Ukufyalilwa mu Calo Umushaba Ukutemwa!

UMWANA afyalilwa mu calo cakaluka, umushaba citemwiko, icalo caisulamo amafya. Nangu line akanya te kuti kalande ifyo kaleumfwa, abasoma sayansi batila na lintu fye akanya kali mu mala, kaleshiba ifilecitika.

Icitabo ca The Secret of Life of the Unborn Child citila: “Nomba twalishiba ukuti umwana uushilafyalwa aleshiba ifilecitika, no kucitapo fimo pali fyene. Atendeka ukucite ci ukutula pa myeshi 6 (limo no kucepako) ilyo ali mu mala.” Nangu line akanya napamo te kuti kebukishe ifyo cali ilyo kalefyalwa, abasambilila sayansi bamo batunganya ukuti napamo filya kanaka pa kufyalwa filakuma ubumi bwa kako ku ntanshi.

Ilyo kafyalwa, ukubongoteka kulatwalilila. Takaliila mu mutoto, pantu umutoto umwalepita ifya kulya no mwela ulaputuka. Pa kuti kabe no mweo, kafwile ukutendeka ukupeema no kulya. Kakabila uwa kukalisha no kukacitila fimbi ifikabilwa.

Akanya na kabili kafwile ukukula mu matontonkanyo, mu mutima, na ku mupashi. E ico, pafwile ukuba uwakukusha akanya. Bushe ni ani engawama ukucite ci? Bushe cinshi akanya kakabila ukufuma ku bafyashi? Bushe ifi fintu kuti fyapeelwa shani? Icipande cikonkelepo calayasuka aya mepusho.

Ifyo Abana Bakabila ne fyo Bafwaya

UKUTULA fye pa kufyalwa, akanya kafwaya ukusakamanwa bwino, pamo no kukangasha e lyo no kukafukatila. Badokota bamo batila, ici cilakabilwa sana pa ma-awala ya kubalilapo 12 ilyo kafyalwa fye. Basosa ati ico nyina afwaya sana ilyo fye umwana afyalwa, “te kulaala nelyo ukulya, lelo kwikata umwana no kumufukatila, pamo no kumusosha. Ifi fine e fyo no mwana afwaya.”a

Mu cifyalilwa fye, abafyashi balekata umwana no kumwimya, balamutomona, balamwangasha e lyo no kumufukatila. Umwana na o alatemwa sana banyina kabili alankula na ku fyo balemusakamana. Uku kwikatana kulakula sana ica kuti abafyashi balaipusula ifingi pa kuti fye basakamane umwana ukwabula ukutendwa.

Lelo, abafyashi nga balekelesha umwana, alanakuka no kufwa. E ico, badokota bamo batila calicindama ukupeela nyina akanya nga kafyalwa fye. Basosa ati napamo kuti cawama akanya ukuba na nyina pa maminiti 30 ukufika kuli 60 nga kafyalwa fye.

Nangu line bamo balakomaila sana pa kuti akanya kafwile ukuba na nyina ilyo kafyalwa fye, mu fipatala fimo ico kuti cayafya. Ilingi line, tabapeela umwana kuli nyina pantu balatiina ati akanya kuti ka-ambula amalwele kuli nyina. Lelo, kwaliba ifilangilila ukuti nga ca kuti utunya tuli na banyina e lyo tushingambula sana amalwele. E ico, ifipatala ifingi fyalitendeka ukusuminisha nyina ukuba no mwana pa nshita ntali nga afyalwa fye.

Isakamika lya Kutemwa Umwana

Banacifyashi bamo tabatemwa umwana wabo ilyo bamumona umuku wa kubalilapo. E ico balaipusha ati, ‘Bushe cikankosela ukutemwa umwana wandi?’ Kwena, te banacifyashi bonse abatemwa abana babo ilyo line fye babamona. E ico, tamufwile ukusakamikwa.

Nangu line pakokola pa kuti nyina atendeke ukutemwa umwana, kuti asuka amutemwa umuye nshiku. Nyina uwaishiba sana ifya kusakamana abana atile: “Takwaba ifili fyonse ificitika pa kufyalwa kwa mwana ifikosha nelyo ukonaula ukutemwa kuba pali nyina no mwana.” Na lyo line, nga muli pa bukulu, kabili mulasakamikwa, kuti cawama mwalanshanishisha kabela na bapapisha abana. Balondolweleni bwino ifyo mulefwaya. Bebeni ilyo mulefwaya ukufukatila umwana wenu ne nshita mukapoosa ukucite fyo.

