Indupwa sha Bukapepa Isha pa Kale Icipasho ca Kano Kasuba
UNITED NATIONS yaeseshe ukulenga icalo conse ukwalwila ukusakamana ku lupwa. Mu nshila nshi? Pa kubilisha 1994 nga “Umwaka wa Lupwa ku Nko Shonse.” Nangu cingati intungulushi sha ku calo, abasambilila ifya kwangalila capamo, ne fiŋombe fya lupwa balyangufyanya ukuilishanya pa lwa fintu pamo nga ukufulilako kwa bana ba kupula ne fipendo fyasumbana ifya kulekana, balishimunuka ukuletako ukupikulula kubomba, ukwa cine cine ku mpika sha musango yo.
Bushe kuti cabe fyo Baibolo yalikwata ukupikulula ku mpika sha lupwa? Kuli bamo kuti camoneka ngo kucepelwa amano ukulanda ukuti Baibolo kuti yaafwa indupwa sha pali lelo. Na kuba, yalembelwe imyanda ya myaka iingi iyapitapo mu mitantikile ne ntambi ifya ku Middle East. Mu mbali ishingi isha calo, ubumi bwalyaluka apakalamba ukutula apo Baibolo yalembelwe. Nangu ni fyo, Baibolo yalipuutilwemo na Yehova Lesa, uo indupwa shonse shinikwako amashina. (Abena Efese 3:14, 15; 2 Timote 3:16) Cinshi cintu Baibolo isosa pa lwa mpika sha mu lupwa?
Yehova alishiba icikabilwa fye pa kulenga ubumi bwa lupwa ukuba ubwa kuipakisha kabili ubwa kwikusha. Icebo cakwe, Baibolo, kanshi, calikwata ifya kusosa ifingi pa lwa bumi bwa lupwa, fimo ifya fyene mu musango wa makambisho. Baibolo na kabili yakwatamo ifya kumwenako fya ndupwa ishabomfeshe ifishinte fya bukapepa. Nge ca kufumamo, baipakishe isenge line line no kwikushiwa. Natubebete ubumi bwa lupwa ubwalembwa mu Baibolo no kumona ifyo twingasambililako.
Bushe Bumutwe Bucushi?
Languluka, ku ca kumwenako, umulandu wa bumutwe bwa lupwa. Mu nshita sha fikolwe, abaume ukupala Abrahamu, Isaki, na Yakobo baali “mitwe ya ndupwa” iine ine. (Imilimo 7:8, 9, NW; AbaHebere 7:4) The New Manners and Customs of Bible Times, kuli Ralph Gower, itila: “Ulupwa lwali . . . ‘bufumu bunono’ ubwaletekwa na wishi. Aleteka umukashi, abana, abeshikulu, na babomfi—bonse abaali mu cinshingwa ŋanda.” Mu cine cine, ifikolwe ilingi line fyali na maka pa ndupwa sha bana babo abaume na po pene.—Linganyako Ukutendeka 42:37.
Bushe ici tacapeele abaume insambu sha kutitikisha abakashi babo na bana? Nakalya. Ca cine, Lesa aebele umwanakashi wa ntanshi, Efa ukuti: “Kuli balo e kukalalolo kufuluka kobe, na o akulakuteka.” (Ukutendeka 3:16) Ayo mashiwi yalangilile inshila abanakashi baupwa baali no kwikalilamo mu cinkumbawile, lelo tayalondolwele inshila ifintu fyali no kubelamo pa kati ka bakapepa ba cine aba kwa Lesa. Abalume baletiina Lesa baali no kwibukisha imifwaile ya pa kutendeka iya kwa Yehova. Yehova alengele umwanakashi ku kuba “uwa kumwafwa uwayana nankwe,” te ku kuba umusha wakwe. (Ukutendeka 2:20) Pa mulandu wa kuti abaume ba bukapepa aba mu nshita sha mu kubangilila baishibe ukuti abene bene baali no kunakila no kulubulula kuli Lesa, tababomfeshe amaka yabo bubi bubi. Mu cifulo ca kusunga abakashi babo na bana nga basha, ifikolwe fyaletiina Lesa fyalibatemenwe icine cine.
