Cinshi Kwabela AmaBaibolo Ayengi?

Cinshi kwabela amaBaibolo ayengi muno nshiku? Bushe mumona kwati amaBaibolo ayo balepilibula muno nshiku yalalenga cileyanguka ukwishiba ifyabamo nelyo yalalenga cileyafya ukufishiba? Ukwishiba icalengele batendeke ukupilibula amaBaibolo, kuti kwamwafwa ukwishiba icasuko.

Ica kubalilapo, ni bani balembele Baibolo kabili ni lilali bailembele?

BAIBOLO YA KUBALILAPO

Ilingi line, Baibolo bayakanya mu fiputulwa fibili. Mu ciputulwa ca kubalilapo mwaba amabuuku 39 umwaba “ifyebo fya mushilo ifya kwa Lesa.” (Abena Roma 3:2) Lesa alengele abaume ba cishinka ukulemba aya amabuuku pa myaka nalimo 1,100 ukufuma mu 1513 B.C.E ukufika mu 443 B.C.E. Amabuuku ayengi pali aya bayalembele mu ciHebere, e ico beta ici iciputulwa ukuti Amalembo ya ciHebere nelyo Icipingo ca Kale.

Iciputulwa calenga bubili cakwata amabuuku 27, kabili nayo yaba lubali lwa “cebo ca kwa Lesa.” (1 Abena Tesalonika 2:13) Abasambi ba kwa Yesu aba cishinka e bo Lesa aebele ukulemba aya amabuuku. Bayalembele mu myaka iinono ukucila iyo balembeelemo amabuuku ya mu ciHebere, pantu yena bayalembele nalimo mu myaka fye 60, ukufuma mu 41 C.E ukufika mu 98 C.E. Amabuuku ayengi pali aya bayalembele mu ciGriki, e ico bayeta ukuti Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki, nelyo Icipingo Cipya.

Aya amabuuku ayaba 66 yonse pamo, eyapanga Baibolo, Icebo ca kwa Lesa ico apeela abantunse. Nomba cinshi calengele bapilibule amaBaibolo yalekanalekana? Pa fyalengele paba ne fi fitatu.

Pa kuti abantu balebelenga Baibolo mu lulimi lwabo.
Pa kuti bafumyemo ifilubo ifyo abalekopolola Baibolo babikile mu Malembo ya kubalilapo.
Pa kuti baipilibwile mu lulimi abantu balanda pali ino nshita.

Natulande pa fyo bakapilibula bakonkele ifi twalandapo ilyo balepilibula amaBaibolo ya kubalilapo yabili.

SEPTUAGINT YA MU CIGRIKI

Ilyo kwashele imyaka 300 ukuti Yesu afyalwe, abaYuda abasambilile sana Amalembo balitendeke ukupilibwila Amalembo ya ciHebere mu ciGriki. Batendeke ukwita Amalembo bapilibwile ukuti Septuagint ya mu ciGriki. Cinshi calengele bapilibule aya Amalembo? Balefwaya abaYuda balebelenga “amalembo ya mushilo” pantu abaYuda abengi abaliko pali ilya nshita baishibe fye iciGriki.—2 Timote 3:15.

Septuagint ya mu ciGriki, yalyafwile na bantu abengi abashali abaYuda, lelo abaishibe iciGriki, ukwishiba ifyo Baibolo ilanda. Yabafwile shani? Ba Professor W. F. Howard batile: ‘Iyi e Baibolo balebomfya ku bali mu Macalici ya Bena Kristu, abaleya mu masunagoge “balelondolola no kupeela ubushininkisho bwa mu malembo ukuti Yesu aali ni Mesia.”’ (Imilimo 17:3, 4; 20:20) Ba F. F. Bruce, abasambilile sana Baibolo balandile ukuti ifi Abena Kristu balebomfya sana Septuagint fyalengele abaYuda abengi “baleke ukuibomfya.”