“Nsosheni!”

Cimoneka kwati kwaba inshita shimo ilyo abana bangwa sana ku filecitika. Iyo nshita yaibela ilapwa. Ku ca kumwenako, bongobongo wa mwana aleshiba bwangu ululimi, kabili kuti aishiba fye ne shingi. Lelo, cimoneka kwati inshita basambilila bwangu sana ululimi itendeka ukupwa nga bakwata imyaka isano.

Umwana nga akwata imyaka 12 ukufika ku myaka 14, kuti camukosela ukusambilila ululimi. Ukulingana na Peter Huttenlocher, uwasambilila sana imikulile ya bana, iyi e nshita “insandesande muli bongobongo ishafwilisha umwana ukusambilila ululimi shicepa.” Ici calanga fye ukuti ilyo umwana ali fye umunono, e nshita isuma engasambilila ululimi!

Bushe abana basambilila shani ukulanda, ukukabilwa sana pa kuti beshibe ifintu? Ni pa kukutika ku bafyashi babo. Utunya tukonkelesha sana abantunse. Barry Arons uwa pe sukulu likalamba ilya Massachusetts Institute of Technology atila: “Akanya . . . kalakopa ishiwi lya kwa nyina”. Na lyo line, takakopa ifiunda fyonse. Nga fintu Arons asanga, akanya “takakopa iciunda ca fintu fimbi icumfwikila pamo ne shiwi lya kwa nyina.”

Abafyashi ba mu fyalo fyalekanalekana, bashimbula amashiwi mu nshila yapalana ilyo balelanda ku bana babo. Ilyo umufyashi alelanda mu kutemwa, umutima wa kanya ulatendeka ukutunta sana. Batila ici cilafwa abana ukwampanya bwangu amashiwi ne fintu yemininako. Ukwabula ukulanda, akanya kaleba abafyashi ati “Nsosheni!”

“Ndolesheni!”

Casangwa ukuti mu mwaka wa kubalilapo nelyo iyakonkapo, umwana alatemwa sana uulemusunga, ne lingi line uyu aba ni nyina. Nga ca kuti umwana abelesha ukuba na nyina, alampana bwino na bambi ukucila balya abashiba na bafyashi. Batila ilyo umwana alefisha imyaka itatu, afwile ninshi kale kale alibelesha nyina.

Cinshi cingacitika nga ca kuti akanya kalekeleshiwa pali iyi nshita yacindama ilyo kakonkelesha sana ifilecita bambi? Martha Farrell Erickson, uwabebetele banacifyashi 267 na bana babo pa myaka 20, alanda ifyo asangile. Atila: “Ukulekelesha umwana kulatwalilila ukumubombomanika panono panono mpaka [umwana] aleka ukufwaya ukuba na bambi nelyo ukwishiba ifintu fimbi.”

Pa kuti alangilile ifyo cabipa ukulekelesha umwana, Dokota Bruce Perry uwa ku cipatala ca bana ica Texas Children’s Hospital atile: “Nga mwampeele umwana wa myeshi 6 no kunjeba ukusalapo pa kumukontaula amafupa yonse mu mubili nelyo ukumulekelesha pa myeshi ibili, kuti natila cawamapo ukukontaula amafupa yonse aya mwana.” Mulandu nshi? Ukulingana na Perry, “amafupa kuti yalundana, lelo nga tamwafwilishe bongobongo wa mwana ukwishiba ifintu pa myeshi ibili, ninshi calaala capwa ashalila.” Bamo balakaana ati bongobongo nga aonaluwa te po cipwila. Na lyo line, abasoma sayansi basanga ukuti ukwangwa umwana kulakabilwa pa kuti aletontonkanya bwino.

