Imyaka iya kushomboka kwa fye
“FWE BANTU BAPANGA UNITED NATIONS TWAPAMPAMINE pa kupususha inkulo shikonkelepo ku cikuko ca nkondo, iyo imiku ibili mu nshita yesu iya bumi yaleta ubulanda bwakulisha ku mutundu wa muntu, no kukosha icisumino cesu mu nsambu shakwata abantunse bonse, ukucindama no kukatama kwa bantunse, ukulingana kwa baume na banakashi no kwa nko ishikalamba ne shinono, . . . ”—Intendekelo muli charter ya United Nations.
OCTOBER 24, 1995, e bushiku United Nations ikakumanya imyaka 50 ukutula apo yapangilwe. Ifyalo fyonse 185 ifyabako bucilundwa fyaliipeelesha ukukonka ifishinte na mapange ifya kutendekelako ifya aka kabungwe ifyo fyalumbululwa muli ulya charter ifitila: ukusungilila umutende no mutelelwe pa kati ka nko; ukucincintila ubukalushi ubo bonaula umutende wa mu calo; ukukoselesha ukumfwana kwa bucibusa pa kati ka nko; ukucingilila ubuntungwa bwa kutendekelako ubwa bantu bonse ukwabula umusoobolola uwashimpwa pa mushobo, akapaatulula pa mulandu wa kuba umwaume nelyo umwanakashi, ululimi, nelyo imipepele; no kufika pa kubombela pamo mu kupikulula amafya ya mu fya ndalama, ifya kwangalila capamo, ne fya ntambi.
Pa myaka 50 akabungwe ka United Nations kalibombesha nga nshi ku kufwaya ukuletako umutende no mutelelwe mu calo. Ca cine, United Nations napamo yalicilima inkondo ya calo iyalenga butatu, kabili ukulofya ubumi bwa buntunse ukupitila mu mabomba ya manyukiliya takwabwekeshiwapo. United Nations yalipayanishisha amamilioni ya bana ifya kulya no muti. Yalisangwilako ku butuntulu bwa bumi ubwawaminako mu fyalo ifingi, ukusanshako, amenshi ya kunwa ayasuma no kulasa inshindano sha kuicingilila ku malwele yabipisha. Amamilioni ya mbutushi yalyafwiwa mu cikuuku.
Pa kutasha ifyapwishishiwa, akabungwe ka United Nations kalilambulwa icilambu ca Nobel Peace Prize imiku isano. Lelo, icishinka ca kulengo bulanda cili ca kuti tucili tuleikala mu calo umuli inkondo.
Umutende no Mutelelwe—Amabuyo Yashafikwapo
Pa numa ya kubombesha pa myaka 50, umutende no mutelelwe ficili fintu ifishafikwapo. Mu kulandapo kwa nomba line ku Cisaka Cikalamba ica United Nations, presidenti wa United States alumbulwile ukupelelwa kwakwe pa kusoso kuti “uno mwanda wa myaka uwaisulamo ifilolelo na mashuko ne fya kupwishishisha na kabili waba ni nkulo ya bonaushi bushaikulila no kubulwe subilo.”
Ilyo 1994 yalepwa, The New York Times yalandilepo kuti: “Mupepi ne nkondo 150 nelyo amapange ya bulwi filecitwa umo amakana ya bantu balefwa—ubwingi bwabo bana calo fye ukucila abashilika—kabili imyanda ya makana balesanguka imbutushi.” United Nations Department of Public Information yalondolwele ukuti ukutula 1945 abantu abacila pa mamilioni 20 balilufya ubumi bwabo nge ca kufumamo ca kushenkana kwa bulwi. Uwimininako United States mu kabungwe ka United Nations, Madeleine Albright, alandilepo kuti “ukushenkana kwa fitungu nomba nakucilapo kukaluka mu nshile shingi.” Ukunyanyantile nsambu sha bantunse no musobolola e filesangwa fye mu malyashi lyonse. Inko ishingi shimoneka ukusuminisha ukuilumbulwila ukucila ukuba ifibusa.
Sir David Hannay, uwimininako Britain mu kabungwe ka United Nations, asumine ukuti “ukufika muli ba 1980, United Nations yaliba mupepi no kufilwa fye bwino bwino.” Kalemba mukalamba uwa United Nations, Boutros Boutros-Ghali, alilishike ukuti kuliko imisuula yafulilako no kufunshika pa kati ka Fyalo fyaba bucilundwa ukukuma ku kubombela pa fya kusungilila umutende. Asondwelele ukuti ku filundwa ifingi, “United Nations te cintu cacindamisha.”
Ukusonga kwa fya Kusabankanishishamo Amalyashi
Te mulandu na maka yantu United Nations ingakwata, ukubombesha kwa iko ilingi line kulapumfyanishiwa ku mapolitiki ne fya kusabankanishishamo amalyashi. United Nations tapali ifyo ingacita nga ca kuti taitungililwe ne filundwa. Lelo ukwabula ukusuminisha kwa cintubwingi, ifilundwa ifingi ifya United Nations te kuti fitungilile United Nations. Ku ca kumwenako, ukulingana na The Wall Street Journal, “ukufilwa kwamonekesha mu Somalia na mu Bosnia kwalilenga abena America abengi ukusumina ukuti aka kabungwe takaleonaula fye indalama, lelo kali aka busanso.” Iyi mibele ya mutima iya cintubwingi, nge ca kufumamo, yalilenga bapolitishani ba mu America ukutubulula ukucefyako ukutungilila kwa mu fya ndalama ukufuma ku calo ca United States uko cipeela United Nations.
Utubungwe tusabankanya amalyashi tatufisako nangu kamo lintu tulelengulula United Nations. Inumbwilo pamo nga “icifilwafilwa,” “icisendo,” “icishafikapo,” ne “calwala ubulebe” shalibomfiwa nga nshi pa kulondolola imbali shalekanalekana isha mibombele ya United Nations. The Washington Post National Weekly Edition yalondolwele nomba line ukuti “United Nations yatwalilila ukucite fintu fya cabe cabe fye ilyo ileshomboka ukufwaya ukuteulukila ku milandu ine ine iya mu calo.”
Inyunshipepala imbi yaambwile Kalemba Mukalamba Boutros Boutros-Ghali ngo wakalifiwe pa kwipayaulula kwa mu Rwanda. Atile: “Te United Nations yeka fye iifililwe; ifyalo fye fyonse nafifilwa. Kabili ifwe bonse natushingamwa pali uku kufilwa.” Abacita lipoti ilyashi lyaibela ilya pa televisioni balondolwele mu 1993 ukuti United Nations “yalifilwa ukulesha ifintiinya fishaikulila ifya mutende—ukwanana kwa fyanso fya manyukiliya.” Programu ya pa TV yalandile pa lwa United Nations ukuti “pa makumi ya myaka balanda fye epela.”
Uku kuseebana kwaishibikwa mpanga yonse kulecusha abalashi ba United Nations apakalamba nga nshi kabili kulelundako ku kufulunganishiwa kwabo. Lelo, te mulandu no kufulunganishiwa, pa numa ya myaka 50 ukutula apo United Nations yapangilwe, abengi balemoneka nga babukulwile ukwenekela ifisuma kabili balesubila ukutampa cipya cipya. Nangu cingati alisumina ukupelebela kwa United Nations, Umwiminishi Albright abwekeshepo amashiwi ya cinabwingi lintu atile: “Tufwile ukuleka ukulanda pa lwa ko tufumine, tulekabila ukulanda pa lwa ko tuleya.”
Ee, ni kwi icalo cileya? Bushe kukatala akubako icalo cabulamo inkondo? Nga ni fyo, mulimo nshi United Nations ikabombamo? Mu kulundapo, nga ca kuti ulatiina Lesa, ulingile ukwipusha ukuti, ‘Mulimo nshi Lesa akabombamo?’
[Akabokoshi pe bula 4]
UKUSHOMBOKA KWA FYE
Te kuti kubeko umutende no mutelelwe ilyo lyonse lintu kuliko inkondo, ubupiina, imisoka, na mafisakanwa. Nomba line United Nations yafumishe ifipendo fyakonkapo.
Inkondo: “Pa kushenkana kwa kubomfya ifyanso 82 ukutula 1989 ukufika 1992, 79 kwali fye kwa bana calo, ubwingi bwa ishi nkondo pa mulandu wa mushobo; amaperesenti 90 abaali indase baali bana calo.”—United Nations Department of Public Information (UNDPI)
Ifyanso: “ICRC [International Committee of the Red Cross] itunganya bakapanga abacila pali 95 mu fyalo 48 nga balepanga utupata amamilioni 5 ukufika kuli 10 cila mwaka.”—United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR)
“Mu Africa, mwalibamo utupata utucilile pa mamilioni 30 utwaba fye mpanga yonse mu fyalo 18.”—UNHCR
Ubupiina: “Mu kusaalala kwa calo, umo pa bantu abali bonse basano—bonse pamo ukucila pali bilioni umo—bapiina nga nshi, kabili mupepi na mamilioni 13 ukufika ku mamilioni 18 balafwa cila mwaka pa mulandu wa malwele yasuntinkanishiwa ku bupiina.”—UNDPI
Imisoka: “Imisoka ilecitwa lipoti nainininako ukufika ku cipimo ca mu kusaalala kwa calo ukwa maperesenti 5 cila mwaka ukutula muli ba 1980; mu United States of America mweka fye, imisoka amamilioni 35 ilacitwa cila mwaka.”—UNDPI
Amafisakanwa: “Amafisakanwa ku bantu nayaseeka nga nshi. Mu fyalo fimo ukufinsha kwa mu fya ndalama kwatunganishiwa ukupooswapo icalingana na maperesenti 10 aya fipe fya pa mwaka ifya mu calo.”—UNDPI