Ica kumwenako ca citemwishi ico abana ilingi line balepokelela cisangwa pa Ukutendeka 50:23. Palya pasoso lwa fishikulula fya kwa Yosefe ukuti: “Bapaapilwe pa makufi ya kwa Yosefe.” Ilintu ici kuti capilibula fye ukuti Yosefe apokelele abo bana nge ntuntuko shakwe, kuti na kabili calangilila ukuti aleangala na bana mu citemwishi, ukubasunsuntila pa makufi yakwe. Bashibo ilelo kuti bacita bwino nga bengalanga abana babo icitemwishi capalako.
Pa kube mitwe ya ndupwa, ifikolwe fyaletiina Lesa na kabili fyasakamene ukukabila kwa ku mupashi ukwa ndupwa shabo. Atile ashifuma fye mu cibwato pa numa ya ulya Mulamba wa mu cibulungwa conse, “Noa akuulile Yehova iciipailo . . . no kuninike fya kuninika pa ciipailo.” (Ukutendeka 8:20; linganyako Yobo 1:5.) Icikolwe ca busumino Abrahamu aimike ica kumwenako cishaiwamina pa kupeela ifilundwa fya lupwa amafunde. ‘Afundile abana bakwe abaume na ’ba ŋanda yakwe abamukonkelepo, ku kubake mibele ya kwa Yehova, ku kucito bulungami no bupingushi.’ (Ukutendeka 18:19) Muli fyo bumutwe bwabamo kutemwa bwalisangwilileko ku butuntulu bwa mu nkuntu no bwa ku mupashi ubwa ndupwa.
Abaume ba Bwina Kristu bakonka ici cipasho. Babomfya bumutwe bwabo mu milandu ikumine ukupepa pa kwaafwa indupwa shabo ukubombela pamo ne fifwaikwa fya kwa Lesa na pa kwimikako ica kumwenako cisuma abene bene. (Mateo 28:19, 20; AbaHebere 10:24, 25) Ukupala ifikolwe, abalume kabili bashibo ba Bwina Kristu na bo bene balapaatulako inshita ya kufunda ifilundwa fya lupwa lwabo.
Ukubombelapo mu Kushangila
Lintu mu kupelako alipiile imisha ishaikulila kuli shifyala, icikolwe Yakobo aipwishe ukuti: “Nkabombela lilali na ine aba mu ŋanda yandi?” (Ukutendeka 30:30) Ukupala bashibo bonse, Yakobo afwaishe ukupayanishisha ulupwa lwakwe ifikabilwa fya ku mubili, kabili alibombeshe ku kucite ci. Ukutendeka 30:43 kutila: “No yo muntu alafumfumuna apakalamba nga nshi, kwasukile akwete imikuni ikalamba, na bakanakashi na ’babomfi abaume, ne ngamali ne mpunda.”
Imyaka iingi pa numa, nangu cibe fyo, cibe Yakobo alikuukila ku calo ca Kanaani, cimoneke fyo taishibe ukuti umwana wakwe umwanakashi Dina alilundulwile umusango wabipa uwa kubishanya na bena Kanaani ba cisenshi.a (Ukutendeka 34:1) Na kabili afililwe ukubombelapo lintu aishibe ukuti mu cinshingwa ŋanda cakwe mwalimo utulubi tumbi tumbi. Nangu cibe fyo, pa numa ya kucendwa kwa kwa Dina ukwa kulengo bulanda ku mwina Kanaani, Yakobo alibombelepo mu kushangila. “Fumyeni utulubi tumbi tumbi utuli mu kati ka imwe, muleisangulula,” e fyo akambishe.—Ukutendeka 35:2-4.
Bashibo ba Bwina Kristu bafwile ukuba abalola ukukuma kuli bumupashi bwa ndupwa shabo. Nga ca kuti kwabako ubusanso bwabipisha ku butuntulu bwa ku mupashi ubwa lupwa, pamo ngo kusangwa kwa mpapulo sha bucisenene nelyo inyimbo shabipa mu ŋanda, bafwile ukubombelapo mu kushangila.
Ica kulengo buseko ca kuti, abanakashi ba busumino pamo nga Sara, Rebeka, na Rakele na bo bene balikwete ukusonga kukalamba pa lupwa. Nangu cingati balenakila abalume babo, baleitendekelako lintu cali icalinga kabili icakabilwa. Ku ca kumwenako, Ukufuma 4:24-26 kutwebo kuti lintu Mose no lupwa lwakwe baleya ku Egupti, ‘Yehova [“malaika wa kwa Yehova,” Septuagint] amukumenye, afwaile no kwipaya [umwana wa kwa Mose umwaume].’ Mu kumonekesha, umwana wa kwa Mose apene epaiwe pa mulandu wa kuti Mose afililwe ukumusembulula. Sipora alibombelepo mu kwangufyanya no kusembulula umwana wakwe umwaume. Mu kukonkapo, malaika alimulekele. Abakashi ba Bwina Kristu na bo bene kuti baitendekelako lintu cili icalinga.
Amakambisho ya Buwishi pe Samba lye Funde lya kwa Mose
Mu 1513 B.C.E., inkulo ya fikolwe yalipwile apantu Israele abele uluko. (Ukufuma 24:3-8) Bashibo batwalilile ukubomba nge mitwe ya ndupwa. Nangu cibe fyo, ifunde lya mu lupwa lyaishilelundana ne Funde lya luko ilyapeelwe na Lesa kuli Mose no kutungululwa na bapingushi basontelwe. (Ukufuma 18:13-26) Bushimapepo bwa bwina Lebi bwapokele imbali sha kupepa ishakumine ku malambo. Nalyo line, wishi atwalilile ukubomba umulimo wacindama. Mose akonkomeshe ukuti: “Ifyebo ifi, ifyo ndemweba lelo, fibe mu mitima yenu: kabili mulefundisha abana benu no mukoosha, mulefisosa na pa kwikala mu mayanda yenu na pa kwenda mu nshila, kabili pa kulaala na pa kubuuka.”—Amalango 6:6, 7.
Ifunde lyapayenye utushita, pamo nga Ica kucilila, umo amafunde yalepeelwa ponse pabili kuli bonse nge bumba na kuli umo umo. Ilyo ubushiku bwa Ca kucilila, Nisani 14, bwapaleme, indupwa sha ciYuda shaletendeka ukupekanishisha ulwendo lwabo umwabelo mwata ukuya ku Yerusalemu. (Amalango 16:16; linganyako Luka 2:41.) Mwana nshi wingafilwa ukusamwa pa mapekanyo ya musango yo? Ubulendo bwine bwaleba ca kucankilwamo. Pali ilya nshita amainsa yaleba nayapwa, kabili inshita ya pali Shinde akasuba kaletendeka ukubalikisha. Ilyo imfula yabuuta iya pa lupili lwa Hermone yalesunguluka, umumana wa Yordani walepoosa.
Mu nshila, bashibo balesambilisha abana babo te pa lwa mpanga fye iya cilya calo lelo na kabili pa lwa lyashi lya kale ilyalundene ne ncende umo balepita. Ishi ncende shalesanshamo ulupili lwa Ebali na Gerisimu, apo ifitiipu na mapaalo ye Funde fyabelengelwe. Na kabili pambi balepita pa Betele, apo Yakobo akwatile icimonwa ca mutanto wa ku muulu. Mwandi kulanshanya kwa kucincimusha ukwaleimako! Ilyo ulwendo lwatantalile kabili amabumba ya ndupwa yalundilweko na bayendo ukufuma ku mbali shimbi sha calo, bonse baleipakisha ukubishanya kwa kukuulilila.
Mu kupelako ulupwa lwaleingila mu Yerusalemu, “bumusuma bwa ciyembo.” (Ilumbo 50:2) Uwasoma Alfred Edersheim asoso kuti: “Ubwingi bwa aba balendo ba fya mipepele bafwile balesake nsakwe ku nse ya fibumba fya musumba. Abaleikala mu kati balesakamanwa ukwabula ukupoosapo nangu kamo.” Ee, imisepela ya ciHebere yaliimwenene icitemwishi ca bwananyina ne cileela. Amabungano ya cila mwaka aya Nte sha kwa Yehova yabomba imifwaile yapalako ilelo.
Mu kupelako Nisani 14 yalefika. Inama ya Ca kucilila yaleipaiwa no kocewa pa maawala ayafulilako. Mupepi na pa kati ka bushiku ulupwa lwalelya umwana wa mpaanga, umukate ushatutumuka, ne misalu iyalula. Umwabelo mwata umwana mwaume aleipusha ati: “Kwa nshi uku kubomba kuli imwe?” Lyene bashibo baali no kubasambilisha, ukusoso kuti: “Lilambo lya kucilila kuli Yehova uwaciliile amayanda ya ’bana ba kwa Israele mu Egupti, aumine abena Egupti, no kupokolola amayanda yesu.”—Ukufuma 12:26, 27; 13:8.
Imfumu ya kwa Israele Solomone yatile: ‘Kwabe nshita ya kuseka ne nshita ya kucinda.’ (Lukala Milandu 3:4) Abana ba bena Israele balepeelwa inshita ya kukokoloka. Mu kumonekesha Yesu Kristu amwene abana baleangala mu masokoni. (Sekaria 8:5; Mateo 11:16) Kabili cali icaseeka ku bafyashi bakwete icuma ukutantikila ulupwa lwabo ukubungana kwa kuipakisha ukwimba, ukucinda, ne mitebeto. (Luka 15:25) Abafyashi ba Bwina Kristu ilelo mu kupalako balaitendekelako mu kupayanishisha abana babo ukukokoloka kwalinga no kubishanya.
Banyina na Bana mu Bwikashi bwa ciYuda
Mulimo nshi banyina balebomba pe samba lye Funde lya kwa Mose? Amapinda 1:8 yakambishe ukuti: “We mwana wandi umwaume, umfwo kusalapula kwa kwa wiso, kabili wileka malango ya kwa noko.” Mu kati na nkati ka butungulushi bwa mulume wakwe, umukashi wa ciYuda alebomfya ififwaikwa fyapeelwe na Lesa mu bumi bwa lupwa. Aali no kucindikwa ku bana bakwe, nelyo fye pa numa abe nakota.—Amapinda 23:22.
Nyina na kabili alikwete ulubali lukalamba mu kukansha abana bakwe. Alesakamana akanya eka fye ukufikila kakula ukufika pa kusumunwa, ukwabulo kutwishika icafuminemo icikakilo capalamisha ica kwa nyina no mwana. (Esaya 49:15) Ilintu bashibo balesambilisha abana babo abaume ubutukushi, banyinabo balesambilisha abana banakashi imilimo ya pa ŋanda. Banyina na kabili balikwete ukusonga kwashika pa bana babo abaume. Ku ca kumwenako, imfumu Lemuele yalinonkelemo mu “fyo nyina amushilimwineko.”—Amapinda 31:1.
Umukashi wa bunyinu uwa ciYuda na kabili aipakishe ubuntungwa bwakulilako mu ‘kulolekeshe mibombele ya ba mu ŋanda yakwe.’ Ukulingana na Amapinda 31:10-31, umukashi aleshita ifya kubomfya pa ŋanda, ukushite mpaanga, no kulabombako utumakwebo tunono. Ku mulume uutasha, umutengo wakwe wali “uwa patali ukucila bakorali”!
Icipasho ca Kano Kasuba
Imitantikile ya lupwa iyalembwa mu Baibolo yakuulilile inkuntu na bumupashi bwa filundwa fya luko fyonse. Bashibo baali no kubomfya amaka yabo mu kutemwa ku kunonsha indupwa shabo. Baali no kutungulula mu kupepa. Bonse bashibo na banyinabo balangishe ubuseko mu bana babo—ukubasambilisha no kubakansha, ukupepa na bo, no kubapayanishisha ukukokoloka. Banyina ba bukapepa bashininkishe ukuba bakaafwa baumo mutengo, ukucindika bumutwe bwa balume babo ilintu baleitendekelako mu kwimininako indupwa shabo. Abana ba cumfwila baletele ubuseko ku bafyashi babo na kuli Yehova Lesa. Mu cine cine, indupwa shaletiina Lesa ishalembwa mu Baibolo shali cipasho cishaiwamina ica kano kasuba.
[Futunoti]
a Kuti casoswe fyo ilyo ici tacilacitika, Yakobo alibombeleko incitilo shimo ishakosa ku kucingilila ulupwa lwakwe ku kusonga kwa bena Kanaani. Akuulile icipailo, ukwabulo kutwishika cakuulilwe mu musango uwamupaatwileko ku bena mupalamano bakwe abena Kanaani. (Ukutendeka 33:20; Ukufuma 20:24, 25) Mu kulundapo, aimike nkambi yakwe ku nse ya musumba wa Shekemu no kwimba icishima cakwe umwine ica menshi. (Ukutendeka 33:18; Yohane 4:6, 12) Muli fyo Dina afwile alishibe bwino ukufwaisha kwa kwa Yakobo ukwa kuti elabishanya na bena Kanaani.
[Icikope pe bula 23]
Ulupwa lobe kuti lwaba ulwa nsansa nge fyali indupwa shalembwa mu Baibolo ishalepepa Yehova