Ubuseko na Mafya Bamama na Bashikulu Bakwata
Shikulubantu Gene atila: “Nalitemwa ukuba na beshikulu! Ndaipakisha ukuba na bo pantu te mulimo wandi ukubasunga. Kuti nalandapo pa myendele yabo lelo nshaba na maka pali bene. Abafyashi babo e bakwata amaka.”
CINSHI cilenga bamama na bashikulu ukucincimuka muli uyu musango? Bakasapika batila ilingi line ifyo abafyashi bafwaya abana ukucita filaletako ukupusana ukwingi. Pantu banakulwibo na bashikulwibo te lingi bafwaya ifya musango yo, bena balomfwana bwino na beshikulu babo. Nga fintu Arthur Kornhaber, M.D., alondolola, bena balikwato buntungwa bwa kutemwa abeshikulu babo “pa mulandu fye wa kuti beshikulu babo.” Nakulubantu Esther atila: “Cila bushiku naleceeceeta fyonse ifyo abana bandi balecita. Lelo ku beshikulu bandi nalikwato buntungwa bwa kwangala fye na bo no kubatemwa.”
Na cimbi ubukote bulapa amano no kukampuka. (Yobo 12:12) Abakwata abeshikulu balipusana na bacaice pantu bena balishibo kusunga abana. Apantu balisambilila ku filubo fyabo, nomba kuti basunga bwino abana ukucila lintu bali abacaice.
E ico Dokota Kornhaber asondwelela ati: “Abeshikulu bakabila ukutemwana sana na banakulwibo na bashikulwibo pa kuti inkulo shonse shitatu shingaba no bumi busuma ne nsansa. Uku kutemwana kwaba ni nsambu sha cifyalilwa isha bana, . . . ishipyanwa ku bakalamba pa kuti ulupwa lonse lwingamwenamo.” Magazini wa Family Relations na o atila: “Bamama na bashikulu ababomba no kumfwikisho mulimo wabo balawamyako ubumi bwabo kabili balaba abacincimuka.”
Umulimo wa Bamama na Bashikulu
Kwalibako imilimo iingi iyacindama iibombwa na bamama na bashikulu. Gene atila: “Kuti baafwako abana babo abaupa nelyo ukuupwa. Nga balecite fyo, ndemona kwati kuti bacefyako amafya ayaponena abafyashi bacaice.” Bamama na bashikulu kuti baafwako na beshikulu babo. Ilingi line banakulwibo na bashikulwibo e balengo mwana ukwishiba ifikolwe fyakwe. Ilingi line e bafunda abana pa lwa mipepele ya pa lupwa.
Mu ndupwa ishingi, bamama na bashikulu e fimbusa fyacetekelwa. Jane uwacilumbulwa mu cipande ca kubalilapo asoso kuti: “Nalimo abana kuti bamwebako fimo ifyo bashingalanda ku bafyashi babo.” Ilingi line abafyashi balatasha nga baafwiwa muli uyo musango. Ukufwailisha kumo kwasangile ukuti, “ukucila pa mapesenti 80 aya bapungwe bamwene banakulwibo na bashikulwibo nge fibusa fyacetekelwa. . . . Icinabwingi ca beshikulu abakalamba balamonana lyonse na banakulwibo na bashikulwibo abapalamisha.”
Bamama nelyo bashikulu aba cikuuku maka maka kuti baafwilisha sana umwana uushisungwa bwino pa ng’anda. Mu citabo ica The Long Distance Grandmother, Selma Wassermann alembo kuti: “Bamama balingafwile sana lintu nali umwaice. Bamama baliitumpile mu mulimo wa kunsunga. Bali no mutima uusuma kabili lintu batendeke ukunsunga nalishibe ukuti nkalaikala fye bwino. . . . E balengele njishibe ifintu ifyacindama sana pa lwa ne mwine—ukuti nalitemwikwa no kuti bambi kuti bantemwa.”
Ukupusana kwa mu Lupwa
Nangu cibe fyo, ukusunga abeshikulu kuti kwaletako amafya no kupusana. Umufyashi umo, ku ca kumwenako, ebukisha ifyo apusene sana na banyina pa lwa nshila isuma iya kusunsuntilo mwana. Atila: “Calengele tupusane na bo pa nshita iibi nga nshi.” Na kuba, abafyashi bacaice bafwaya abafyashi babo ukusuminisha inshila balekushishamo abana babo. Ilyo abafyashi babo balebapandako amano bena bamona kwati balebalengulula.