Ilyo abasambi ba kwa Yesu batendeke ukupokelela amabuuku ya mu Malembo ya Bwina Kristu aya ciGriki, balitendeke ukuyabika pamo na Malembo ya ciHebere ayali muli Septuagint, kabili ilyo aya amabuuku yapwile, e yapangile Baibolo iyo twakwata pali ino nshita.

BAIBOLO YA LATIN VULGATE

Ilyo papitile imyaka 300 ukutula apo bapwiliile ukulemba Baibolo, Jerome uwaishibe sana ifya mapepo alitendeke ukupilibula Baibolo mu ciLatin, kabili batendeke ukwita Baibolo apilibwile ukuti, Latin Vulgate. Cinshi apilibwilile iyi Baibolo iipya nangu ca kuti pali ilya nshita kwali amaBaibolo ya mu ciLatin na yambi? Icitabo ca The International Standard Bible Encyclopedia cilanda ukuti Jerome alefwaya “ukulungika ifyo balufyenye ilyo balepilibula amaBaibolo, e lyo ne fyo babikilemo nelyo ukufumyamo.”

Jerome alilungike ifilubo ifingi pali ifi. Nomba ilyo papitile inshita, aba mu calici balipangile icilubo icikalamba nga nshi. Balandile ukuti Baibolo ya Latin Vulgate eyo abantu bonse balingile fye ukulabomfya, kabili ili ifunde lyalitwalilile pa myaka iiingi. Mu nshita ya kulayafwa abantu yaweyawe ukwishiba ifyaba muli Baibolo, ifunde bapangile lyalengele abantu balafilwa ukubelenga Baibolo pantu tabaishibe iciLatin.

IFYO AMABAIBOLO YAMBI YATENDEKE UKUFULA

Nangu cali ifi, abantu balitwalilile ukupilibula amaBaibolo yambi pamo nga Baibolo ya Syriac Peshitta iyo bapilibwile muli ba 400 C.E. Nomba batendeke ukupilibula amaBaibolo ayo abantu yaweyawe bengabelenga muli ba 1300.

Mu England muli ba 1300, John Wycliffe alitendeke ukupilibula Baibolo mu ciNgeleshi, ululimi ulo abantu mu calo aleikala balelanda pali ilya nshita. Tapakokwele, Johannes Gutenberg alipangile fimashini fya kupulintilako, kabili ici calengele umulimo wa kupulinta amaBaibolo mu ndimi ishalekanalekana isha mu Europe ukwanguka sana ku balepilibula amaBaibolo.

Ilyo amaBaibolo ayo bapilibwilile mu ciNgeleshi yafulile, abantu bamo balelanda ukuti takufwile kwaba amaBaibolo ayengi mu lulimi lumo lwine. Muli ba 1700, shimapepo wa ku England, John Lewis atile: “Ilyo imyaka ilepita, ululimi lulaaluka ica kuti abantu balafilwa no kulalumfwa, e ico amaBaibolo ya kale yafwile ukulapitulukwamo, pa kuti yaleanguka ukumfwa.”

Muno nshiku, abasambilila sana Baibolo balishiba ifyebo ifingi ifibafwa ukulapituluka mu maBaibolo bapilibwile kale. Pali ino nshita balishiba sana indimi balembeelemo Baibolo, kabili balisanga ama manyuskripti ya kale sana aya Baibolo. Ifi filalenga baleishiba bwino ifyali mu maBaibolo ya kubalilapo.

Kanshi amaBaibolo ayo balepilibula muno nshiku yasuma sana. Kwena, te maBaibolo yonse ayo bapilibula muno nshiku ayaba bwino.a Nomba Baibolo ilawama sana nga ca kuti ukutemwa Lesa e kwalenga bakapilibula baipilibule.

Nga mulefwaya ukubelenga Baibolo mu lulimi lwenu, kabiyeni pa Intaneti nelyo bomfyeni tabuleti yenu nelyo foni ukuya pa www.jw.org/bem. Kabiyeni apatila IMPAPULO > BAIBOLO.

a Nga mulefwaya ukwishibilapo na fimbi, belengeni icipande icali mu Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa May 1, 2008, icaleti: “Cinshi Cingamwafwa Ukusala Baibolo Iyo Bapilibula Bwino?”