Icitabo ca Infants citila “ca cifyalilwa fye [ku tunya] ukutemwa bambi no kufwaya ukutemwikwa.” Akanya nga kalila, ilingi line ninshi kale-eba abafyashi ba kako ati “Ndolesheni!” Calicindama ku bafyashi ukwankulako mu cikuuku. Nga balecite fyo, akanya kaleshiba ukuti kanshi kuti kalenga bambi baishiba ifyo kalekabila. Kalesambilila ifya kwampana na bambi.

‘Bushe Nshakatumpike Umwana?’

Napamo kuti mwaipusha ati, ‘nga ca kuti nde-angwako lyonse umwana nga alila, bushe nshakamutumpike?’ Napamo kuti cabe fyo. Abantu balanda ifyapusanapusana pali ici. Apo abana tabalingana, abafyashi bafwile ukumona icingawama. Lelo, ifyo bafwailishe nomba line filanga ukuti umwana nga ali ne nsala, taleumfwa bwino, nelyo nafulwa, kulaba fimo ificitika mu mubili wakwe ku kucincintila ifi fintu. Alanga ukuti fimo nafilubana pa kulila. Batila umufyashi nga alecita ifyo umwana alefwaya, alalenga bongobongo wa mwana ukutendeka ukumwafwa ukusambilila ukuitalalika. E lyo, ukulingana na Dokota Megan Gunner, umwana nga alesakamanwa bwino, umubili wakwe taubombesha ukucincintila ukunakuka. Kabili na lintu afulwa, alalenga umubili ukuleka ukubombesha ukuti ucincintile fimo.

Erickson atila: “Na kuba abana abo batalalika bwangu kabili libili libili, maka maka mu myeshi ya kubalilapo 6 ukufika kuli 8, tabalila sana nga balya bashitalalika nga balelila.” Calicindama no kwankula ku mwana mu nshila shalekanalekana. Nga ca kuti lyonse mucita fimo fine, tutile mulamonsha nelyo ukumwimya nga alila, lyene kuti mwamutumpika. Limo kuti mwalandako fye fimo ku kumulanga ukuti namumfwa ukuti alelila. Nelyo ukuselela mupepi no mwana no kulanda fimo panono pa kutwi kwakwe kuti kwaba bwino. E lyo kabili, ukumwikata mu numa nelyo pa lufumo kuti kwa-afwa.

“Ukulila e ncito ya bana.” E fyo basosa mu fyalo fya ku Asia. Ico umwana alangilako sana ifyo alefwaya kulila. Bushe kuti mwaumfwa shani nga ca kuti lyonse balemutana nga mwalomba fimo? E ico, bushe umwana wenu, uukabila ukusakamanwa, kuti aumfwa shani nga ca kuti tamuleangwako lyonse ilyo alefwaya imwe? Lelo, bushe nani afwile ukutalalika umwana?

Nani Afwile Ukusakamana Akanya?

Mu kupenda abantu ukwali mu United States nomba line casangilwe ukuti ukucilako panono pali hafu wa bana kulya basungwa na bantu bambi, te bafyashi babo. Ukusungwa kutendeka ilyo bafyalwa fye mpaka bafika na mu gredi 3. Limo abafyashi bonse babili balakabila ukubomba pa kuti bakwate ifyo bakabila. Kabili banacifyashi abengi balaleka ukuya ku ncito pa milungu nelyo imyeshi inono pa kuti basakamane akanya. Lelo, nani afwile asakamana umwana pa numa?

Kwena takwaba amafunde yapampamikwa pali uyu mulandu. Lelo, cilawama ukwibukisha ukuti icibi kuti cacitikila umwana pali iyi nshita yacindama iya bumi bwakwe. Abafyashi bonse capamo bakabila ukutontonkanyapo sana. Ilyo balesalapo ica kucita, bafwile ukubebeta sana uyu mulandu.

Dokota Joseph Zanga uwa ku American Academy of Pedriatrics atile: “Cileilanga apabuuta ukuti ukuleka bambi ukutukushisha abana, nangu bengaba shani bwino, tacilenga abana ukukanakabila ukuba na banyinabo na bashibo.” Abasambilila sana bamo balasakamikwa ukuti abana abasungwa na bantu bambi tabampana sana na babasunga nga fintu bakabila.

