Icipandwa 9

UbuYuda—Ukusapika Lesa Ukupitila mu Malembo ne Cishilano

1, 2. (a) Ni bani bali abaYuda balumbuka bamo abasonga ilyashi lya kale ne cikulilo? (b) Bwipusho nshi limbi bwingemishiwa ku bantu bamo?

MOSE, Yesu, Mahler, Marx, Freud, na Einstein—cinshi bonse bwakwete mu munsaunte? Bonse bali baYuda, kabili mu nshila shapusanapusana, bonse balisonga ilyashi lya kale ne cikulilo ca mutundu wa muntu. Mu kumonekesha nga nshi abaYuda baba abawamina ukumonwa pa makana ya myaka. Baibolo iine yaba bunte kuli ico.

² Ukukanapala amabutotelo yambi aya pa kale ne cikulilo, ubuYuda bwashimpe mishila mu lyashi lya kale, te mu nshimi. Lelo, bamo pambi kuti baipusha abati: AbaYuda bantu abanono nga nshi, mupepi na mamilioni 18 mu calo ca bantu ukucila pa mamilioni amakana 5, mulandu nshi twingasekelela mu butotelo bwabo, ubuYuda?

Umulandu UbuYuda Bulingile Ukutusekesha

3, 4. (a) Finshi Amalembo ya ciHebere yakwatamo? (b) Milandu nshi imo tufwile ukulangulukila ubutotelo bwa ciYuda ne mishila ya buko?

³ Umulandu umo wa kuti imishila ya butotelo bwa ciYuda ibwelela ku numa mupepi ne myaka 4,000 mu lyashi lya kale kabili amabutotelo yakalamba yambi yalya imisha ku Malembo ya buko ku cipimo cacilapo bukulu nelyo icacepako. (Moneni umukululo, ibula 220.) UbuKristu, bwatampilwe na Yesu (iciHebere, Ye·shuʹa‛), umuYuda wa mu mwanda wa myaka wa kubalilapo, bwakwata imishila ya buko mu Malembo ya ciHebere. Kabili nge fyo ukubelenga ukuli konse ukwa Qurʼān kuli no kulanga, ubuShilamu nabo bwalya imisha yafula kuli ayo malembo. (Qurʼān, surah 2:49-57; 32:23, 24) Muli fyo, lintu twabebeta ubutotelo bwa ciYuda, na kabili tubebeta imishila ya myanda ya mabutotelo yambi ne fyakaniko.

⁴ Umulandu wa cibili kabili uwakatama wa kuti ubutotelo bwa ciYuda bupayanya ukulundana kukalamba mu kusapika Lesa wa cine kwa mutundu wa muntu. Ukulingana na Malembo ya ciHebere, Abramu, icikolwe ca baYuda, kale kale alepepa Lesa wa cine mupepi ne myaka 4,000 iyapitapo.a Mu kubamo ukupelulula, twipusha ukuti, Ni shani abaYuda ne cisumino cabo balundulwike?—Ukutendeka 17:18.

Ni Shani AbaYuda Batampile?

5, 6. Cinshi, mu kwipifya, cabe lyashi ne ntulo ya baYuda ne shina lyabo?

⁵ Ukulanda mu cinkumbawile, abantu ba ciYuda ni ntuntuko ya musambo wa pa kale, uwa mushobo wa cina Shemu abalelanda iciHebere. (Ukutendeka 10:1, 21-32; 1 Imilandu 1:17-28, 34; 2:1, 2) Mupepi ne myaka 4,000 yapitapo, icikolwe cabo Abramu akukile ukufuma mu musumba ukalamba walelunduluka uwa Uri wa bena Kaldi mu Sumer ukuya ku calo ca Kanaani, ico Lesa alandile ukuti: “Ku bufyashi bobe nkapeele calo ici.”b (Ukutendeka 11:31–12:7) Asoselwako nga “Abramu umuHebere” pa Ukutendeka 14:13, nangula ishina lyakwe pa numa lyayalwilwe ukuba Abrahamu. (Ukutendeka 17:4-6) Ukufuma kuli wene e ko abaYuda bafumya umutande wa ntuntuko uyo utendeka no mwana wakwe Isaki no mwishikulu wakwe Yakobo, uyo ishina lyakwe lyayalwilwe ukuba Israele. (Ukutendeka 32:27-29) Israele akwete abana baume 12, ababele bakatendeka ba mikowa 12. Umo uwa iyo wali Yuda, ukufuma kuli ilyo ishina mu kupelako ishiwi “umuYuda” lyabuulilwe.—2 Ishamfumu 16:6, JP.

⁶ Mu kupita kwa nshita ishiwi “umuYuda” lyabomfiwe ku bena Israele bonse, te ku ntuntuko fye sha kwa Yuda. (Estere 3:6; 9:20) Pa mulandu wa kuti ifyalembwa fya kupende nkulo ifya ciYuda fyaonawilwe mu 70 C.E. lintu abena Roma bawishishe Yerusalemu, takwaba muYuda ilelo uwingapima mu kulungika umukowa atuntukako. Nangula ni fyo, ukucila pa makana ya myaka, ubutotelo bwa pa kale bwa ciYuda bwalilunduluka no kwaluka. Ilelo ubuYuda bubeleshiwa ku mamilioni ya baYuda mu Ripabuliki wa Israele na mu Diaspora (ukusalangana ukushinguluka icalo). Cinshi caba icitendekelo ca bulya butotelo?

Mose, Ifunde, no Luko

7. Mulapo nshi Lesa acitile kuli Abrahamu, kabili mulandu nshi?

⁷ Mu 1943 B.C.E.,c Lesa asalile Abramu ukuba umubomfi wakwe waibela kabili pa numa acitile umulapo wakatama kuli wene pa mulandu wa kuba kwakwe uwa citetekelo mu kuba uwaitemenwa ukupeela umwana wakwe Isaki ilambo, nangula ilambo lishapwilikishiwe. (Ukutendeka 12:1-3; 22:1-14) Muli ulya mulapo Lesa atile: “Kuli ne Mwine nailapa, SHIKULU [iciHebere: יהוה, YHWH] nabilisha; Pa kuti wacita ici kabili taukenye mwana obe, watemwikwa, nkabika ipaalo Lyandi pali iwe no kucita intuntuko shobe ishingi nge ntanda sha mu mulu . . . Inko shonse sha mu calo shikaipaalila mu ntuntuko shobe [“ulubuto,” JP], pantu naumfwila ukufunda Kwandi.” Uyu mulapo walapilwe wabwekeshiwepo ku mwana wa kwa Abrahamu na ku mwishikulu wakwe, kabili lyene watwalilile mu mukowa wa kwa Yuda no mutande wa kwa Davidi. Ili tontonkanyo lya kusumina muli Lesa umo fye uwa pa lwakwe uubomba mu kulungatika na bantunse lyali ilyaibela muli cilya calo ca pa kale, kabili lyaishile ku kupanga icitendekelo ca butotelo bwa ciYuda.—Ukutendeka 22:15-18; 26:3-5; 28:13-15; Ilumbo 89:4, 5, 29, 30, 36, 37 (Ilumbo 89:3, 4, 28, 29, 35, 36, NW).

