Ifimfungwa Fyaishileba Icitabo—Ifyo Baibolo Twaishiba Muno Nshiku Yali Kale

UKUTULA fye apo abantu babelako pano calo, balabomfya inshila ishingi isha kusungilamo ifyebo. Kale, bakalemba balelemba ifyebo pa fyaimikwa ifyo balepanga, pa mabwe, pa mbao, pa mpapa, e lyo na pa fintu fimbi. Mu myaka ya ba 100 C.E., ku Middle East, abantu basumine ukuti ifimfungwa e fyali ifisuma ukulembapo. Mu kuya kwa nshita, kwaishileba umusango wa citabo ico baleita ati codex, kabili balilekele ukubomfya ifimfungwa no kutendeka ukulemba ifyebo muli codex. Ici citabo calengele no kuti Baibolo yananishiwe sana. Bushe ici cine citabo baleita ati codex bacipangile shani, kabili cali shani pa kuti batampe ukucibomfya?

Icitabo ca codex e cabalilepo pa fitabo fyalemoneka nge fi twakwatako muno nshiku. Ifyo balecita pa kupanga ici citabo, balebuula ifyo balefwaya ukulembapo, bafipetamo pa kati, bafitantika bwino bwino no kubilila palya pene bafipeteele pa kuti fikatane. Lyena, balelemba ifyebo uku no ku kabili balekupako ne nkupo. Icitabo ca codex ica pa kutendeka tacalemoneka nge fitabo fya muno nshiku. Nomba baile baleciwamya pa kuti cilemoneka bwino ukulingana ne fyo abalecibomfya balefwaya, filya fine abantu bacita na ku fintu fimbi nga bafipanga, balaya balefiwamya.

Balebomfya Umukwa, Ipula, ne Mpapa

Pa kutendeka fye, abalepanga ifitabo fya codex balebomfya umukwa uo baleshingako ipula. Mwi tauni lya Herculaneum, ilyaonawilwe pamo no musumba wa Pompeii ilyo ulupili lwa Vesuvius lwapuulike mu 79 C.E., balisangilemo ifitabo fya codex ifyo babomfeshe umukwa bashingileko ipula, kabili balifilundenye mu musango wa kuti filekupukulwa bwino. Mu kuya kwa nshita, balilekele ukubomfya umukwa uwali uwakosa no kutendeka ukubomfya impapa isho balepeta. Mu ciLatin, ifi fitabo fya codex balefita ukuti membranae, nelyo impapa, pantu ilingi line ni mpapa balebomfya pa kupanga ifi fitabo.

Ifitabo fya codex fimo ifyabako na nomba fyena balefipangila na macinda (papyrus). Kwaliba ifitabo fya codex ifya kale sana ifyo Abena Kristu balebomfya ifyo bapangile na macinda. Ifi fitabo bafisungiile ku ncende shimo isha ku Egupti ukushaleloka sana imfula.a

Bushe Balingile Ukulabomfya Ifimfungwa Nelyo Icitabo ca Codex?

Cimoneka ukuti Abena Kristu ilingi line balebomfya ifimfungwa, napamo ukufika fye na ku kupwa kwa myaka ya ba 100 C.E. Ku kupwa kwa myaka ya ba 100 C.E. ukufika na mu myaka ya ba 300 C.E. kwali ukukansana pa kati ka bantu abalefwaya ukulabomfya codex na balefwaya ukutwalilila ukulabomfya ifimfungwa. Abatemenwe sana ukukonka intambi sha kale, balefwaya fye ukulabomfya sana ifimfungwa, tabalefwaya ukuleka inshila sha kale isha kucitilamo ifintu. Nomba tontonkanyeni umulimo walipo pa kubelenga fye icimfungwa. Pa kupanga icimfungwa, kwali impendwa babikileko iya mabula ayo balepangila na macinda nelyo aya mpapa ayo balesuntinkanya pamo no kupanga ica kulembapo icitali, e lyo nomba bacifunga. Balelemba ifyebo mu mikululo ku lubali lulya lwine balefungila icimfungwa. Pa kuti umuntu abelenge, kamo acifungulula e lyo engasanga iciputulwa ico alefwaya. Nga apwisha ukubelenga, alecifunga na kabili. (Luka 4:16-20) Ilingi line, ibuuku limo ilya mu Baibolo talyaleba mu cimfungwa cimo fye, kanshi caleyafya sana pa kubelenga na pa kusenda. Nangu ca kutila ukufuma mu myaka ya ba 200 C.E. no kuya ku ntanshi Abena Kristu balefwaya ukukopolola Amalembo ukuyalemba nga filya balembele icitabo ca codex, abantu batwalilile fye ukubomfya ifimfungwa pa myaka iingi. Na lyo line, incenshi shimo shasumina ukuti filya Abena Kristu balebomfya codex, e fyalengele sana ukuti abantu abengi batendeke ukuibomfya.

Icitabo ca codex caliweme sana, pantu balelembamo ifyebo ifingi, balesanga bwangu amalembo, kabili calyangwike ukusenda. Nangu ca kuti bamo muli ilya myaka balimwene ubusuma bwali mu kubomfya icitabo ca codex, abengi baleshimunuka ukuleka ukubomfya ifimfungwa. Lelo, ilyo papitile imyaka iingi sana, panono panono ici citabo e co batendeke ukulabomfya sana pantu kwali ifyalengele bamone ukuti cisuma sana ukucila ifimfungwa.

Nga kulinganya icitabo ca codex ku fimfungwa, cena caliwemepo. Balelemba ifyebo ku mbali shonse shibili ishe buula, kabili icitabo cimo calekwata amabuuku ayengi aya mu Baibolo. Bamo batila, filya cali icayanguka ukusanga ifyebo ifyo umuntu alefwaya muli codex, e calengele sana ukuti Abena Kristu na basambilila amafunde batemwe ukucibomfya sana. Ifi cakwete amabuuku ayengi ayo babika pamo, e calengele Abena Kristu ukulacibomfya bwino sana mu mulimo wa kushimikila imbila nsuma. E lyo limo, Abena Kristu balekopolola Amalembo yamo yamo ayo balebomfya sana mu mulimo wa kushimikila. Na kabili, icitabo ca codex calikwete ne nkupo, ilingi line yaleba ya mukwa, kanshi codex tayaleonaika bwangu nge fimfungwa.

Umuntu nga alefwaya ukubelenga Baibolo, tacaleyafya ukusanga amalembo muli ici citabo. Ilyo imyaka ya ba 300 C.E. yaleya mu kupwa, ninshi abaleti Bena Kristu balikwata ututabo twa mabuula ya mpapa utwa Malandwe. Ukufuma ilya nshita, balipanga amaBaibolo ayengi sana ayamoneka nge citabo ca codex. Balipanga Baibolo yonse nelyo amabuuku yamo aya mu Baibolo.

Muno nshiku, ifintu ifingi ifyo abantu bapanga fyalilenga cileanguka ukupanga amaBaibolo ayengi umo umuntu engasambilila amano ya kwa Lesa. Abantu nomba balibika ifyebo fya mu Baibolo pa makompyuta, pa matepu ya mu filimba, e lyo na Baibolo iine. Kanshi, te mulandu no musango wa Baibolo mwingatemwa ukubelenga, temweni sana Icebo ca kwa Lesa, kabili muletontonkanya pa fyaba mu Baibolo cila bushiku.—Amalumbo 119:97, 167.

[Futunoti]

[Ifikope pe bula 15]

Icitabo ca codex e calengele sana ukuti Baibolo yananishiwe