Banacifyashi bamo abaya ku ncito, apo balishiba ifikabila umwana, basalapo ukwikala pa ng’anda ukucila ukuleka bambi balesakamana abana babo mu fyo bakabila. Umwanakashi umo atile: “Nshitwishika ukuti ukukusha umwana mulimo uusuma uwandetela insansa ukucila imilimo imbi.” Kwena, pa mulandu wa ndalama ukwafya, te bonse banacifyashi abacite fyo. Abafyashi abengi tabakwata mwa kulosha, bafwile fye ukutwala abana ku kulelwa na bantu bambi. E co baleesha na maka ukusakamana umwana wabo no kumulanga ukutemwa nga bali nankwe. Na bafyashi abashimbe ababomba, na bo tabakwata mwa kulosha kabili balabombesha ukuti bakushe bwino abana.

Ukuba umufyashi kulaleta insansa ne cimwemwe. Na lyo line mulimo wayafya kabili uufwaya ukubombesha. Kuti mwatunguluka shani?

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 6]

Utunya Utwatalalila

Badokota bamo ku Japan baleti utunya utushilila nelyo ukumwentula tulefulilako. Satoshi Yanagisawa dokota wa bana eta utu tunya ati utunya utwatalalila. Mulandu nshi utunya tulekela ukulanga ifyo tuleumfwa? Badokota bamo batila ici e citumbukamo abafyashi nga tabaleangwa abana. Ici e cilya batila ukulenga umwana ayumfwa uwalekeleshiwa. Ifyebo fimo fitila nga ca kuti abafyashi lyonse tabalecitila umwana ifyo alefwaya nelyo balemwena mumbi ifyo alefwaya, utunya mu kulekelesha tulaleka ukulanga abafyashi ifyo tuleumfwa.

Dokota Bruce Perry umukalamba wa cipani cilolekesha pa balwala umutima pa cipatala ca bana ica Texas Children’s Hospital atila, nga ca kuti tamuleangwa akanya pa nshita cakabilwa, ulubali lwa bongobongo ululenga kabe ne cililishi te kuti lulunduluke. Nga ca kuti mwalekelesha sana umwana, pambi te kuti asambilile ukuba ne cililishi. Dokota Perry atila inshita shimo icilenga abana kukula ukubomfya bubi bubi imiti ikola nelyo ifya kunwa fikola no kuba no lukaakala ni co balalekeleshiwa ilyo bali abanono.

[Icikope pe bula 7]

Ukutemwa kuba pa mufyashi na kanya kulakulilako umufyashi nga alesosha akanya

Ukupeela Abana Ifyo Bakabila

TWAMONA ukuti abana banono balakabila sana ukubapoosako amano, kabili, abengi tabalepeelwa ifyo bakabila. Ne mibele ya baice ba ndakai e fyo ilelanga. Umuntu umo uwalesambilila pali ili lyashi ailishenye mu nyunshipepala ya The Globe and Mail iya mu musumba wa Toronto ku Canada ati “Ino nshita abana besu nabataluka sana ku ndupwa shabo ica kuti, tabaleishiba ifintu kabili tabalekwata na mano.”

Bushe cinshi cilubene? Bushe cimo iciletele ubu bwafya kuti caba kufilwa ukwishiba ubucindami bwa kupoosa amano ku bana abanono? Umwanakashi umo uwasambilila imitontonkanishishe ya bantu kabili uwafwa abanakashi abashipoka amalipilo ayengi ukwishiba ifya kusakamana utunya, alondolola ukuti: “Bonse tulingile ukusambilila ifya kuba abafyashi. Kabili tufwile ukwishiba ukuti tukalambulwa pa nshita tuba na bana besu.”

No tunya tulakabila ukufundwa lyonse. Te kucita fye ci mu maminiti yanono limo limo lelo lyonse—e kutila ubushiku bonse. Inshita muba na bana benu ukufuma ku bunya ilakabilwa sana ku kuleka bakule bwino.

Ukupekanya Kulakabilwa

Pa kuti babombe umulimo wabo uukalamba, abafyashi balingile ukupekanishisha umwana wabo uuli no kufyalwa. Kuti basambililako ku cishinte Yesu Kristu alandilepo pa bucindami bwa kupekanishisha libela. Atile: “Nani pali imwe nga alefwaya ukukuula ulupungu tabala ekala pa nshi no kupenda ishingapooswapo?” (Luka 14:28) Ukukusha umwana—uko ilingi kwitwa ukuti umulimo usenda imyaka 20—kwalyafya ukucila ukukuula ulupungu lwa njelwa. E ico pa kuti mukushe umwana bwino kano namwishiba bwino ifya kubomba uyu mulimo.