BAIBOLO UMWABA ISHINA LYA KWA LESA

Ishina lya kwa Lesa pa fipaapaatu fya Septuagint iyaliko ninshi Yesu ali pa calo

Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya yalikwata ishina lya kwa Lesa, Yehova mu Malembo ya ciHebere e lyo na mu Malembo ya ciGriki aya Bwina Kristu. Na lyo line, mu maBaibolo ya ciNgeleshi ayengi tamwaba, lelo mwaba ishiwi lya kuti “Shikulu.” Bakapilibula abengi batila, cimo icalenga ni co ifilembo fine ifimininako ishina lya kwa kwa Lesa ifyo beta ukuti Tetragramatoni (YHWH) tafyalimo mu malembo ya ciHebere ayo bapilibwilile mu ciGriki ayo beta ukuti Septuagint. Nomba bushe ifyo balanda fya cine?

Muli ba 1940 ukufika muli ba 1950 balisangile ifipaapaatu fya Septuagint iyaliko ninshi Yesu ali pa calo. Pali ifi ifipaapaatu paliba ishina lya kwa Lesa mu filembo fya ciHebere. Nomba cimoneka kwati abalekopolola Baibolo, balifumishemo ishina lya kwa Lesa no kubikamo ishiwi lya ciGriki Kyʹri·os, ilyo bapilibula ukuti “Shikulu.” Na lyo line, Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya yalibwekeshamo ishina lya kwa Lesa.

BUSHE ABALEKOPOLOLA BAIBOLO BALILENGA YABA IYA BUFI?

Icimfungwa ca kwa Esaya ico balembele imyaka 2,000 iyapitapo ico basangile mupepi Bemba Wafwa. Ifyebo fyabamo fyalipalana sana ne fyaba mu maBaibolo ya muno nshiku

Ca cine ukuti abalekopolola Baibolo balikopolwelelemo ifilubo fimo. Na lyo line, ifi ifilubo tafyalenga twiicetekela. Icitabo ca Our Bible and the Ancient Manuscripts citila: “Nangu ca kuti abalekopolola Baibolo balipangile ifilubo fimo, tabakopolwelamo ifyebo ifyayalula ifisumino fya Bena Kristu.”

AbaYuda abalekopolola Baibolo tabapangile ifilubo ifingi. Icitabo ca Second Thoughts on the Dead Sea Scrolls citila: “AbaYuda abalekopolola Baibolo abaliko mu nshita ya batumwa balikopolwele bwino sana ifyali muli Baibolo ya ciHebere.”

Ku ca kumwenako, icimfungwa ca kwa Esaya ico basangile muli Bemba Wafwa calikala imyaka 1,000 ukucila ifimfungwa ifyo basangile kale. Bushe ifyebo fyaba muli ici cimfungwa fyalipalana ne fyaba muli Baibolo twakwata muno nshiku? Icitabo ca The Book. A History of the Bible citila: “Ilingi line ifyaba muli ici cimfungwa tafipusana ne fyaba mu maBaibolo tubomfya muno nshiku.

Ifilubo fimo ifyo abalekopolola Baibolo bamo balepanga pamo nga ukupusanya ifilembo nelyo amashiwi, pali ino nshita fileshibikwa kabili balafyalula. Icitabo ca The Books and the Parchments, citila: “Pa fitabo fyonse ifya kale, tapaba ifyaba nge Cipingo Cipya, pantu calyanguka ukushininkisha ukuti ifyebo fyabamo e fyali na mu malembo ya kubalilapo.”

Icitabo ca The Book. A History of the Bible citila: “Abafwaya ukushininkisha nga ca kuti ifyaba mu Baibolo tafyayaluka, kuti balinganya ifyaba mu fimfungwa fya kale sana ifya macinda ifya mu Egypt, ku fimfungwa fimbi ifyo balekopolola mu myaka iimbi iingi iyakonkelepo ifyaba umo bapulintila ifyebo mu Europe.”

Bushe abalekopolola Baibolo balilenga yaba iya bufi? Awe, nakalya!