8. Mose ali nani, kabili lubali nshi abombele mu Israele?

⁸ Pa kufikilisha amalayo Yakwe kuli Abrahamu, Lesa abikile icitendekelo ca luko pa kwimika icipingo caibela ne ntuntuko sha kwa Abrahamu. Ici cipingo capangilwe ukupitila muli Mose, intungulushi ikalamba iya baHebere na kawikishanya pa kati ka kwa Lesa na Israele. Mose ali nani, kabili mulandu nshi abela uwacindame fyo ku baYuda? Ubulondoloshi bwa Baibolo ubwa mu Ukufuma butweba ukuti afyalilwe mu Egupti (1593 B.C.E.) ku bafyashi abena Israele abali abasha mu bunkole pamo na bena Israele bambi. Aali e umo “untu SHIKULU asobwele” ukutungulula abantu Bakwe ukuya ku buntungwa mu Kanaani, Icalo Calaiwe. (Amalango 6:23; 34:10) Mose afikilishe ulubali lwakatama nga kawikishanya wa cipingo ce Funde capeelwe na Lesa kuli Israele, mu kulundapo ku kuba kasesema wabo, kapingula, intungulushi, na kalemba wa lyashi lya kale.—Ukufuma 2:1–3:22.

9, 10. (a) Cinshi cali Ifunde lyapeelwe ukupitila muli Mose? (b) Ni mbali nshi isha bumi shafimbilwe ku Mafunde Ikumi? (c) Kukakililwako nshi uko ico cipingo ce Funde caletele kuli Israele?

⁹ Ifunde ilyo Israele apokelele lyalimo Amashiwi Ikumi, nelyo Amafunde, kabili ukucila pa mafunde 600 ayafikile ku kutantika kwabamo ifingi aya kutungulula no kusontelela imyendele ya cila kasuba. (Moneni umukululo, ibula 211.) Cabimbilemo ifya mu calo ne fya mushilo—ififwaikwa fya ku mubili ne fya mibele isuma pamo pene no kupepa Lesa.

¹⁰ Ici cipingo ce Funde, nelyo amafunde ya butotelo, capangile umusango ne mibele ya citetekelo ca fikolwe. Nge ca kufumamo, intuntuko sha kwa Abrahamu basangwike uluko lwaipeela ku mulimo wa kwa Lesa. Muli fyo ubutotelo bwa ciYuda bwatendeke ukukwata ukumumungwa kwashininkishiwa, kabili abaYuda basangwike uluko lwateyanishiwa ku kupepa no mulimo wa kwa Lesa wabo. Pa Ukufuma 19:5, 6, Lesa abalaile ati: “Nga mwakulaumfwila Ine mu busumino no kubake cipingo Candi, . . . mwakulaba kuli Ine ubufumu bwa bashimapepo kabili uluko lwa mushilo.” Muli fyo, abena Israele bali no kusanguka ‘abantu basalwa’ ku kubombela imifwaile ya kwa Lesa. Nangu cibe fyo, ukufikilishiwa kwa malayo ya cipingo kwashintilile pa mibele ya kuti “Nga mwakulaumfwa.” Lulya luko lwaipeela nomba lwakakililwe kuli Lesa wa luko. E ico, pa nshiku sha pa numa (mu mwanda wa myaka walenga cinekonsekonse B.C.E.), Lesa aali na maka ya kusosa ku baYuda ati: “Inte shandi ni mwe—e fyabilisha SHIKULU [iciHebere: יהוה, YHWH]—Umubomfi wandi, uo nasala.”—Esaya 43:10, 12.

Uluko Lwakwata Bashimapepo, Bakasesema, ne Shamfumu

11. Ni shani fintu bushimapepo no bufumu fyalundulwike?

¹¹ Lintu uluko lwa Israele lwali lucili mu matololo no kulungama ku Calo Calaiwe, bushimapepo bwaimikwe mu mutande wa kwa munyina kwa Mose, Aarone. Ihema likalamba, nelyo ica kwikalamo ca kulaishanya, cabele icifulo ca pa kati ca kupepa kwa bena Israele no kupeela amalambo. (Ukufuma, ifipandwa 26-28) Mu nshita uluko lwa kwa Israele lwafikile mu Calo Calaiwe, Kanaani, no kucicimfya, pamo fye nge fyo Lesa akambishe. (Yoshua 1:2-6) Mu kupelako bumfumu bwa pe sonde bwalimikwe, kabili mu 1077 B.C.E., Davidi, ukufuma mu mukowa wa kwa Yuda, abele imfumu. Mu kuba no kuteka kwakwe, fyonse fibili bumfumu na bushimapepo fyaimikwe mu kushangila pa cifulo cipya ica luko ica pa kati, Yerusalemu.—1 Samwele 8:7.

12. Bulayo nshi Lesa acitile kuli Davidi?

¹² Pa numa ya mfwa ya kwa Davidi, umwana wakwe Solomone akuulile itempele lya lulumbi mu Yerusalemu, ilyapyene ica kwikalamo ca kulaishanya. Pa mulandu wa kuti Lesa acitile icipingo na Davidi ica bumfumu ukubelelela mu mutande wakwe kuli pe na pe, caumfwikike ukuti Imfumu yasubwa, Mesia, kasuba kamo ikesa ukufuma mu mutande wa ntuntuko ya kwa Davidi. Ubusesemo bwalangishe ukuti ukupitila muli iyi Mfumu ya buMesia, nelyo “ulubuto,” Israele ne nko shonse shikaipakisha ukuteka kwapwililika. (Ukutendeka 22:18, JP) Ili subilo lyalimbile umushila, kabili umusango wa buMesia ubwa butotelo bwa ciYuda wabele uwalengamisha.—2 Samwele 7:8-16; Ilumbo 72:1-20; Esaya 11:1-10; Zekaria 9:9, 10.

13. Ni ani Lesa abomfeshe ku kulungika aba Israele balebwelela inuma? Peela ica kumwenako.

¹³ Nangu cibe fyo, abaYuda baisuminishe ukusongwa ku butotelo bwa bufi bwa bena Kanaani ne nko shimbi shashingulwikeko. Pamo nge ca kufumamo, batobele ukwampana kwa cipingo cabo na Lesa. Pa kubalungika no kubatungulula ukubwelela ku numa, Yehova atumine bakasesema mu kukonkana abatwele ubukombe bwakwe ku bantu. Muli fyo, ubusesemo bwabele ulubali na lumbi lwaibela ulwa butotelo bwa baYuda kabili bwapanga iciputulwa cikalamba ica Malembo ya ciHebere. Na kuba, amabuku 18 aya Malembo ya ciHebere yakwata amashina ya bakasesema.—Esaya 1:4-17.

