“Namfumu uwa Mushishi Wafiita uwa mu Matololo ya Suria”

ALI uwa kashika, uwa meno ayabuuta nga margariti, uwa menso ayafiita kabili ayabengeshima. Ali uwasoma kabili alishibe indimi ishingi. Cishimikwo kuti uyu namfumu wa bulwi ali uwa mano ukucila Cleopatra kabili nalimo na o aliyembele. Pa mulandu wa kuti alishipile ukulwisho bufumu bwakwatishe amaka pe sonde mu kasuba kakwe, afikilishe ulubali lwa busesemo bwa mu Malembo. Imyaka iingi pa numa ya mfwa yakwe, bakalemba balimulumbenye, kabili bakalenga bamulengele uwayemba ukucila ne fyo aali. Kashika wa nshintu uwa muli ba 1800 amushimike nga “namfumu wa mushishi wafiita uwa mu matololo ya Suria.” Uyu mwanakashi wa lulumbi ali ni namfumu Zenobia uwa ku Suria, mu musumba wa Palmyra.

Bushe Zenobia anonkele shani ululumbi? Cinshi cacitiike pa kuti atendeke ukuteka? Mibele nshi akwete? Kabili lubali nshi ulwa busesemo uyu namfumu afikilishe? Pa kabala ntanshi natubebete icifulo uko ili lyashi lyacitikile.

Umusumba ku Mpela ya Matololo

Umusumba wa kwa Zenobia, Palmyra, wabelele apalepa bakilomita 210 pa kati ka kapinda ka kuso na kabanga ka Damaseke, ku mpela ya Matololo ya Suria pa cifulo apo impili sha Anti-Lebanon shatentemuka no kwisapanga umutalanshi. Uyu musumba uwali mu cifulo cafunda mu ciswebebe wabelele fye pa kati, ku masamba kwali Bemba wa Mediterranean Sea e lyo ku kabanga kwali Umumana wa Yufrate. Nalimo Imfumu Solomone yaishibe uyu musumba nga Tadmore, icali cifulo cacindama ku bufumu bwakwe mu mbali shibili: pamo nge nkambi ya fita fya kucingilila umupaka wa ku kapinda ka kuso kabili pamo nge nshila yakuminkanya amatauni umwalepita abalendo. E ico, Solomone “akuulile na Tadmore mu matololo.”—2 Imilandu 8:4.

Tatwaishiba ifyacitikile Tadmore mu myaka 1,000 pa numa ya kuteka kwa Mfumu Solomone. Nga ca kuti Tadmore e Palmyra wine, ninshi ululumbi lwakwe lwatendeke ilyo Suria aishileba icitungu icapakenye Ubufumu bwa Roma mu 64 B.C.E. Richard Stoneman mu citabo cakwe ica Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome atila: “Palmyra alicindeme kuli Roma mu mbali shibili, mu fya makwebo ne fya bulwi.” Apantu uyu musumba wa tuncindu wali mu musebo ukalamba uwalefuma ku Roma ukuya ku Mesopotamia na ku Kabanga, muli wene mwalepita ifyuma fya makwebo ya bena kale—ifya cena cisuma ukufuma ku East Indies, insalu sha silika ukufuma ku China, ne fipe fimbi ukufuma ku Persia, Lower Mesopotamia, ne fyalo mu lulamba lwa Bemba wa Mediterranean Sea. Ubufumu bwa Roma bwaleshita ifi fipe ku fyalo fimbi.

Mu fya bulwi, icitungu ca Suria e capakenye amabufumu yabili ayalekangana, aya Roma na Persia. Mu myaka 250 iya Nshita yesu Yaishibikwa, umumana wa Yufrate e wapakenye ubufumu bwa Roma no bufumu bwa Persia ku kabanga. Palmyra ali bushilya bwa matololo, ku masamba ya musumba wa Dura-Europos mu lulamba lwa Yufrate. Apantu balishibe ifyo uyu musumba wacindama, bakateka ba Roma pamo nga Hadrian na Valerian balitandalile Palmyra. Hadrian alilundileko ifikuulwa fyayemba kabili apeele ifya bupe ifingi. Mu 258 C.E., Valerian alambwile umukankaala wa ku Palmyra uwe shina lya Odaenathus, uwali ni muka Zenobia, ukumupeela icifulo ca bukapingula bwa mu Roma pantu alicimfishe Persia no kukusha umupaka wa Bufumu bwa Roma ukufika ku Mesopotamia. Zenobia alyafwileko wiba ukunonko lulumbi. Kalemba wa lyashi lya kale Edward Gibbon alembele ukuti: “Maka maka ukucenjela no bukose bwa kwa [Zenobia] e fyalengele ukuti Odaenathus atunguluke.”