Ica ntanshi, calicindama ukuipekanya mu matontonkanyo na ku mupashi ilyo mulefwaya ukutendeka ukukwata abana. Ukufwailisha kwacitilwe pa banakashi 2,000 abali pa bukulu ku Germany kwalangile ukuti abana balefyalwa ku banakashi abalefwaisha ukukwata abana tabalelwalilila kabili balesansamuka—ukucila aba ba banakashi bashalefwaya ukukwata abana. Kabili, umwaume umo uwalesapika ili lyashi atile amapesenti 237 aya banakashi baba mu fyupo umo bakangana ilingi balafyala abana abashiba no bumi busuma nga kulinganya ku banakashi ababa mu cupo umwaba umutelelwe.

E co, abafyashi abaume kuti baafwa sana umwana ukukula bwino. Dokota Thomas Verny atile: “Nga ca kuti umufyashi umwaume alecusha nelyo ukulekelesha umukashi wakwe uuli pa bukulu kuti alenga umwana ukukanaba no bumi busuma.” Ilingi batila ubupe bwawamisha umufyashi umwaume engapeela umwana wakwe kutemwa nyina.

Ama hormone ayaletwa no kusakamikwa nelyo ukufunshika, ayaba mu mulopa wa kwa nyina, kuti yakuma umwana uuli mwi fumo. Lelo, ificitika filanga ukuti ukusakamikwa sana kabili pa nshita ntali kuli nacifyashi e kwabipa, ukucila ukupopomenwa nelyo ukufunshika mu nshita mu nshita. Lelo icacindama sana ni fintu uuli pa bukulu aleyumfwa pa mwana wakwe uuli mwi fumo.a

Ni shani nga ca kuti muli pa bukulu e lyo abena mwenu tabalemutungilila, nelyo ni shani nga ca kuti tamulefwaya ukukwata umwana? Te ca kupapa ukuti ifintu fimo kuti fyalenga umwanakashi apopomenwa pa kuba pa bukulu. Lelo lyonse muleibukisha ukuti te mwana wenu uwalenga. Lelo kuti mwateka shani umutima te mulandu no bu bwafya?

Ifyebo fya mano ifyaba mu Cebo ca kwa Lesa, Baibolo fyalyafwa abantu abengi nga nshi. Baibolo itila: “Muli fyonse lekeni ifya kulomba fyenu fiishibikwe kuli Lesa mu kupepa no kupaapaata pamo no kutootela; no mutende wa kwa Lesa uwacila amatontonkanyo yonse ukalinda imitima yenu na matontonkanyo yenu muli Kristu Yesu.” Mukapapa ukumona ifyo ukukonka aya mashiwi kwingamwafwa ukucita umwabela ukufunda kwa kuti: “Mwisakamikwa nangu kamo.” (Abena Filipi 4:6, 7) Mukamona ukwafwa kwa kwa Kalenga, uwingasakamana imwe.—1 Petro 5:7.

Te Cintu Caibela

Mu milingu ya kubalilapo pa numa ya kupaapa, banacifyashi bamo abaice balaba no bulanda kabili baba abanaka. Na banakashi abalefwaisha ukukwata umwana kuti baisaba no bulanda. Ubulanda bwa musango yu te cintu caibela. Ni pa mulandu wa kuti pa numa ya kupaapa, ama hormone ya mwanakashi yalaaluka nga nshi. Kabili caliseeka ku wakwata umwana umuku wa kubalilapo ukumfwa kwati imilimo akabila ukubomba nga nacifyashi yamwansha—pamo nga ukonsha, ukuwamya umwana ilyo alamfya, no kusakamana umwana, uushaishiba ukulolela.

Nacifyashi umo alemona ukuti umwana wakwe alelilila fye ku kumukalifya. Te ca kupapa ukuti umwaume uwasambilila ifya kukusha abana mu Japan atile: “Takwaba uushibongoteka nelyo uushinaka pa mulandu wa kukusha umwana.” Ukulingana no yu kalapashi, “icacindamisha ca kuti nacifyashi elataluka ku bantu.”

