Abapiina Baleculilako Fye

“Takwaba abantu abengatunguluka no kuba ne nsansa nga ca kuti abengi mu bwikashi bapiina kabili ni ncushi.”

UWASAMBILILA ifya bunonshi Adam Smith alandile aya mashiwi muli ba1700. Abengi balishininwa ukuti ifyo alandile fya cine nga nshi maka maka muno nshiku. Leelo paliba ubupusano ubukalamba pa kati ka bapiina na ba cuma. Mu Philippines, nga kupaatula abekashi bonse aba muli cilya calo mu mabumba yatatu ayalingana, ibumba limo babomfya fye dola umo [nelyo mupepi na K5,000] pa bushiku bumo—ulupiya ulo abantu mu fyalo fya ndalama babombela fye mu maminiti. Ukulingana ne fyalanda lipoti ya United Nations Human Development Report 2002, “abantu ba cuma abali fye amapesenti 5 mu calo conse bakwata indalama imiku 114 ukufula ukucila ishakwata abapiina sana amapesenti 5.”

Abantu bamo balekalako eyefilya, lelo abengi bekala mu mayanda ayabulo kulondoloka, no kukuula fye icikuulekuule ponse apo bashukila. Bambi tabakwata fye ne shuko lya ifyo; bena bekala fye mu misebo, kabili balaala fye pa fibokoshi nelyo pali plastiki. Abengi aba bene bashomboka fye pa kuti basange imikalile—ukufwaya ifya kulya mu fishala, ukusendela ifipe ifyafinisha, nelyo ukutolaisha ifintu pa fishala ifya kuyashitisha ku baishiba ukupanga ifintu cipya cipya.

Umuncishanya pa kati ka ba cuma na bapiina tawaba fye mu fyalo ifipiina Lelo caba nga filya akabungwe ka World Bank katila, “‘amabumba ya bapiina’ yalasangwa mu fyalo fyonse.” Ukutendekela ku Bangladesh ukufika na ku United States, te mulandu ne fyo abantu bamo bekala bwino, kwaba abashomboka fye pa kukwata ifya kulya fyakumanina nelyo umwa kwikala. Inyunshipepala ya The New York Times ya-ambwile ilyashi lya mu 2001 ilya ba U.S. Census Bureau (icipani cipenda abantu) ilyatile ubupusano bwaba pa kati ka ba cuma na bapiina mu United States bwile bulekulilako fye. Yatile: “Abakwatisha icuma abanono fye mpendwa e bafolele hafu wa indalama shonse . . . Abapiina bena bapokele fye utubufungau.” E fyo caba na mu fyalo fimbi, limbi no kucila apa. Lipoti wa ba World Bank atile abantu ukucila pali hafu we sonde bapiina nga nshi ica kuti babomfya fye indalama ishinono ukucepa pa madola yabili [nelyo K10,000] cila bushiku.

Icabipile ukucila na po ca kutila, mu 2002, imintapendwa ya bantu balipumfyanishiwe pa caumfwikike ukuti abakalamba ba ncito basangwike abakankaala mu nshila ya bufumfuntungu. Nelyo ca kuti tapali icapulile mwi funde ico bacitile, abengi basosa ukulingana ne fyalandile magazini ya Fortune ati, “aba bakalamba ba ncito basangwike abakankala mu nshila ya bufumfuntungu.” Nga kumona ifyo ifintu fyaba ilelo abantu balatwishika nga caliba fye bwino ku muntu umo ukupokelela imintapendwa ya mamilioni fi ilyo kuli abapiina abengi icine cine.

Bushe Ubupiina Tabwakapwe?

Tatuloseshe mu kutila tapali ulecitapo cimo pa bupiina. Abalashi ba mu buteko abafumaluka no tubungwe twafwilisha ubuteko balitubulula ifyo ifintu fingawamishiwa. Lelo ificitika tafipeela isubilo. Nelyo ca kuti kwaliba ukubombesha mu kuwamya ifintu, lipoti ya Human Development Report 2002 itila: “Ubupiina bwaba mu fyalo ifingi lelo, bwacila pa bwalimo imyaka 10, 20 nelyo fye 30 iyapitapo.”

Bushe abapiina ninshi bakatwalilila fye ukuba abapiina? Shi belengeni icipande cikonkelepo icalalanda pa mano yengamwafwa nomba, na pa fingapwisha ubupiina ifyo napamo mushabala amutontonkanyapo.