Pali iyi nshita, Imfumu Sapor iya Persia yapingwilepo ukulwisha Roma no kupoka ifitungu fyonse ifyaletekwa kale na Persia. Yaimine no mulalo wa maka ukulola ku masamba uko yapokele inkambi sha bena Roma ku Nisibis na Carrhae (Haran), kabili yaonawile Suria wa ku kapinda ka kuso na Kilikia. Kateka Valerian atungulwile ifita fyakwe ku kulwisha aba balwani lelo alicimfiwe no kwikatwa ku bena Persia.

Odaenathus aishilemona ukuti yali ni nshita yalinga ku kutuma ifya bupe fya mutengo no bukombe bwa mutende ku mfumu ya Persia. Imfumu Sapor mu kuituntumba yapingwile ukuti ifya bupe fipooswe mu mumana wa Yufrate no kupingula ukuti Odaenathus ese ku cinso ca iko nga nkole mu kulomba ubwelelo. Lelo abena Palmyra balonganike umulalo uwa bekashi ba mu ciswebebe no wa fita fya bena Roma ifyasheleko kabili batendeke ukusansa abena Persia abalebwelelamo. Bakalwa ba mu ciswebebe babomfeshe imingalato ya kusansa no kufulumuka, ica kuti ifita fya kwa Sapor ifyanakile kabili ifyasendele ifyatapwa ifingi fyalifililwe ukuicingilila kabili fyalifulumwike.

Pa kucindika Odaenathus uwacimfishe Sapor, mwana Valerian kabili impyani yakwe, Gallienus, apeele Odaenathus ilumbo lya corrector totius Orientis icalola mu kuti, kateka wa ku Kabanga konse. Mu kuya kwa nshita, Odaenathus ailumbile ati “ndi mfumu ya shamfumu.”

Zenobia Afwaya Ukwimika Ubufumu

Mu 267 C.E., pa nshita alumbwike apakalamba, Odaenathus no mwana wakwe impyani baliipaiwe, bamo batila uwabepeye mwipwa wakwe uwalefwaya ukulandula. Zenobia e wapyene wiba, apantu mwane ali umunono. Ico ali uwayemba, uwapimpa, uwakampuka mu kuteka abantu, uwabeleshe ukubombela pamo na wiba umuyashi, kabili uwaishibe ndimi ishingi, alengele abatekwa bakwe balemucindika no kumwaafwa—e ico abekashi ba mu ciswebebe balitungulwike nga nshi. Zenobia alitemenwe amasomo kabili alebishanya na ba mano. Umo uwa bakabilo bakwe ali muntu uwasoma amano ya buntunse kabili uwalamuka mu kulanda no kulemba uwe shina lya Cassius Longinus uo bashimika ukuti ali “butala bwa mano.” Kalemba Stoneman atila: “Mu myaka isano pa numa ya mfwa ya kwa Odaenathus . . . Zenobia aishibikwe ku batekwa bakwe nga namfumu wa ku Kabanga.”

Lubali lumo lwa bufumu bwa kwa Zenobia, kwali ubufumu bwa Persia ubo Zenobia na wiba banenwine, e lyo lubali lumbi kwali ubufumu bwa Roma ubwalebongoloka. Ukulosha ku fyalecitika mu Bufumu bwa Roma pali iyo nshita, kalemba wa lyashi lya kale J. M. Roberts atila: “Imyaka ya muli ba 200 . . . yali ni nshita iyabipisha ku bufumu bwa Roma mu fitungu fya ku kabanga ne fya ku masamba, mu musumba wa Roma inkondo ya bana calo no kulwila ukuteka e lintu fyatendeke. Bakateka abatekele no kufumapo bali 22 (ukufumyako aba bufi).” Lubali lumbi, namfumu wa ku Suria alishangile mu bufumu bwakwe. Stoneman atila: “Pa kucincintila amabufumu yabili [aya Persia na Roma], Zenobia ali no kwimika ubufumu bwa citatu ubwali no kuteka amabufumu yonse yabili.”