Nangu ca kuti nacifyashi inshita shimo apopomenwa, kuti acingilila umwana wakwe ilyo ali no bulanda. Magazini ya Time yatile: “Banacifyashi abalecimfya ukupopomenwa kwabo, no kusakamana abana babo no kwangala na bo, bakwete abana abali abasansamuka.”b

Ubwafwilisho Umufyashi Umwaume Engapeela

Ilingi line umufyashi umwaume e wingapeela bwino ubwafwilisho bulekabilwa. Nga ca kuti umwana alila ubushiku, ilingi bawishi kuti bamusakamana pa kuti banyina balaale. Baibolo itila: “Abalume lyonse bafwile ukulangulukilako abakashi babo.”—1 Petro 3:7, The Jerusalem Bible.

Yesu Kristu apeele ica kumwenako cisuma ico abalume bafwile ukukonka. Apeele umweo wakwe pa mulandu wa bakonshi bakwe. (Abena Efese 5:28-30; 1 Petro 2:21-24) E co, abalume abaipusula pa kuti baleafwako mu kukusha umwana bapashanya Kristu. Cine cine, ukukusha umwana mulimo wa bonse babili, uo abafyashi bafwile ukubombela pamo.

Umulimo wa Kubombela Pamo

Yoichiro, umufyashi wa mwana wa myaka ibili atile: “Ine no mukashi wandi twalilanshanya ifyo tufwile ukukusha umwana wesu. Lintu kwaba ubwafya, tulalanshanya pa fyo tufwile ukucita.” Yoichiro alishiba ukuti umukashi wakwe alakabila ukutuusha, kabili ilingi alasenda umwana wakwe ilyo aya kumo.

Kale, ilyo indupwa shali ishikalamba kabili ishapalamana, abana abakalamba na balupwa baleafwa abafyashi ukusakamana abana. E co, te ca kupapa ukuti umubomfi umo uubombela pa Child-Rearing Support Center mu Kawasaki, ku Japan atile: “Ilingi line, banacifyashi balelulukwa ilyo balanda na bambi pali ili lyashi. Ilyo babafwilishako panono fye, banacifyashi abengi balasambilila ifya kubomba no bu bwafya.”

Magazini ya Parents itila abafyashi “bakabila abantu abo bengebako amasakamika yabo.” Ni kwi mwingasanga abantu ba musango yu? Pa kukutika ku bafyashi babo nelyo amako, abakwata umwana umuku wa kubalilapo kuti banonkelamo apakalamba. Kwena, banakulwibo na bashikulwibo balingile ukwishiba ukuti abafwile ukusalapo ica kucita mulume no mukashi.c

Abasumina banensu na bo kuti baafwa abafyashi abaice. Mu cilonganino ca Nte sha kwa Yehova kuti mwasangamo abantu abakusha abana pa myaka iingi kabili abengatemwa ukukutika ku mafya yenu. Kuti bamwebako ifya kucita ifingamwafwa. Kuti mwalomba ubwafwilisho ku “banakashi abakalamba”—nga fintu Baibolo ita Abena Kristu abakokole—abengatemwa ukwafwa abakashana.—Tito 2:3-5.

Ca cine ukuti abafyashi balingile ukulingulula ilyo balekutika ku filesosa bambi. Yoichiro asosa ukuti “twaishilekwata abantu abengi abaletweba ifya kukusha umwana wesu.” Umwina mwakwe Takako atila: “Pa kubala nshaletemwa ifyo bambi balelanda, pantu naleyumfwa ukuti balenengulula ukuti nshaishiba ifya kukusha umwana.” Lelo pa kusambilila kuli bambi, abalume abengi na bakashi balyafwiwa ukwishiba bwino ifyo bengapeela abana fintu bakabila.

Ubwafwilisho Bwawamisha Ubwabako

Nangu camoneka kwati takuli uwingamwafwa, kwaliba uo mwingacetekela ukumukosha. Ni Yehova Lesa, Kalenga wesu, uo amenso yakwe yamona na “kashimu akashilakula” aka bana bafyalwa pe sonde. (Amalumbo 139:16) Inshita imo Yehova aebele abantu bakwe aba ku kale nga fintu calembwa mu Cebo cakwe Baibolo ati: “Bushe umwanakashi engalaba akanya kakwe akoonka, ukukanacitilo mwana wa mwi fumo lyakwe inkumbu? Ukuba kwena aba bengalaba, lelo ine nshakalabe iwe iyo.”—Esaya 49:15; Amalumbo 27:10.

Cine cine, Yehova talaba abafyashi. Mu Baibolo, alibapeela ubutungulushi busuma pa lwa kukusha abana. Ku ca kumwenako, nalimo imyaka 3,500 iyapitapo, kasesema wa kwa Lesa Mose alembele ati: “Muletemwa Yehova Lesa wenu imitima yenu yonse, ne myeo yenu yonse, na ku maka yenu yonse.” Kabili Mose atile: “Ifyebo ifi, [pamo no kukonkomesha kwa kutemwa Yehova no kumubombela] ifyo ndemweba lelo, fibe mu mitima yenu: kabili mulefundisha abana benu no mukoosha, mulefisosa na pa kwikala mu mayanda yenu na pa kwenda mu nshila, kabili pa kulaala na pa kubuuka.”—Amalango 6:5-7.

Bushe muleti cishinka nshi cili muli uku kufunda ukwa mu Cebo ca kwa Lesa? Bushe te cishinka ca kuti mufwile ukufunda abana lyonse, cila bushiku? Na kuba, tacikumanina ukutantika fye ico twingeta ati inshita isuma iya kuba na bana besu limo limo. Apo ifyebo fyacindama ifya kulanshanya fiisa fye ukwabula ukutantika, mufwile ukulaba na bana benu cila nshita. Ukucite ci kukalenga mukalefishapo ifunde lya mu Baibolo ilitila: “Kanshisho mwaice umo afwile ukubela.”—Amapinda 22:6.

Ukukansha bwino abana abanono kusanshamo ukubabelengela impapulo. Baibolo itweba ukuti Timote, umusambi wa mu nshiku sha batumwa ‘aishibe amalembo ya mushilo ukufuma ku bunya.’ E co nyina, Yunike, na nakulu Loisi bafwile balemubelengela ilyo ali akanya. (2 Timote 1:5; 3:14, 15) Cisuma ukutendeka ukucite ico ilyo line fye mwatendeka ukulanda ku mwana wenu. Lelo ni finshi mwingamubelengela, kabili kuti mwasambilisha shani bwino umwana uucili akanya?

Lekeni umwana amumfwe mulebelenga Baibolo. Cimoneke fyo Baibolo e yo balebelengela Timote. Kwaliba ne fitabo ifingafwa abana ukwishiba ifyaba mu Baibolo ukupitila mu fikope fyabalabata. Ifi fikope fyafwa umwana ukutontonkanya pa fintu Baibolo isambilisha. Ku ca kumwenako, kwaliba ifi fitabo, Icitabo Candi ca Malyashi ya mu Baibolo ne citabo ca Umuntu Wakulisha Uwabalile Abako Uwa Mweo. Ukubomfya ifitabo fya musango yu, abaice abengi balishiba bwino ifyo Baibolo isambilisha kabili ifi fyebo fyalibafika na pa mitima.

Nga fintu Baibolo isosa, “abana baume [na bana banakashi] cikwatwa icafuma kuli Yehova; ubufyashi bwa mwi fumo e cilambu apeela.” (Amalumbo 127:3) Kalenga alimuseekesha “icikwatwa,” umwana watemwikwa, uwingamuletela icilumba ne nsansa. Ukukusha abana, ukwisaba abalumbanya Kalenga, cine cine mulimo usuma!

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 8]

Ifyo nyina ayumfwa pa mwana wakwe uuli mwi fumo fyalicindama

[Icikope pe bula 9]

Nangu ca kuti uwafyala umwana umuku wa kubalilapo kuti aba no bulanda mu nshita mu nshita, fingi engacita ku kulenga umwana wakwe ukuyumfwa uwatemwikwa kabili uwacingililwa

[Icikope on pe bula 10]

Abafyashi abaume balikwata umulimo wa kwafwako ukusakamana abana