14. Ni shani ifya kucitika fyacindike bakasesema mu Israele?

¹⁴ Abapulilemo mu kati ka bakasesema ba musango yo baali Esaya, Yeremia, na Esekiele, bonse bene basokele ulwa kukanda kwa kwa Yehova kwaleisa pa luko pa mulandu wa kupepa kwa luko ifilubi. Uku kukanda kwaishile mupepi na 607 B.C.E., lintu, pa mulandu wa busangu bwa kwa Israele, Yehova asuminishe Babiloni, ubuteko bwa calo ubwapulilemo pali iyo nshita, ukuwisha Yerusalemu ne tempele lya uko no kusenda uluko mu bunkole. Bakasesema bashininkishiwe ukulungika mu fyo basobele, kabili imyaka 70 ya kuululwa kwa kwa Israele mu ciputulwa cikalamba ica mwanda wa myaka walenga mutanda B.C.E. caba mulandu wa calembwa ca mu lyashi lya kale.—2 Imilandu 36:20, 21; Yeremia 25:11, 12; Daniele 9:2.

15. (a) Ni shani fintu umusango upya uwa kupepa walimbile imishila mu kati ka baYuda? (b) Kwambukila nshi amasunagoge yakwete pa kupepa mu Yerusalemu?

¹⁵ Mu 539 B.C.E., Sailasi umwina Persia acimfishe Babiloni no kusuminisha abaYuda ukuyaikala cipya cipya mu calo cabo no kukuula cipya cipya itempele mu Yerusalemu. Nangula abashalako balyankwileko, icinabwingi ca baYuda bashele pe samba lya kusonga kwa sosaite wa cina Babiloni. Pa numa abaYuda bayambukilwe ku cikulilo ca bena Persia. Mu kukonkapo, ubwikashi bwa ciYuda bwatumbile mu Middle East no kushinguluka Mediterranean. Mu bwikashi bumo na bumo umusango upya uwa kupepa waishile mu kubako uwabimbilemo isunagoge, icifulo ca pa kati ica lukuta ica baYuda mwi tauni limo na limo. Mu cifyalilwa, iyi mitantikile yacefeshe ukukomaila pe tempele lyakuulilwe cipya cipya mu Yerusalemu. AbaYuda baikele ukutali nomba mu cine cine bali ba Diaspora.—Esra 2:64, 65.

UbuYuda Bwaima ne ca Kufwala ca ciGreek

16, 17. (a) Kusonga nshi ukupya kwalekukulula ukucilinganya icalo ca Mediterranean mu mwanda wa myaka walenga ine B.C.E.? (b) Ni bani bali ifibombelo mu kwananya icikulilo ca ciGreek, kabili shani? (c) Ni shani fintu ubuYuda bwaimine pa cisebele ca calo?

¹⁶ Ukufika mu mwanda wa myaka walenga ine B.C.E., ubwikashi bwa ciYuda bwali mu mibele ya kwaluka kwatwalilila kabili muli fyo bwabele ububamfi bwa mabimbi ya cikulilo icishali ca ciYuda icafimbilikishe icalo ca Mediterranean no kucilapo. Amenshi yafumine ku Greece, kabili ubuYuda bwaimine ukufuma muli yene ne ca kufwala ca cina Hela.

¹⁷ Mu 332 B.C.E. mushika wa ciGreek Alekesandere Mukalamba abuulile Middle East mu kucimfya kwa mu kwangufyanya kwati kubyata kabili apokelelwe ku baYuda lintu aishile ku Yerusalemu.d Impyani sha kwa Alekesandere shatwalilile amapange yakwe aya kusangula ubuHela, ukufimbilikisha imbali shonse sha buteko no lulimi lwa ciGreek, icikulilo, na mano ya buntunse. Nge ca kufumamo ifikulilo fya ciGreek ne fya ciYuda fyapitile mu mibombele ya kusakana iyo yali no kukwata ifya kufumamo fya kupapusha.

18. (a) Mulandu nshi ubupilibulo bwa ciGreek Septuagint ubwa Malembo ya ciHebere bwakabilwe? (b) Lubali nshi icikulilo ca ciGreek no kucila cayambukile abaYuda?

¹⁸ AbaYuda ba Diaspora batendeke ukulanda iciGreek mu cifulo ca ciHebere. E co ukulola ku kutendeka kwa mwanda wa myaka walenga itatu B.C.E., ubupilibulo bwa ntanshi bwa Malembo ya ciHebere mu ciGreek, ubwitwa Septuagint, bwalitendeke, kabili ukupitila muli bwene, Abena fyalo abengi baishile ku kukwato mucinshi ku kubeleshanya no butotelo bwa ciYuda, bamo nelyo fye ukwaluka.e AbaYuda, ku lubali lumbi, babele ababeleshanya ne tontonkanyo lya ciGreek kabili bamo basangwike fye na ba mano ya buntunse, icintu cimo icipya nga nshi ku baYuda. Ica kumwenako cimo ni Philo uwa ku Alexandria uwa mwanda wa myaka wa kubalilapo C.E., uwatukwite ukulondolola ubuYuda mu mashiwi ya mano ya buntunse aya ciGreek, kwati fibili fyalundulwile icine ca kupelako cimo cine.

19. Ni shani fintu kalemba umo uwa ciYuda alondolola iciputulwa ca nshita ca kukumbinkanya kwa fikulilo fya ciGreek ne ciYuda?

¹⁹ Ukusupawila ici ciputulwa ca nshita ica kupeleshanya pa kati ka fikulilo fya ciGreek ne ciYuda, kalemba wa ciYuda Max Dimont atila: “Ukukatamikwa kwi tontonkanyo lya buPlato, amano ya buAristotle, na sayansi ya buEuclid, abasambilila ba ciYuda batununwike Torah ne fibombelo fipya. . . . Batwalilile ukulunda ukupelulula kwa ciGreek ku kusokolola kwa ciYuda.” Ifya kucitika fyali no kubako pe samba lya kuteka kwa ciRoma, ifya kumbinkenye Ubuteko bwa ciGreek kabili lyene Yerusalemu mu mwaka 63 B.C.E., fyali no kupansa inshila ku kwaluka na kumbi ukwamonekesha.

UbuYuda pe Samba lya Kuteka kwa ciRoma

20. Cinshi cali imibele ya butotelo pa kati ka baYuda mu mwanda wa myaka wa kubalilapo C.E.?

²⁰ UbuYuda bwa mwanda wa myaka wa kubalilapo uwa Nshita Yaishibikwa bwali pa cisebele caibela. Max Dimont alondolola ukuti bwaiminine pa kati ka “muntontonkanya wa ciGreek no lupanga lwa ciRoma.” Ukwenekela kwa ciYuda kwali ukwasumbuka pa mulandu wa lumanimani lwa bupolitiki no kwilula kwa masesemo ya buMesia, ukucilisha ayo aya kwa Daniele. AbaYuda bali abayakanikana mu fyakaniko. AbaFarise bakomaile pe funde lya pa kanwa (moneni umukululo, ibula 221) ukucila pe lambo lya mwi tempele. AbaSaduke baebekeshe ukukatama kwe tempele na bushimapepo. Lyene kwaliko abaEssene, abaZealot, na bena Herod. Bonse bali abapusana mu butotelo na mu mano ya buntunse. Intungulushi sha ciYuda shaitilwe barabi (bacibinda, bakafundisha) abo, pa mulandu wa kwishiba kwabo ukwe Funde, bakulile mu mucinshi no kusanguka umusango upya uwa ntungulushi ya ku mupashi.