Mu 269 C.E., Zenobia ashukile inshita ya kukushako ubufumu bwakwe lintu ku Egupti kwaimine cisanguka uwalefwaya ukuba kateka wa Roma. Mu kwangufyanya umulalo wakwe waile ku Egupti no kukanda ulya cisanguka, no kupoka cilya calo. Zenobia aibilishe nga namfumu wa Egupti, kabili apangile indalama isho alembelepo ishina lyakwe. Nomba ali no bufumu ukutula ku mumana wa Nile ukufika ku mumana wa Yufrate. Pali iyi nshita, aishileba “imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo” iya mu busesemo bwa Baibolo ubwa kwa Daniel, apantu ubufumu bwakwe pali iyo nshita bwaleteka impanga yabela ku kapinda ka kulyo aka calo ca kwa Daniele. (Daniele 11:25, 26) Kabili Zenobia alicimfishe ifyalo ifingi mu Asia Minor.

Zenobia alikoseshe no kuyemfya umusumba wakwe, uwa Palmyra, ica kuti walingene ne misumba ikalamba iya mu bufumu bwa Roma. Cishimikwo kuti mwali abantu ukucila pali 150,000. Mu musumba ukushinguluka ifibumba ifyalepele bakilomita 21 mwaiswilemo ifikuulwa fya cintubwingi ifyayemba, amatempele, amabala, inceshi, ne fyaimikwa. Mu mbali ya musebo ukalamba mwakuulilwe insaka nalimo 1,500 ukubomfya inceshi sha baGriki ishalepele bamita 15. Mu musumba ifimpashanya ne filubi fya kucindika impalume na bakankaala fyaiswilemo pa. Mu 271 C.E., Zenobia aimike ifimpashanya fibili, icakwe ne ca kwa wiba umuyashi. Ku mpela ya matololo, Palmyra alebeeka fye nge cibekobeko.

Itempele lya Kasuba lyali ni cimo pa fikuulwa ifyayemba mu Palmyra kabili ukwabulo kutwishika lyali cifulo cikalamba ica mipepele mu musumba. Zenobia na o afwile alepepo mulungu uwayampana na lesa wa kasuba. Nangu cibe fyo, mu myaka ya ba 200, mu Suria mwali imipepele iingi. Mu bufumu bwa kwa Zenobia mwali abaleitunga UbuKristu, AbaYuda, abapendula intanda, na balepepa akasuba no mweshi. Bushe Zenobia alemona shani imipepele yapusanapusana iyali mu bufumu bwakwe? Kalemba Stoneman atila: “Kateka wa mano tasuula imyata yonse iimoneka iyalinga ku bantu bakwe. . . . Basumine ukuti . . . imilungu yalicingilile Palmyra.” Zenobia afwile alisuminishe amaipepele. Bushe cine cine “imilungu yalicingilile Palmyra”? Cinshi casungamine Palmyra na “kateka wa mano” uwa uko?

Kateka ‘Abuushisha Umutima Wakwe’ ku Kulwisha Zenobia

Mu mwaka wa 270 C.E., Aurelian aishileba kateka wa Roma. Ifita fyakwe fyacimfishe no kukanda imitundu ya ku kapinda ka kuso. Mu 271 C.E., ninshi nomba aleimininako “imfumu ya ku kapinda ka kuso” iya busesemo bwa kwa Daniele, Aurelian ‘abuushishe amaka yakwe no mutima wakwe ku kulwisha imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo,’ iyaleimininwako na Zenobia. (Daniele 11:25a) Aurelian atumine ifita fyakwe fimo ku Egupti kabili atungulwile umulalo ukalamba ku kabanga ku Asia Minor.

Imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo, e kutila, ubufumu bwa kwa Zenobia—‘yalimine no mulalo ukalamba kabili uwakosa nga nshi’ uwaletungululwa na bamushika babili, Zabdas na Sabai ku kulwa na Aurelian. (Daniele 11:25b) Lelo Aurelian alipokele Egupti kabili lyene atendeke ukulola ku Asia Minor na ku Suria. Zenobia alicimfiwe ku Emesa (nomba Homs), kabili abwelele ku Palmyra.

