“Iŋanda ya kwa Davidi”—Eko Yali Atemwa Lushimi Fye?

DAVIDI—umulumendo kacema uwaishileba kemba wa nyimbo, kashika wa nshintu, umushilika, kasesema, kabili imfumu alilumbuka no kwishibikwa nga nshi mu Baibolo. Ishina lyakwe lyalumbulwa imiku 1,138; inumbwilo “Iŋanda ya kwa Davidi”—ilingi line iilosha ku mutande wa cifumu uwa kwa Davidi—yalibomfiwa imiku 25. (1 Samwele 20:16) Bushe Imfumu Davidi no mutande wakwe uwa cifumu lushimi fye? Cinshi ukusambilila ifya cishawasha kusokolola? Ukusanga kwawamisha ukwa nomba line uko bashula ifyashikama ku Tel Dan ku kapinda ka kuso aka Galili cashimikwa ukuti kulafwilisha ukuti Davidi no mutande wakwe uwa cifumu te lushimi fye.

Mu lusuba lwa 1993, ibumba lya basambilila ifya cishawasha, ilyo Profesa Avraham Biran ashingemwe nalyo, bailepansa incende yabela ku nse ya mpongolo ya Dani wa pa kale. Batulile pa lubansa lwatantikwapo amabwe. Ilibwe lyafiita ilyafumine ku nse lyaliseshiwepo ukwabulo bwafya. Lintu lyaloshiwe ku kasuba, pamoneke ifilembo. “Iye, tata Lesa ee, pali filembo!” e fyacilimwike Profesa Biran.

Profesa Biran na Profesa munankwe, Joseph Naveh uwa ku Hebrew University mu Jerusalem, mu kwangufyanya balembele lipoti washimpwa pa kusambilila ifyashikama pa lwa ifi filembo. Ukushintilila pali uyu lipoti, icipande muli magazini wa Biblical Archaeology Review, uwa March/April 1994, casosele ati: “Te lingi ilyashi pa cintu ca cishawasha icasangwa lingalembwa pe bula lya pa ntanshi ilya New York Times (pali bufi ilya magazini wa Time). Lelo e cacitike ulusuba lwapwa ku kusanga kwa ku Tel Dan, uluputa lwayemba uwa ku kapinda ka kulyo aka Galili, pe samba lya lupili lwa Hermone ku lubali lwa kamfukumfuku ka mumana wa Yordani.

“Kulya Avraham Biran ne bumba lyakwe ilya basambilila ifya cishawasha basangile ifilembo fyaibela ifya mu mwanda wa myaka uwalenga 9 B.C.E. ifilandapo pa lwa ‘Ŋanda ya kwa Davidi’ ne ‘Mfumu ya Israele.’ Uyu e muku wa kubalilapo uo ishina Davidi lyasangwa mu filembo fya kale pa mbali ya Baibolo. Icacilanapo ukumonekesha ca kuti ifilembo tafilosha fye kuli ‘Davidi’ uuli onse umbi lelo ku Ŋanda ya kwa Davidi, umutande wa cifumu uwa mfumu nkalamba iya Israele.

“‘Imfumu ya Israele’ ni numbwilo iyo iisangwa imiku yafulilako mu Baibolo, maka maka mwi Buuku lya Ishamfumu. Nangu cibe fyo, uku kuti kwaba e kulandapo kwakokwesha pali Israele muli skripiti wa ciYuda ukushili kwa mu Baibolo. Ifi filembo maka maka filangisha ukuti Israele na Yuda yali mabufumu yacindama pali iyi nshita, mu kupusanako ne filanda bakalengulula ba Baibolo bamo.”

Icafwa ukupima inshita fyalembelwepo caba mimonekele ya filembo fine, ukupimununa ifipe fye bumba ifyasangwa mupepi ne ci cipapatu ce bwe, ne fyalandwa pa filembo. Inshila shonse shitatu shitubulula iciputulwa ca nshita cimo cine, e kuti umwanda wa myaka uwalenga 9 B.C.E., napamo ukucila pa myaka 100 pa numa ya Mfumu Davidi. Abasoma basumina ukuti ifilembo fyali lubali lwa cibukisho icakuulilwe mu Dan ku bena Aramu abalwani ba “Mfumu ya Israele” ne “[Mfumu ya] Ŋanda ya kwa Davidi.” Abena Aramu, abalepepa umulungu wa nkuuka uwalumbuka, Hadad, baikele ku kabanga.

Mu lusuba lwa mu 1994, ifimokolwa na fimbi fibili ifya ici cipapatu calembwapo fyalisangilwe. Profesa Biran ashimiko kuti: “Muli fi fimokolwa fibili mwaba ishina lya mulungu wa bena Aramu Hadad, pamo pene no kulandapo pa lwa bulwi pa kati ka bena Israele na bena Aramu.”

Icimokolwa cikalamba icasangilwe mu 1993 cakwetemo ifilembo fyalemoneka mu kushibantukila 13 ifyalembelwe mu filembo fya ciHebere ca kale. Pali ilya nshita, amatoni e yalebomfiwa ku kulekanya amashiwi mwi lembo. Nangu cibe fyo, amashiwi “Iŋanda ya kwa Davidi” yalembwa nge shiwi limo ne filembo “bytdwd” (ifyalembwa mu filembo fyesu ukulingana ne mishimbwile) mu cifulo ca kulemba “byt” (iŋanda), lyene itoni, e lyo na “dwd” (Davidi). Nga fintu cingenekelwa, kwalimineko ifipusho ukukuma ku kwilulwa kwa “bytdwd.”

Incenshi pa lwa ndimi Profesa Anson Rainey alondolola ukuti: “Joseph Naveh na Avraham Biran tabalondolwele ifilembo mu kulonsha, napamo pantu batontonkenye fyo bakabelenga kuti baishiba ukuti ifya kulekanya amashiwi mu milembele ya musango yo tafyalesanshiwamo ilingi line, ukucilisha nga ca kuti amashiwi yakuminkanishiwe yali mashina yaishibikwa bwino bwino. ‘Iŋanda ya kwa Davidi’ lyali lishina line line ilya bupolitiki ne lya cifulo pa kati ka mwanda wa myaka uwalenga 9 B.C.E.”

Ubunte na Bumbi Ubwashimpwa pa Kusambilila Ifya Cishawasha

Pa numa ya kulya kusanga, incenshi pa cipapatu ca Mesha (iciitwa na kabili Ilibwe lya Moabu), Profesa André Lemaire, ashimike ukuti na co cine cilalandapo pa “Iŋanda ya kwa Davidi.”a Icipapatu ca Mesha, icasangilwe mu 1868, cakwata ifingi ifyapalana ne cipapatu casangilwe pa Tel Dan. Fyonse fibili fya mu mwanda wa myaka uwalenga 9 B.C.E., fyonse fibili fyapangilwe ku fintu fimo fine, fyonse fibili fyalipalana ubukalamba, kabili fyonse fibili fyalembwa mu filembo ifyapalana nga nshi ifya ciYuda.

Kumfwa ku kulembululwa kwa filembo fyafuutika pa cipapatu ca Mesha, Profesa Lemaire alembele ukuti: “Mupepi ne myaka ibili ilyo icimokolwa ca ku Tel Dan tacilasangwa, nasondwelele ukuti icipapatu ca Mesha calilandapo pa ‘Ŋanda ya kwa Davidi.’ . . . Umulandu uku kulandapo pa ‘Ŋanda ya kwa Davidi’ kushamwenenwe kale kuti pambi waba wa kuti tatwakwatapo editio princeps [ukulembwa kwa ntanshi] ukwa cipapatu ca Mesha. E co nomba ndebombelapo, ninshi napapita ne myaka 125 apo icipapatu ca Mesha casangilwe.”

Ifyebo fya mu kusambilila ifya cishawasha ifya musango yo filacincimusha pantu malaika, Yesu umwine, abasambi bakwe, na bantu bambi mu cinkumbawile baikalileko ubunte bwa kuti Davidi e ko ali. (Mateo 1:1; 12:3; 21:9; Luka 1:32; Imilimo 2:29) Ukusanga ifya cishawasha mu kushininkisha kulesuminisha ukuti wene no mutande wakwe uwa cifumu, “Iŋanda ya kwa Davidi,” e ko fyali, te lushimi fye iyo.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 31]

Icimokolwa ca ku Tel Dan,* icasangilwe mu 1993 mu musumba wa Dan, ku kapinda ka kuso aka Galili

* Icikope calengwa cashimpwa pa cikope icakopwa muli Israel Exploration Journal.