21. Fya kucitika nshi fyayambukile abaYuda apakalamba ifya mu myanda ya myaka ya kubalilapo ibili C.E.?

²¹ Ukwakanikana kwa mu kati no kwa ku nse, nangu cibe fyo, kwatwalilile mu buYuda, no kucila mu calo ca Israele. Mu kupelako, ukusanguka kwamonekesha kwabuukile ukulwisha Roma, kabili mu 70 C.E., ifita fya ciRoma fyashingile Yerusalemu, fyapomwene umusumba, ukoca itempele lya uko, no kusalanganya abekashi ba uko. Mu kupelako, Yerusalemu abindilwe ukukanaingilamo abaYuda umupwilapo. Ukwabula itempele, ukwabula icalo, mu kuba na bantu ba iko ukusalanganishiwa ukupulinkana mu Buteko bwa ciRoma, ubuYuda bwakabile ukulumbulula kwa butotelo ukupya nga ca kuti bwali no kupusunsunka.

22. (a) Ni shani ubuYuda bwayambukilwe no kulufiwa kwe tempele mu Yerusalemu? (b) Ni shani fintu abaYuda bakaanya Baibolo? (c) Talmud cinshi, kabili yalundulwike shani?

²² Mu kuba no konaulwa kwe tempele, abaSaduke balilobele, kabili ifunde lya pa kanwa ilyo abaFarise baluminishe lyasangwike iciputulwa cakatamisha ica buYuda bupya, ubwa ciRabi. Ukusambilila kwafulilako, ipepo, ne milimo ya bukapepa fyapyene amalambo ya pe tempele ne nyendo sha mushilo. Muli fyo, ubuYuda bwali no kubeleshiwa ukuli konse, pa nshita iili yonse, mu fyashingulukako fya cikulilo icili conse. Barabi babikile ili funde lya pa kanwa mu kulembwa, mu kulunda ku kushika ukulandapo pali lyene, kabili no kulandapo pa kulandapo, fyonse pamo fyaishileishibikwa nga Talmud.—Moneni umukululo, amabula 220-1.

23. Kukuuka nshi mu kukomailapo kwacitike pe samba lya kusonga kwa kutontonkanya kwa ciGreek?

²³ Cinshi cali ica kufumamo ca uku kusonga kwalekanalekana? Max Dimont asosa mu citabo cakwe Jews, God and History ati nangula abaFarise basendele umwenge wa cisambilisho ca ciYuda no butotelo, “umwenge wine wasontekwe na bamano ya buntunse ba ciGreek.” Ilintu ubukulu bwa Talmud mu kusumbuka bwali bwa kukonkelele funde, ifilangililo fya uko no bulondoloshi fyabelebeshe ukusonga kwalengama ukwa mano ya buntunse aya ciGreek. Ku ca kumwenako, imfundo sha butotelo isha ciGreek, pamo nga bumunshifwa bwa mweo, fyalumbulwilwe mu mashiwi ya ciYuda. Mu cine cine, muli ilya nshita ipya ya ciRabi, ukushinshimuna kwa Talmud—pali ilya nshita ukwali kusakanya kwa mano ya buntunse aya kukonkelele funde na ya ciGreek—fyakulile mu kati ka baYuda ukufikila, ku Nkulo sha Pa Kati, Talmud aishile mu kucindikishiwa ku baYuda ukucila pali Baibolo iine.

UbuYuda Ukupulinkana mu Nkulo sha Pa Kati

24. (a) Mekalo nshi yabili ayakalamba yaimine pa kati ka baYuda mu kati ka Nkulo sha Pa Kati? (b) Ni shani fintu yasongele ubuYuda?

²⁴ Mu kati ka Nkulo sha Pa Kati (ukufuma mupepi na 500 ukufika kuli 1500 C.E.), ubwikashi bwapaatukana bubili ubwa ciYuda bwalimine—abaYuda ba ciSephardi, abatemfwime pe samba lya kuteka kwa baShilamu mu Spain, na baYuda ba ciAshkenazi mu Europe wa pa Kati no wa ku Kabanga. Amekalo yonse yabili yaleteleko abasambilila aba ciRabi abo ifyalembwa fyabo na matontonkanyo fipanga icishinte ca bwilulo bwa butotelo ubwa ciYuda ukufika kuli kano kasuba. Mu kubamo ukusekesha, imyata imbi ne fibelesho fya butotelo ifyabako ilelo mu buYuda mu cituntulu fyakwete ukutendeka kwa fiko mu kati ka Nkulo sha Pa Kati.—Moneni umukululo, ibula 231.

25. Ni shani fintu mu kupelako Icalici lya ciKatolika lyaankwile ku baYuda mu Europe?

²⁵ Mu mwanda wa myaka walenga 12, kwatendeke ibimbi lya kutamfiwa kwa baYuda ukufuma ku fyalo fyalekanalekana. Nge fyo kalemba wa cina Israel Abba Eban alondolola muli My People—The Story of the Jews ukuti: “Mu calo icili conse . . . icaponene mu kusonga kwaumina kumo ukwe Calici lya ciKatolika, ilyashi limo line: ukubotelesha kwa kutiinya, ukulungulusha, ukwipayaula, no kutamfya.” Mu kupelako, mu 1492, Spain, uyo kabili aponene pe samba lya kuteka kwa ciKatolika, akonkele icipasho no kupingula ukutamfiwa kwa baYuda bonse ukufuma mu cifulo ca ciko. E co ku kupwa kwa mwanda wa myaka walenga 15, abaYuda baali nabatamfiwa mupepi na monse mu Europe wa ku Masamba, ukubutukila ku Europe wa ku Kabanga ne fyalo fyashingulwike Mediterranean.

26. (a) Cinshi catungulwile ku kukalifiwa pa kati ka baYuda? (b) Kwakanikana nshi ukukalamba kwatendeke ukulunduluka pa kati ka baYuda?

²⁶ Ukupulinkana mu myanda ya myaka ya kucitwo lumanimani no kupakaswa, abengi abaibilishe abene ukuba baMesia baimine mu kati ka baYuda mu mbali shalekanalekana isha calo, bonse ukupokelela ukusuminishiwa ku cipimo cimo nelyo icinankwe, lelo ukupwila mu kukalifiwa. Ukufika mu mwanda wa myaka walenga 17, ukuitendekelako kupya kwalikabilwe ku kusumbamo abaYuda no kubafumya mu ciputulwa ca nshita ica mfifi. Pa kati ka mwanda wa myaka walenga 18, kwamoneke ubwasuko ku kupelelwa abantu ba ciYuda bayumfwile. Bwali ni buHasid (moneni umukululo, ibula 226), ukutumbinkana kwa kusumina mu fimpa no kucincimuka kwa butotelo kwalumbulwilwe mu kuipeela kwa cila kasuba ne mibombele. Mu kucilana, mupepi ne nshita imo ine, uwa mano ya buntunse Moses Mendelssohn, umuYuda wa ciGermany, apeele ukupikulula na kumbi, inshila ya Haskala, nelyo ukusanikilwa, iyali no kutungulula ku calangulwikwe mu lyashi lya kale ukuba “UbuYuda bwa Muno Nshiku.

Ukufuma ku “Kusanikilwa” Ukuya ku buZion

27. (a) Ni shani fintu Moses Mendelssohn asongele imibele ya mutima iya ciYuda? (b) Mulandu nshi abaYuda abengi bakene isubilo lya kwa Mesia wa pa lwabo?

²⁷ Ukulingana na Moses Mendelssohn (1729-86), abaYuda bali no kupokelelwa nga ca kuti bafumine pe samba lya kushinshibikwa kwa Talmud no kumfwana ne cikulilo ca ku Masamba. Mu kasuba kakwe, asangwike umo uwa baYuda bacililepo ukucindikwa ku calo ca Bena fyalo. Nangu cibe fyo, ukupuuka kwabukululwa ukwa kulwisha ubwina Shemu kwa lukaakala mu mwanda wa myaka walenga 19, ukucilisha muli Russia wa “Bwina Kristu,” kwakalifye abakonshi ba kabungwe, kabili ubwingi bwabo batontele pa kusanga icubo ca bupolitiki ica baYuda. Bakene imfundo ya kwa Mesia wa pa lwakwe uwali no kutungulula abaYuda ukubwelela ku Israele no kutendeka ukubombela pa kwimika Ubuteko bwa ciYuda mu nshila shimbi. Ici lyene casangwike itontonkanyo lya buZion: “ukwalwila ku calo kwa . . . bumesia bwa ciYuda,” nge fyo ubulashi bumo bucibika.

28. Fya kucitika nshi mu mwanda wa myaka walenga 20 fyayambukila imibele ya mutima iya ciYuda?

²⁸ Ukwipaya kwa baYuda bamo ba mu Europe amamilioni mutanda mu Kwipayaula kwapuutwamo na buNazi (1935-45) kwapeele ubuZion amaka yatuninkisha aya kupelako no kunonka ukulangulukilako ukwingi kwa buko mu kusaalala kwa calo. Iciloto ca cina Zion cabele ica cine mu 1948 mu kuba no kwimikwa kwa Buteko bwa Israele, ubo butuleta ku buYuda bwa mu kasuba kesu na ku bwipusho bwa kuti, Cinshi abaYuda ba muno nshiku basuminamo?

Lesa Umo

29. (a) Mu mashiwi yayanguka, cinshi caba ubuYuda bwa muno nshiku? (b) Ni shani fintu ukwishibikwa kwa ciYuda kwalumbululwa? (c) Mitebeto nshi imo iya ciYuda ne myata?

²⁹ Ukulandwa mu kwanguka, ubuYuda butotelo bwa bantu. E co, uwayalulwa aba ulubali lwa bantu ba ciYuda pamo pene no butotelo bwa ciYuda. Butotelo bwasumina muli Lesa umo mu mano yakosesha kabili bwaikatilila ukuti Lesa alacilima mu lyashi lya kale ilya buntunse, ukucilisha ukukuma ku baYuda. Ukupepa kwa ciYuda kubimbamo imitebeto yafula iya cila mwaka ne myata yalekanalekana. (Moneni umukululo, amabula 230-1.) Nangu kushabako fifundisho nelyo amafunde yapampamikwa yapokelelwa ku baYuda bonse, ukusumina kwa buumo bwa kwa Lesa nge fyo kwalumbululwa muli Shema, ipepo lyashimpwa pa Amalango 6:4 (JP), kupanga ulubali lwa pa kati na nkati lwa kupepa kwe sunagoge: “UMFWENI, MWE BENA ISRAELE: SHIKULU LESA WESU, SHIKULU UMO.”

30. (a) Kumfwikisha nshi ukwa kwa Lesa ukwa ciYuda? (b) Ni shani fintu imimwene ya ciYuda iya kwa Lesa ilwishanya ne ya Kristendomu?

³⁰ Ici cisumino muli Lesa umo capishiwe ku buKristu no buShilamu. Ukulingana na Dr. J. H. Hertz, umurabi: “Uku kulumbulula kwasumbuka ukwa kusumina muli lesa umo kwali kubilisha kwa nkondo ukulwisha ukupepa balesa abengi konse . . . Mu nshila imo ine, Shema afumyako bulesa butatu bwa cisumino ca Bwina Kristu ngo kutoba kwa Kwikatana kwa kwa Lesa.”f Lelo nomba natwalukile ku mutwe wa lyashi uwa cisumino ca ciYuda ca bumi bwa pa numa.

Imfwa, Umweo, no Kubuuka

31. (a) Ni shani fintu icifundisho ca mweo wa bumunshifwa caingile mu cisambilisho ca ciYuda? (b) Mibele nshi iya kupelenganya iyo icisambilisho ca bumunshifwa bwa mweo calengele?

³¹ Cimo ica fisumino fya citendekelo fya buYuda bwa muno nshiku ca kuti umuntu akwata umweo umunshifwa uyo upusunsuka imfwa ya mubili wakwe. Lelo bushe ici cafuma mu Baibolo? Encyclopaedia Judaica mu kukanalamba isumina ukuti: “Cali nakalimo kubako pe samba lya kusonga kwa ciGreek epo icifundisho ca bumunshifwa bwa mweo caishile mu buYuda.” Nangu cibe fyo, ici calengele ukupelenganya kwa cifundisho, nge fyo intulo imo ine ilondolola ukuti: “Ku kutendekelako ifisumino fibili ifya kubuuka na bumunshifwa bwa mweo filaipilika. Cimo cilosha ku kubuuka kwa cinkumbawile ku mpela ya nshiku, uko e kuti, abafwa abalaala mu mushili bakema ukufuma mu nshishi, ilintu cimbi cilosha ku mibele ya mweo pa numa ya mfwa ya mubili.” Ni shani fintu ukupelenganya kwapikulwilwe mu cisambilisho ca fya butotelo bwa ciYuda? “Catungilwe ukuti lintu umuntu umo umo afwile umweo wakwe wali ucili uumi mu bufumu bumbi (ici caimishe ifisumino fyonse ukulosha ku mulu na helo) ilintu umubili wakwe walele mu nshishi ukupembelela ukubuuka kwa mubili kwa bonse abafwa pano isonde.”

32. Cinshi Baibolo isosa pa lwa bafwa?

³² Kafundisha wa pa Universiti Arthur Hertzberg alemba ati: “Muli Baibolo ya [ciHebere] iine icibansa ca bumi bwa muntu ni cino calo. Takwaba cifundisho ca mulu na helo, litontonkanyo fye lyalekula ilya kubuuka kwa kupelako ukwa kubuuka kwa bafwa pa mpela ya nshiku.” Ubo bulondoloshi bwayanguka kabili ubwalungikwa ubwe tontonkanyo lya Baibolo, ukulilumbula, ukuti “abafwa bantu abashaishiba kantu nangu kamo, . . . Pantu takuli [umulimo, takuli ukupelulula, takuli kusambilila, takuli, NW] mano ku Mbo [inshishi yaseeka ya mutundu wa muntu], uko uleya.”—Lukala Milandu 9:5, 10; Daniele 12:1, 2; Esaya 26:19.

33. Ni shani fintu icifundisho ca kubuuka camwenwe mu kutendekelako ku baYuda?

³³ Ukulingana na Encyclopaedia Judaica, “Mu ciputulwa ca nshita ya cirabi icifundisho ca kubuuka kwa bafwa calangulukwa nga cimo ica fifundisho fyakatamisha ifya buYuda” kabili “cili no kulekanishiwa ukufuma ku kusumina muli . . . bumunshifwa bwa mweo.”g Ilelo, nangu cibe fyo, ilintu bumunshifwa bwa mweo bwapokelelwa ku mbali shonse sha buYuda, ukubuuka kwa bafwa takwapokelelwa.

34. Mu kucilanya ne mimwene ya Baibolo, ni shani fintu Talmud ilangisha umweo? Cinshi bakalemba ba pa numa balandapo?

³⁴ Mu kucilana na Baibolo, Talmud, iyasongelwe no bwina Hela, yaisulamo ubulondoloshi bwa nshimi nangu fye ukulondolola kwa umweo umunshifwa. Pa numa ifitabo fyabamo ifimpa fya ciYuda, Kabbala, fifiko kutali mu kusambilisha fye no kufyalwa mu cintu cimbi (ukukuuka kwa myeo), ico mu kutendekelako caba cisambilisho ca buHindu bwa pa kale. (Moneni Icipandwa 5.) Mu Israel ilelo, ici capokelelwa mu kusaalala nga icisambilisho ca ciYuda, na kabili cibomba ulubali lwakatama mu cisumino ca ciHasid ne fitabo. Ku ca kumwenako, Martin Buber asansha mu citabo cakwe Tales of the Hasidim—The Later Masters ulushimi pa lwa mweo wafumine kwi sukulu lya kwa Elimelekh, rabi wa ku Lizhensk: “Pa Bushiku bwa Kukonsolwela, lintu Rabbi Abraham Yehoshua abelengele ku mutwe Avodah, ipepo ilyo libwekeshapo umulimo wa kwa shimapepo mukalamba mwi Tempele lya Yerusalemu, kabili aali no kwisa ku ciputulwa: ‘Kabili ifi e fyo asosele,’ taali no kusosa ayo mashiwi, lelo aali no kusosa ukuti: ‘Kabili ifi e fyo nalandile.’ Pantu talabile inshita umweo wakwe wali mu mubili wa kwa shimapepo mukalamba uwa Yerusalemu.”

35. (a) Cifulo nshi ico UbuYuda Bwaaluka bwabuula pa cisambilisho ca mweo wa bumunshifwa? (b) Cisambilisho nshi calengama ica Baibolo pa lwa mweo?

³⁵ UbuYuda Bwaaluka bwafika apalepa pamo ngo kukaana icisumino mu kubuuka. Ukufumya ishiwi mu fitabo fya mapepo Yaalulwa, bwaishiba fye icisumino mu mweo wa bumunshifwa. Ifyo yacilapo kumfwika imfundo ya Baibolo nge fyo yalumbululwa pa Ukutendeka 2:7 ukuti: “SHIKULU Lesa abumbile umuntu ku lukungu lwa mushili, na mu myona yakwe apuutilemo umupu wa mweo; no yo muntu abele cibumbwa ca mweo.” (JP) Ukukumbinkana kwa mubili no mupashi, nelyo amaka ya bumi, kupanga “icibumbwa ca mweo.”h (Ukutendeka 2:7; 7:22; Ilumbo 146:4) Mu kupusanako, ilyo umubembu wa buntunse afwa, lyene umweo ulafwa. (Esekiele 18:4, 20) Muli fyo, pa mfwa umuntu alaleka ukubako kwa butuntulu ukuli konse. Amaka ya bumi bwakwe yabwelela kuli Lesa uwayapeele. (Lukala Milandu 3:19; 9:5, 10; 12:7) Isubilo lya cine cine lya mu Baibolo ilya bafwa kubuuka—iciHebere: techi·yathʹ ham·me·thimʹ, nelyo “ukupuupuutulwa kwa bafwa.”

36, 37. Cinshi abaHebere ba citetekelo ba mu nshita sha Baibolo bacetekele pa lwa mweo wa ku nshita ya ku ntanshi?

³⁶ Ilintu uku kusondwelela kuti pambi kwapapusha nangu fye abaYuda abengi, ukubuuka kwaba e subilo line line lya bakapepa ba kwa Lesa wa cine pa makana ya myaka ayengi. Mupepi ne myaka yapitapo 3,500, Yobo wa citetekelo, uwalecula asosele ulwa nshita ya ku ntanshi lintu Lesa aali no kumwimya ukufuma ku Mbo, nelyo inshishi. (Yobo 14:14, 15) Kasesema Daniele na o alyebekeshiwe ukuti aali no kubuushiwa “ku kupwa kwa nshiku.”—Daniele 12:2, 12 (13, JP; NW).

³⁷ Tamwaba cishinte mu Malembo ica kusosa ukuti abo baHebere ba citetekelo basumine ukuti balikwete umweo wa bumunshifwa uwali no kupusunsunkila mu calo ca pa numa. Mu kulengama bakwete umulandu wakumanina uwa kusumina ukuti Shikulu Mulopwe, uupenda no kulama intanda sha bubumbo bonse, na kabili aali no kubebukisha pa nshita ya kubuuka. Baali aba citetekelo kuli wene ne shina lyakwe. Kuti aba uwa citetekelo kuli bene.—Ilumbo 18:26 (25, NW); 147:4; Esaya 25:7, 8; 40:25, 26.

UbuYuda ne Shina lya kwa Lesa

38. (a) Cinshi cacitika pa myanda ya myaka ukulosha ku kubomfya ishina lya kwa Lesa? (b) Cishinte nshi ice shina lya kwa Lesa?

³⁸ UbuYuda busambilisha ukuti ilyo ishina lya kwa Lesa lyalibako mu musango walembwa, lyalicilapo ukushila ukulumbulwa.i Ica kufumamo caba ca kuti, ukucila pa myaka yashalikishako 2,000, imishimbwilwe yalungikwa yaliluba. Lelo, ico tacaba lyonse mibele ya ciYuda. Mupepi ne myaka yapitapo 3,500, Lesa alandile kuli Mose, ukusoso kuti: “Ifi e fyo usose ku bena Israele: SHIKULU [iciHebere: יהוה, YHWH], Lesa wa bashinwe, Lesa wa kwa Abrahamu, Lesa wa kwa Isaki, na Lesa wa kwa Yakobo, nantuma kuli imwe: Ili likaba lishina Lyandi kuli pe na pe, uku e kushimbulwa Kwandi ku ciyayaya conse.” (Ukufuma 3:15; Ilumbo 135:13) Cinshi cali ilyo shina no kushimbulwa? Amashiwi ya pe samba ya Tanakh yalanda ukuti: “Ishina YHWH (ku cishilano libelengwa Adonai “SHIKULU”) pano lyalundanishiwa no mushila hayah ‘ukubako.’” Muli fyo, pano twalikwata ishina lya mushilo ilya kwa Lesa, Tetragramatoni, amakonsonanti ya ciHebere yane YHWH (Yahweh) ico mu musango wa ciLatin aisa ku kwishibikwa pa myanda ya myaka mu ciNgeleshi nga JEHOVAH.