Lintu Aurelian ashingile Palmyra, Zenobia uwalefwaya ubwafwilisho afulumwike na mwane ku Persia, lelo abena Roma bamwikatile ku Mumana wa Yufrate. Mu 272 C.E., umusumba wa Palmyra walicimbile. Aurelian tacushishe abekashi ba uko, asendele fye ifyatapwa ifingi, ukusanshako akalubi ka mwi Tempele lya Kasuba, no kubwelela ku Roma. Kateka wa Roma taipeye Zenobia, lelo mu 274 C.E., ilyo uyu kateka alesefya ukucimfya kwakwe mu Roma aletele Zenobia pa bwelu pa kuti abantu bamutambe. Zenobia aikele ubumi bwakwe bonse ngo mwanakashi uwacindikwa mu Roma.

Umusumba wa mu Matololo Waonaulwa

Ilyo Aurelian acimfishe Palmyra papitile fye imyeshi, na bena Palmyra baipayaulula ifita fya bena Roma ifyalelinda umusumba. Ilyo Aurelian bamwebele pali ubu bucisanguka, mu kwangufyanya akambishe ifita fyakwe ukulonsha abalwani, kabili pali uno muku fyalikandile abena Palmyra icabipisha. Abapuswike ukwipayaulula kwa bukalushi basendelwe mu busha. Umusumba wa cilumba walibongolwelwe no konaulwa umupwilapo. E ico umusumba wa lulumbi washele nga fintu wali kale—“Tadmore mu matololo.”

Lintu Zenobia alwishishe Roma, Zenobia na Kateka Aurelian mu kukanaishiba baiminineko “imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo” ne “mfumu ya ku kapinda ka ku kuso,” ukufikilisha ulubali lumo mu busesemo bwashika ubwalembelwe na kasesema wa kwa Yehova imyaka 800 iyabangilileko. (Daniele, icipandwa 11) Ukuyemba kwakwe kwalengele ukuti abengi batemwe Zenobia. Lelo icacindamisha pali fyonse, lubali ulo abombele mu kwimininako ubufumu bwasobelwe mu busesemo bwa kwa Daniele. Taatekele ukucila pa myaka isano. Ilelo Palmyra, uwali musumba ukalamba uwa kwa Zenobia, waba mushi fye uunono. Ubufumu bwa Roma na bo bwine kale bwawa kabili bwalipyanwa na mabufumu ya muno nshiku. Bushe ku ntanshi cinshi cikacitika kuli aya mabufumu? Ifikacitika kuli yene na fyo fine fikafikilishiwa mu busesemo bwa Baibolo.—Daniele 2:44.

[Akabokoshi pe bula 29]

Ifyatuntwike Kuli Zenobia

Lintu abweleele ku Roma pa numa ya kucimfya Zenobia, namfumu wa Palmyra, Kateka Aurelian akuuliile akasuba itempele umo abikile ifimpashanya fya kwa lesa wa kasuba ifyo afumishe mu musumba wa kwa Zenobia. Pa kulanda pali fimbi ifyakonkelepo, magazini wa History Today atila: “Nalimo pali fyonse ifyo Aurelian acitile icaambukila sana abantu, cali kusefya kwa cila mwaka ukwa kasuba uko Aurelian atendeke pa mwela, pa December 25 mu 274 AD. Lintu ubuteko bwa Roma bwaishileba Ubwina Kristu, ubushiku bwa kufyalwa kwa kwa Kristu bwaletelwe pali ubu bushiku pa kuti abantu abatemwa imitebeto ya kale bengapokelela imipepele ipya. Kwena ca kupapusha ukuti, kanshi solwesolwe walengele ukuti . . . [abantu] balesefya Krisimasi wesu ni Namfumu Zenobia.”

[Mapu ne Cikope pe bula 28, 29]

(Nga mulefwaya ukumona mapu ne cikope, moneni muli magazini)

BEMBA WA MEDITERRANEAN

SURIA

Antioke

Emesa (Homs)

PALMYRA

Damaseke

MESOPOTAMIA

Yufrate

Carrhae (Haran)

Nisibis

Dura-Europos

[Abatusuminishe]

Mapu: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

Insaka: Michael Nicholson/Corbis

[Icikope pe bula 29]

Indalama ya bena Roma iyakwata icikope ca kwa Aurelian

[Icikope pe bula 30]

Itempele lya Kasuba mu Palmyra

[Abatusuminishe]

The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Icikope pe bula 31]

Namfumu Zenobia alelanda ne fita fyakwe

[Abatusuminishe]

Giovanni Battista Tiepolo, Queen Zenobia Addressing Her Soldiers, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 28]

Icikope ca kwa: Giovanni Battista Tiepolo, Queen Zenobia Addressing Her Soldiers, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington