona uko amapekanyo yabo aya cupo yabongoloka nelyo ukulaalikishiwa pa mulandu wa kukanakwata indalama. Mu fyalo ifingi kuliko ukusumbana kwa mitengo ya fintu. Ku ca kumwenako, mu calo cimo ica mu Central Africa, imitengo yalisumbene ukufika ku maperesenti 8,319 mu mwaka fye umo! Mu fyalo fimo incito shalyafya ukusanga. Libili libili, na kabili, amalipilo yaba ayanono nga nshi ica kuti cilaba icayafya ku mwaume ukuisakamana umwine, pali bufi umukashi na bana. Umulumendo umo mu Nigeria alilishike ukuti incito ya kubomba akasuba konse iyo asangile mu fakitare yalemuletela fye $17 pa mweshi—ishishalefika na ku ndalama alelipila pa kunina basi ukuya ku ncito mu mweshi uutuntulu!

Abanakashi bashimbe aba Bwina Kristu abengi na bo bene balesango kuti amafya ya fya ndalama yaleonaula amapekanyo yabo aya cupo. Ilingi line balabomba ku kusakamana ifilundwa fya lupwa lwabo. Abaume bamo abashimbe, nga bamona iyi mibele, balashimunuka ukuupa, ukwishiba ukuti umwaume uwingoopa pe samba lya mibele ya musango yo alekabila ukufola ishingi isha kusakamana te mukashi fye lelo na kabili no lupwa lwa mukashi. Ayo, uwapwishe sukulu lya ku yuniversiti, alashomboka ku kuisakamana umwine, ukusakamana banyina, na tundume shakwe ne nkashi. “Ndafwaya ukuupwa,” e fyo alilishika, “lelo lintu abaume bamona umulongo nakwata, balafulumuka.”

Te mulandu na mafya ya fya ndalama, Abena Kristu bashaupa abengi balapatikishiwa kuli balupwa na bantu bambi ukuti boope no kukwata abana. Inshita shimo shimo uku kutitikisha kuba kwati balepumya. Mu mbali shimo isha Africa, ku ca kumwenako, caba mwata lintu uleposha umukalamba ukwipusha fintu umwina mwakwe ali pamo pene na bana. Inshita shimo, ukuposha kwa musango yo kubomfiwa ku kupumya abantu bashaupa. John, uuli mu kusululuka kwa myaka yakwe iya ba40, asoso kuti: “Lintu abantu balenkonya no kusoso kuti, ‘Abakashi benu bali shani?’ njasuka ukuti, ‘Bali no kwisa.’ Icishinka cili ca kuti, ni shani fintu ningoopa umwanakashi uo nshingasakamana?”

Imibele ya kwa John na bantu bambi abashaifulila, yasupawilwa bwino mwi pinda lya ciYoruba ilitila: “Ukuupa nelyo ukuupwa bwangu te cintu ca kuitakishishapo; akantu kaba ku fya kulya.”

Cita Apo Wingapesha

Fintu caba icayanguka ukuyumfwa abakanshika lintu tulefuluka icintu cimo icishifikilishiwe. Amapinda 13:12 yasoso kuti: “Icacetekelwa icashimba cilwaliko mutima.” Napamo ifi e fyo uyumfwa nga ca kuti ulafuluka ukuupa nelyo ukuupwa lelo te kuti ucite fyo pa mulandu wa fya ndalama. Ukucilisha ifi e fyo cingaba nga ca kuti waba pa kati ka abo umutumwa Paulo alondolwele nga ‘baba ne nsuuna.’—1 Abena Korinti 7:9.

Ukubomba mu kutunguluka te kuti pambi kube ukwayanguka, lelo kwalibako ifintu fimo ifyo wingacita ku kushipikisha no kusanga fye ubuseko mu mibele yobe. Yesu Kristu, umwaume ushaupile, aimikeko icishinte ca mu Baibolo icibomba icingakwaafwa ukucimfya ukulengwe nsoni uko kufuma mu cacetekelwa icashimba. Atile: “Ukupeela ce shuko ukucilo kupokelela.”—Imilimo 20:35.

Kuti wabomfya ici cishinte pa kucite fintu fisuma ku lupwa lobe na kuli bambi mu cilonganino. Napamo kuti na kabili waingilishako imibombele yobe mu butumikishi bwa Bwina Kristu. Nga ca kuti waobelwa mu kukumanina mu kupeela kwabulamo akaso, kuti pambi wasango kuti ‘waiminina ndi mu mutima obe, ukuba na ’maka pa kufwaya kobe kwine.’—1 Abena Korinti 7:37.

Umwaume ushaupile na umbi, umutumwa Paulo, alembele uku kupanda amano kwa kwaafwa ukuti: “Cenjeleni pa kwenda kwenu, te kwenda nga ’batumpa iyo, kano nga ’ba mano; mube ababomfye nshita, ico ishi nshiku sha bubifi.” (Abena Efese 5:15, 16) Abena Kristu abengi abashaupa nelyo ukuupwa balisango ‘kutusha ku mitima yabo’ pa kubomfya inshita yabo ku kupalamina kuli Yehova ukupitila mwi pepo, ukusambilila Icebo ca kwa Lesa, no kwakana mu kulongana kwa Bwina Kristu. (Mateo 11:28-30) Nga ca kuti wacite ci, ukaba na maka ya kucimfya amafya ya fya ndalama mu kutunguluka. Na kabili cikakwaafwa ukulangisha bumupashi bwacilanapo, ukukulenga ukuba umulume wawaminako nelyo umukashi nga ca kuti mu kupelako waupa nelyo ukuupwa.

Te kwesha ukulaba ukuti Yehova alasakamana bonse abo abamubombela. Alishiba impika na mafya ifyo ulepitamo. Shifwe wakwato kutemwa uwa ku muulu na kabili alishiba icingakuwamina pa nshita ntali, ponse pabili lwa ku mupashi na lwa mu nkuntu. Nga ca kuti mu kutekanya wabomfya ifishinte fya mu Cebo cakwe mu bumi bobe ubwa cila bushiku, kuti washininkisha ukuti akakwilululako mu nshita yakwe iyalinga no kwikusha ukukabila kobe no kufwaisha mu nshila iyo ingakuwamina ku ciyayaya. Baibolo itwebekesho kuti: “Yehova . . . tatana cisuma ku benda muli bumpomfu.”—Ilumbo 84:11.

Lolesha ku Mbali Shawama

Sunga mu muntontonkanya, na kabili, ukuti kwalibako ifintu fimo ifisuma mu bushimbe. Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Uleufyo mukashana wakwe wine acite cisuma, no ushilemuufya acite cisuma ukucilamo.”—1 Abena Korinti 7:38.

Mulandu nshi ubushimbe bwabela ‘ubusuma ukucila’ icupo? Paulo alondolwele ukuti: “Uushaupa asakamane fya kwa Shikulu, umo engatemwina Shikulu; lelo uwaupa asakamane fya pano isonde, umo engatemwino mukashi wakwe, kabili natangalikwa umwine. Uushaupwa no ushatala opwa na o asakamane fya kwa Shikulu, ukuti abe uwa mushilo umubili no mutima; lelo uwaupwa asakamane fya pano isonde, ifyo engatemwinamo umulume wakwe.”—1 Abena Korinti 7:32-34.

Mu mashiwi yambi, Abena Kristu baupa nelyo ukuupwa basakamikwa pa lwa fyo abena myabo balekabila, ifyo batemwa, ne fyo bashatemwa. Lelo Abena Kristu abashimbe kuti batontomesha pa mulimo wa kwa Yehova mu kubamo lupikwe. Lintu balinganishiwa kuli abo abaupa nelyo ukuupwa, Abena Kristu abashimbe bali mu cifulo cacilapo kuwama ica ‘kupetamina Shikulu ukwabulo kupusaulwa.’—1 Abena Korinti 7:35.

Paulo talesosa ukuti Umwina Kristu umushimbe tapusaulwa. Nga ca kuti nutitikishiwa ne mpika sha fya ndalama, kuti pambi wayumfwe fyo kuliko ifintu ifingi ifilemoneka ukukupusaula ukufuma ku butumikishi bobe. Nangu ni fyo, umwaume uushaupa nelyo umwanakashi uushaupwa ilingi line alakwata ubuntungwa bwa kubombela Lesa ubwakulilako ukucila abo ababa mu cupo.

Ilintu umutumwa Paulo aletasha ubushimbe nge nshila yacilapo kuwama, tatile calilubene ukuupa. Alembele ukuti: “Lelo nelyo uupe, taumbembwike.” Nalyo line, asokele ukuti: “[Abaupana] bakaba no kupamfiwa mu mubili.”—1 Abena Korinti 7:28.

Cinshi apilibwile kuli ico? Icupo cilaletako amasakamika yamo. Mu nshita lintu ifya ndalama fyafishe, ukucula kwa musango yo kuti pambi kwasanshamo ukusakamikwa kwa kwa wishi ukwa kupayanishisha umukashi wakwe na bana. Amalwele na yo kuti yaletako ifisendo fya fya ndalama ne fya mu nkuntu ku lupwa.

E co ilintu imibele yobe te kuti pambi ibe cintu ulefwaya, kuti pambi waba mu cifulo cacilapo kuwama ukucila fintu wingaba nga ca kuti walyupile nelyo ukuupwa ku kupayanishisha abana. Amafya ayo ulolenkana na yo pali lelo ya pa kashita akanono fye; yakafumishiwapo mu micitile ipya iya kwa Lesa—e lyo yamo yena limbi kuti yafumishiwapo nomba line fye.—Linganyako Ilumbo 145:16.

Bushe Kuti Wakushako Ubutumikishi Bobe?

Ilintu te onse engakushako ubutumikishi bwakwe, bamo baliba na maka ya kwingila mu mulimo wa nshita yonse te mulandu na mafya ya fya ndalama. Chuks, uwacilumbulwa mu kubangilila, aleshita no kushitisha amapepala ku kusakamana ulupwa lwakwe. Mupepi na pa nshita imo ine lintu amapange yakwe aya cupo yaonaike, apokelele kalata ukumulaalika ku mulimo wa pa kashita kanono uwa bukuule bwe ofesi lya musambo ilya cikaya ilya Watch Tower Society. Pa kuba uwasakamikwa pa lwa ndalama, umukalamba wakwe alimukeenye ukuya. Nangu ni fyo, Chuks apelulwile ukuti Yehova alimwaafwile ukwimikako ubukwebo bwa mapepala, e co alingile ukutangishako amabuseko ya Bufumu no kucetekela mu maka ya kwa Lesa ku kupayanya. (Mateo 6:25-34) Pa mbali ya ico, atontonkenye ukuti, cali fye no kuba ciputulwa ca nshita ica myeshi itatu.

Chuks alipokelele ubwite no kushiila ubukwebo bwakwe ku mukalamba wakwe. Pa numa ya myaka mutanda, Chuks acili mu mulimo wa nshita yonse, ni eluda mu cilonganino ca Bwina Kristu, kabili nomba naipekanya bwino mu fya ndalama ku kuupa. Bushe alikwata amalangulusha ayali yonse ukukuma ku fyo ifintu fyaisaba mu bumi bwakwe? Chuks asoso kuti: “Naliyumfwile ububi lintu nafililwe ukuupa lintu nalefwaya, lelo ifintu fyaendele bwino sana. Nalisanga ubuseko ubwingi na mashuko ya mulimo ifyo pambi nshali na kuipakisha nga ca kuti nalyupile pali ilya nshita no kukwata ulupwa.”

Ukucingilila kwa ku Nshita ya ku Ntanshi

Mu nshita shayafya abengi bafwaya ukucingililwa ku mafya ya fya ndalama aya ku nshita ya ku ntanshi ukupitila mu cupo. Ifyalo fimo, pa mulandu wa kukwatisha inkongole, fyafwa abakoloci panono fye nelyo tafibaafwa na kubaafwa. E co abafyashi ilingi line bashintilila pa ndupwa shabo, no kucilisha abana babo, ukubatungilila mu bukote. Nge ca kufumamo, abaume na banakashi abashimbe balapatikishiwa ukuupa nelyo ukuupwa no kukwata abana, nangu cingati imibele yabo iya fya ndalama taili iyashininkishiwa.

Lelo icupo no kufyala abana te kuti fitwebekeshe ukuti tukacingililwa. Abana ba ku calo bamo tabafwaya ukusakamana abafyashi abakoloci, bambi te kuti babasakamane, ilintu bambi bena balafwa ilyo abafyashi babo tabalafwa. Abena Kristu bafwaya ubucingo ukufuma ku ntunga imbi, ukusunga mu muntontonkanya ubulayo bwa kwa Lesa ubwa kuti: “Nshakakupoose nakalya, nangu kukusha nakalya.”—AbaHebere 13:5.

Abalaalikisha icupo pa kuti bengabombela Yehova inshita yonse tabalekeleshiwa. Christiana mushimbe kabili uwa myaka ya bukulu 32. Alibomba nga painiya wa nshita yonse mu Nigeria pa myaka pabula iyapitapo. Asoso kuti: “Ncetekela Yehova, uutwebekesha ukuti takatale alekelesha ababomfi bakwe. Fintu alaya e fyo nacetekela. Yehova alansakamana ponse pabili lwa ku mupashi na lwa ku mubili. Alishinina ukuba Tata wa bukapekape. Ku ca kumwenako, naselele ku kubomba bupainiya mu cifulo uko ukukabila kwa Nte kwali ukukalamba. Nangu cingati takwafula ififulo fya kukokolokelako, nalibelele. Lintu bantekele mu cipatala pa mulandu wa typhus, bamunyina ukufuma mu cilonganino nalimo kale baleisa ku kungaafwa.

“Nalikushiwa apakalamba nga nshi no mulimo wa nshita yonse. Ngumona nge shuko lyakulisha ukulabombela capamo na Kalenga wa kubumbwa konse kabili mu kuba na bamunyina ne nkashi abafulishe ifi ukushinguluke calo. Ndamona abacaice abengi abapelenganishiwa kabili ababulwe subilo nge ca kufumamo ca filecitika ukubashinguluka. Lelo kuli ine, ubumi bwandi bwalikwata ubupilibulo; nalikwata icitetekelo pa lwa nshita ya ku ntanshi. Nalishiba ukuti ukupalamina kuli Yehova e kupikulula kwawamisha ukwa mpika shintu tulelolenkana na sho ilelo.”

Nga ca kuti ulafuluka ukuupa nelyo ukuupwa lelo te kuti ucicite pa mulandu wa mafya ya fya ndalama, kosa fye! Tawaba weka. Kwabako abengi abaleshipikisha ifya kwesha fyapalako mu kuba no kwaafwa kwa kwa Yehova. Cita apo wingapesha pa kuibikilishako ukucitila bambi ifintu fisuma na pa kuwamyako bumupashi bobe. Palamina kuli Lesa; akakwaafwa pantu mu cituntulu alakusakamana.—1 Petro 5:7.