39. (a) Mulandu nshi ishina lya bulesa lyacindamina? (b) Mulandu nshi abaYuda balekele ukushimbula ishina lya bulesa?

³⁹ Ukupulinkana ilyashi lya kale, abaYuda lyonse babika ukucindama kwakulisha pe shina lya pa lwakwe ilya kwa Lesa, nangula ukukomaila pa kubomfiwa kwalyaluka apakalamba ukufuma ku nshita sha pa kale. Nge fyo Dr. A. Cohen alondolola muli Everyman’s Talmud: “Ukucindikisha kwaibela [kwali] ukwalundanishiwa ‘kwi Shina lyalumbuka’ (Shem Hamephorash) ilya Mulungu untu Asokolwele ku bantu ba kwa Israele, ukulilumbula, tetragramatoni, JHVH.” Ishina lya bulesa lyalicindikishiwe pantu lyaiminineko no kwishibisha ubuntu bwine bwa kwa Lesa. Na kuba, aali ni Lesa umwine uwabilishe ishina lyakwe no kweba bakapepa bakwe ukulibomfya. Ici cakomailwapo ku kumoneka kwe shina muli Baibolo wa ciHebere imiku 6,828. AbaYuda baipeelesha, nangu cibe fyo, bayumfwa ukubulwa umucinshi ukushimbula ishina lya pa lwakwe ilya kwa Lesa.j

40. Cinshi amabulashi ya ciYuda yamo yalanda ukulosha ku kubomfiwa kwe shina lya bulesa?

⁴⁰ Ukukuma ku cipope ca kucilima ica pa kale ica cirabi (icishili ca mu Baibolo) ica kukaanya ukushimbula ishina, A. Marmorstein, umurabi, alembele mu citabo cakwe The Old Rabbinic Doctrine of God ati: “Kwaliko inshita lintu ici cibindo [ca kubomfya ishina lya bulesa] cishaishibikwe umupwilapo mu kati ka baYuda . . . Nangu ni mu Egupti, nelyo mu Babilonia, abaYuda tabaishibe nelyo ukusunga ifunde lyabindile ukubomfya ishina lya kwa Lesa, Tetragramatoni, mu kulanshanya kwa lyonse nelyo kuposhanya. Nalyo line, ukufuma mu mwanda wa myaka walenga itatu B.C.E. ukufika ku mwanda wa myaka walenga itatu A.C.E. icibindo ca musango yo eko cali kabili cabakilwe fye lubali.” Ukubomfiwa kwe shina takwasuminishiwe fye mu nshita sha mu kubangilila lelo, nge fyo Dr. Cohen asosa: “Kwaliko inshita lintu kubomfya kwakakuka no kwaisuka ukwe Shina nangu ku muntu untu fye kwaafwilishiwe . . . Catubululwa ukuti ukutasha kwashimpilwe pa kufwaisha kwa kulekanya umwina Israele ukufuma ku [uushili muYuda].”

41. Ukulingana na rabi umo, kusonga nshi kwaleteleko ukubinda kwa kubomfya ishina lya kwa Lesa?

⁴¹ Cinshi, lyene, caleteleko icibindo ca kubomfya ishina lya bulesa? Dr. Marmorstein ayasuka ati: “Ukukaanya kwa ciHela [kwasongelwe ne ciGreek] ku butotelo bwa baYuda, ubusangu bwa bashimapepo na bakankaala, kwaletele no kwimika ifunde lya kukanashimbula Tetragramatoni Umwashishiwa [itempele mu Yerusalemu].” Mu kupimpa kwabo kwacishamo ukwa kusengauka ukubomfya ishina lya bulesa apa fye, bashimaishe umupwilapo ukubomfiwa kwa liko mu milandile kabili bafulungenye no kusundula ukwishibikwa kwa kwa Lesa wa cine. Pe samba lya kutitikisha kwapuminkana ukwa kukaanya kwa butotelo no busangu, ishina lya bulesa lyalekele ukubomfiwa mu kati ka baYuda.

42. Cinshi icalembwa ca Baibolo cilangisha pa lwa kubomfya kwe shina lya bulesa?

⁴² Nangu cibe fyo, nge fyo Dr. Cohen alondolola: “Mu ciputulwa ca nshita sha Baibolo kumoneka ukukanabako kulwisha ukubomfiwa kwe [shina lya bulesa] mu milandile ya cila bushiku.” Icikolwe Abrahamu “apaapatile SHIKULU kwi shina.” (Ukutendeka 12:8) Ubwingi bwa bakalemba ba Baibolo ya ciHebere mu kukakuka lelo mu kuba no mucinshi babomfeshe ishina ukutentemukila na ku kulembwa kwa Malaki mu mwanda wa myaka walenga isano B.C.E.—Ruti 1:8, 9, 17.

43. (a) Cinshi cili icamonekesha nga nshi ukulosha ku kubomfya kwa ciYuda ukwe shina lya bulesa? (b) Ca kufumamo nshi cimo icishalungatana ica kuleka ukubomfya ishina lya bulesa kwa baYuda?

⁴³ Cintu camonekesha nga nshi ukuti abaHebere ba pa kale balibomfeshe no kushimbula ishina lya bulesa. Marmorstein asumina ukulosha ku kwaluka uko kwaishile pa numa ati: “Pantu muli iyi nshita, muli citika wa kutendekelako wa mwanda wa myaka walenga itatu [B.C.E.], ukwaluka kukalamba mu kubomfya ishina lya kwa Lesa kuli no kumonwa, ukwaleteleko ukwaluka ukwingi mu fisumino fya kusambilisha kwa fya butotelo no kwa mano ya buntunse ifya ciYuda uko, ukusonga kwa fiko kumfwika ukufika kuli kano kasuba.” Ica kufumamo cimo ica kulufya kwe shina ca kuti itontonkanyo lya kwa Lesa ashaishibikwa lyaafwilishe ukupanga icipunda ca cisambilisho ca fya butotelo muli ico cifundisho ca Kristendomu ca Bulesa Butatu mu kwanguka calundulwike.k—Ukufuma 15:1-3.

44. Fya kufumamo nshi fimo fyalengwa ku kushimaisha ishina lya kwa Lesa?

⁴⁴ Ukukaana ukubomfya ishina lya bulesa kucefya ukupepa kwa kwa Lesa wa cine. Nge fyo kalanda umo asosele ati: “Ku ce shamo, lintu Lesa alandwa nga ‘Shikulu,’ inumbwilo, nangu yalungama, yalitalalila kabili tayabamo kubalabata . . . Umo akabila ukwibukisha ukuti pa kupilibula YHWH nelyo Adonay nga ‘Shikulu’ umo aletamo mu fiputulwa ifingi ifya Cipingo ca Kale ukumfwika kwa kushibapo, icibelesho no kutalukisha ukuli ukwa cilendo umupwilapo ku cilembo ca mu kubangilila.” (The Knowledge of God in Ancient Israel) Ifyo caba ica bulanda ukumona ishina lyapuulama lyamonekesha Yahweh, nelyo Yehova, ukubulwamo mu mabupilibulo ayengi aya Baibolo lintu apabuuta limoneka imiku amakana ayengi mu cilembo ca ciHebere ca mu kubangilila!—Esaya 43:10-12.