Mu citabo cakwe ica Between Parents and Grandparents, Dokota Kornhaber ashimika ulwa bafyashi babili abakwata ubwafya bumbi ubwaseeka. Umufyashi umo atila: “Abafyashi bandi batemwa ukwisa pa mwandi cila bushiku, kabili balafulwa nga tabansangilepo. . . . Tabafwaya ukundekelako ne mwine.” Umufyashi na umbi ailishanya ati: “Abafyashi bandi bafwaya ukumpingula pa kana kandi akakashana. Balicilamo ukuitumpa muli fyonse ifyo Susie acita. . . . E mulandu wine tulefwaila ukukuuka.”
Limo limo cishimikwo kuti bamama na bashikulu balonaula abeshikulu ku fya bupe babapeelaika. Ca cine ukuti bamama na bashikulu mu cifyalilwa fye ni bakapekape, lelo bamo balacilamo fye. Nangu cingati limo limo akalumwa e kalenga abafyashi ukuilishanya. (Amapinda 14:30) Mildred atila: “Kuli ine abafyashi bandi bali abakali. Lelo ku bana bandi ni bakapekape kabili balibatumpika. Ndomfwa akalumwa pantu kuli ine tabayaluka.” Te mulandu ne cingalenga, lelo kuti caletako amafya nga bamama na bashikulu tabacindike ifyo abafyashi balefwaya fipeelwe ku bana babo.
E ico bamama na bashikulu balingile ukulingulula pa kupeela ifya bupe. Baibolo ilando kuti ne fisuma fine nga fyafulisha filabipa. (Amapinda 25:27) Nga tamwishibe bwino ifya bupe ifingawama ukubapeela, ipusheni abafyashi babo. Muli iyi nshila ‘mukeshibo kupa abana benu ifya bupe fisuma.’—Luka 11:13.
Ukutemwa no Mucinshi E Fikalamba!
Ku ca bulanda, bamama na bashikulu bamo balailishanyo kuti abantu tabatasha umulimo wabo uwa kusunga no kulela abana. Bambi batila ilingi line balabakaanya ukumona abeshikulu babo. Lelo bambi batila abana babo balabasengauka ukwabula no kuti balande umulandu bacita. Ilingi line imbiko sha musango yo kuti shapwa nga ca kuti ulupwa lwalitemwana no kucindikana. Baibolo itila: “Ukutemwa kulatekanya, kucite congwe. Ukutemwa takwikatwa kalumwa, . . . takuifwaila ifya kuko, takufiishiwa ku mutima, . . . kushipikisha fyonse, kutetekela fyonse, kucetekela fyonse, kushishimisha fyonse.”—1 Abena Korinti 13:4, 5, 7.
Nga muli bafyashi bacaice, bushe mufwile ‘ukufiishiwa ku mutima’ lintu Banakulubantu bamweba imitubululo nelyo ifyebo ifisuma ifya kukalifya? Awe iyo, pantu Baibolo itila mulimo wa banakashi bakalamba aba Bwina Kristu ukufunda “abakashana ukuba abatemwa abalume babo, abatemwa abana babo, abatekanya, aba musangwela, abekala ku mwabo.” (Tito 2:3-5) Bushe imwe pamo na banakulwibo na bashikulwibo tamufwaya ukucita icintu icingawamina abana benu? Apo ukutemwa “takuifwaila ifya kuko,” nalimo kuti cawamisha ukusakamana ifyo umwana alekabila—te kusakamana ifyenu. Ukucite co kuti kwalenga musengauke “ukusonsombana” pa tuntu utunono.—Abena Galatia 5:26, NW, utulembo twa pe samba.
Ca cine, kuti mwatiino kuti ifya bupe fikonaula umwana wenu. Lelo ilingi line ilyo banakulwibo na bashikulwibo balepeela abeshikulu tabakwata amapange yabipa. Incenshi ishingi ishilolesha pa bana shitila ifyo mukansha no kusalapulo mwana wenu filamwambukila ukucila ifyo banakulu na bashikulu wakwe bamufunda mu nshita mu nshita. Dokota umo atubululo kuti: “Ukusekeshako kulaafwa.”
Nga cine cine kuli icilemusakamika pa lwa bana, nalyo line mwilakaanya abafyashi benu nelyo amako yenu ukumona abana benu. Baibolo itila: “Ukushaba kupanda amano amapange yafulunganiwa.” (Amapinda 15:22) Pa “nshita iyene,” ikaleni pa nshi no kulanshanya ifilemusakamika. (Amapinda 15:23) Ilingi line, ubwafya kuti bwacincintilwa.
Bushe mwalikwata abeshikulu? Lyene mulekabila ukucindika abafyashi babo. Ukuba kwena kuti mwafwaya ukulandako nga mwamono kuti umwishikulu wenu ali mu bwafya. Kwena ca cifyalilwa ukutemwa no kuteesa abeshikulu benu, lelo te mulimo wenu ukubakusha—mulimo wa bafyashi babo. (Abena Efese 6:4) Baibolo ikambisha abeshikulu ukucindika no kunakila abafyashi babo. (Abena Efese 6:1, 2; AbaHebere 12:9) E co mwilapanda abafyashi babo amano nga tabamwebele nelyo ukubapoka amaka.—Linganyeniko 1 Abena Tesalonika 4:11.
Kwena tacayanguka ukwikala fye ukwabulo kulandako nelyo ukucitapo cimo lintu abana benu balesunga abana babo. Lelo nga fintu Gene asosa, “nga tabalombele ubwafwilisho, balekeni bacite icingawamina abana babo.” Jane atila: “Nshifwaya ukubeba ukuti, ‘Ni fi bacita!’ Inshila sha kucitilamo ifintu shingi, e co kuti mwaluleta nga mulefwaya fye bakonke ifyo mulefwaya.”
Ubupe Bamama na Bashikulu Bengapeela
Baibolo itila abeshikulu lipaalo ukufuma kuli Lesa. (Ilumbo 128:3-6) Ukwangwako ku beshikulu benu kuti kwayalula imikalile yabo, no kubaafwa ukulundulula imibele ya bukapepa. (Linganyeniko Amalango 32:7.) Mu nshita sha mu Baibolo umwanakashi ishina lyakwe Loisi alibombeshe mu kwafwilisha umwishikulu wakwe, Timote, ukukula ukuba umuntu walumbuka uwa kwa Lesa. (2 Timote 1:5) Na imwe kuti mwakwato buseko bwapalako nga abana benu baumfwila ukukansha kwa bukapepa.
Na kabili ukutemwa uko abeshikulu benu bakabila kuti kwafuma kuli imwe. Ca cine, nalimo tamwakwata icitemwishi ca cifyalilwa. Nangu cibe fyo, kuti mwalangisha ukutemwa kwa bukapepa ukupitila mu kwangwako ku beshikulu benu mu kufumaluka kabili ukwabula akaso. Kalemba Selma Wassermann atila: “Ukwangwako ku fyo umwana alemweba . . . ukwabulo kutwishika kulango kuti mulasakamana. Ukuba kakutika musuma, ukukanamucilima no kumulengulula—kulangisho kuti mwalimucindika, mwalimutemwa, kabili mwalimukatamika.” Umwishikulu kuti amona ukutemwa kwa musango yo ngo bupe bwawamisha ubo banakulu na bashikulu bengamupeela.
Ilyashi lyesu lyacilalanda fye pa milimo ya lyonse iibombwa na bamama na bashikulu. Nangu cibe fyo, ilelo bamama na bashikulu abengi balabombo mulimo wakosa.
[Amashiwi pe bula 24]
“Bamama e balengele njishibe ifintu ifyacindama sana pa lwa ne mwine—ukuti nalitemwikwa no kuti bambi kuti bantemwa”
[Akabokoshi pe bula 24]
Ifingaafwa Abakwatila Abeshikulu Ukutali
• Lombeni abafyashi babo bamutumine amatepu ya vidio nelyo ifikope fya beshikulu.
• Tumineni abeshikulu benu “bakalata” ba pa matepu. Ku twishikulu utunono, ikopeni mulebelenga amalyashi ya mu Baibolo nelyo muleimba inyimbo sha kululutila abana.
• Tumineni abeshikulu amakardi ya mitende na bakalata. Nakalimo kuti mulelembeshanya na bo lyonse.
• Nga kuti mwakumamo, kuti mulelanda na beshikulu benu pali lamya. Pa kulanda na bana abanono, tendekeni ne fipusho fyayanguka, pamo nga, “Finshi mwacilya ulucelo?”
• Lyonse kuti mulebatandalila pa nshita inono.
• Landeni na bafyashi babo pa kuti abeshikulu benu bengesamutandalilako. Tantikeni amangalo, pamo ngo kuya ku cifulo uko batamba inama, ku ng’anda ya babenye, na ku maparka.
[Icikope pe bula 23]
Abengi balafwilishako ukusunga abeshikulu babo
[Icikope pe bula 25]
Ukupusana kuti kwabako pa lwa nshila sha kusungilamo abana
[Icikope pe bula 25]
Ilingi line bamama na bashikulu e bafunda abana pa lwa fikolwe fyabo