Bushe AbaYuda Bacili Balepembelela Mesia?

45. Cishinte nshi ca mu Baibolo cabako mu kucetekela muli Mesia?

⁴⁵ Mwaba amasesemo ayengi mu Malembo ya ciHebere ukufuma kuli ayo abaYuda ukucila pa myaka 2,000 yapitapo bafumishe isubilo lyabo ilya kwa Mesia. Samwele wa Cibili 7:11-16 alangisha ukuti Mesia akaba mu mutande wa kwa Davidi. Esaya 11:1-10 aseseme ukuti aali no kuleta ubulungami no mutende ku mutundu wa muntu onse. Daniele 9:24-27 apeele ukupenda inshita kwa kumoneka kwa kwa Mesia no kuputulwako kwakwe mu mfwa.

46, 47. (a) Musango nshi uwa kwa Mesia waenekelwe na baYuda baleikala pe samba lya kuteka kwa ciRoma? (b) Kwaluka nshi kwacitikako mu kufwaisha kwakosa ukwa ciYuda ukulosha kuli Mesia?

⁴⁶ Nge fyo Encyclopaedia Judaica ilondolola, ukufika ku mwanda wa myaka wa kubalilapo, ukwenekela kwa buMesia kwalisumbene. Mesia aleenekelwa ukuba “intuntuko yapeelwe congolo iya kwa Davidi uo abaYuda ba ciputulwa ca nshita ya ciRoma basumine ukwimishiwa kuli Lesa ku kuputula ikoli lya basenshi no kuteka pa bufumu bwabweshiwe ubwa kwa Israele.” Nangu cibe fyo, Mesia wapambana abaYuda balecetekela taaleisa.

⁴⁷ Nalyo line, nge fyo The New Encyclopædia Britannica ilangisha, isubilo lya buMesia lyali ilyakatama mu kwikatanya abantu ba ciYuda pamo ukupulinkana mu kucululuka kwabo ukwingi: “UbuYuda ukwabulo kutwishika bwalya imisha ya kupusunsuka kwa buko, ku cipimo cikalamba, ku citetekelo ca buko cashangila mu bulayo bwa bumesia ne nshita ya ku ntanshi.” Lelo mu kuba no kwima kwa buYuda bwa muno nshiku pa kati ka myanda ya myaka yalenga 18 na 19, abaYuda abengi bapeleshe ukupembelela kwabo ukwa mutalalila ukwa kwa Mesia. Mu kupelako, mu kuba no Kwipayaula kwapuutwamo na buNazi, abengi balufishe ukutekanya kwabo ne subilo. Batendeke ukumona ubukombe bwa buMesia nge cisendo e co bapilibwile bwene cipya cipya nge nkulo ipya fye iya lubanda no mutende. Ukutula iyo nshita, nangula kwabako ukufumishiwako, abaYuda mu cinkumbawile te kuti mu kukosa basoselweko nga abapembelela Mesia wa pa lwabo.

48. Mepusho nshi yengemishiwa mu kubamo ukupelulula pa lwa buYuda?

⁴⁸ Uku kwaluka ukuya ku butotelo bwabula Mesia kwimya amepusho yakakala. Bushe ubuYuda bwalilufyenye pa makana ya myaka mu kucetekela ukuti Mesia aali no kuba umuntu? Musango nshi uwa buYuda bukafwilisha umo ukusapika Lesa? Bushe buYuda bwa pa kale mu kuba ne fiteyo fya buko fya mano ya buntunse aya ciGreek? Nelyo bushe ni bumo ubwa buYuda bwabulwa imisango ya buMesia ubo bwasangwike mu kati ka myaka 200 yashalikisheko? Nelyo bushe kuciliko inshila imbi iyo mu citetekelo na mu kulungika yabaka isubilo lya buMesia?

49. Bwite nshi bwacitwa ku baYuda bafumaluka?

⁴⁹ Mu kuba na ya mepusho mu muntontonkanya, tuletubulula ukuti abaYuda bafumaluka babebete cipya cipya isambililo lya kwa Mesia pa kufwailisha ukutunga ukulosha kuli Yesu wa ku Nasarete, te pamo nge fyo Kristendomu amwimininako, lelo nge fyo bakalemba ba ciYuda na ba Malembo ya ciGreek bamutambika. Pabapo ukupusana kukalamba. Amabutotelo ya Kristendomu yasangwilako ku kukaana Yesu ukwa baYuda ku cifundisho cabo cishili ca mu Baibolo ica Bulesa Butatu, ico mu kumfwika cishingapokelelwa ku muYuda uuli onse uutesa icisambilisho calengama ica kuti “SHIKULU LESA WESU, SHIKULU UMO.” (Amalango 6:4, JP) E ico, twakulaalika ukubelenga icipandwa cakonkapo no muntontonkanya waisuka pa kuti ufike pa kwishiba Yesu uwa mu Malembo ya ciGreek.

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 217]

AbaYuda ba ciSephardi na ba ciAshkenazi bapangile amekalo yabili

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 211]

Amafunde Ikumi aya Kupepa ne Myendele

Amamilioni ya bantu balyumfwa ulwa Mafunde Ikumi, lelo banono ababala abayabelenga. E ico, twaletako cipya cipya imbali shikalamba sha kulembwa kwa yako pano.

▪ “Wikakwata balesa bambi pa mbali ya Ine.

▪ “Wikaicitile icipasho icabaswa, nelyo icili conse icapalana ku caba mu myulu pa mulu, nelyo pe sonde pe samba, nelyo mu menshi pe samba lye sonde. Wikakontamina kuli fyene nelyo ukufibombela. . . . [Pali iyi nshita ya mu kubangilila, 1513 B.C.E., ili funde lyali lyaibela mu kukaana kwa liko ukupepa ifiubi.]

▪ “Wikalapa bufi bufi kwi shina lya kwa SHIKULU [iciHebere: יהוה] Lesa obe . . .

▪ “Ibukisha ubushiku bwe sabata no kubusunga ubwa mushilo. . . . SHIKULU apaalile ubushiku bwe sabata no kubucindika.

▪ “Cindika wiso na noko . . .

▪ “Wikalaipaya.

▪ “Wikacita bucende.

▪ “Wikalaiba.

▪ “Wikacita ubunte bwa bufi ku mwina mupalamano obe.

▪ “Wikakumbwe ŋanda ya mwina mupalamano obe . . . umukashi . . . umusha wakwe mwaume nelyo umwanakashi . . . iŋombe nelyo impunda yakwe, nelyo icili conse ica mwina mupalamano obe.”—Ukufuma 20:3-14.

Nangu cingati mafunde fye yane aya kubalilapo eyakuma mu kulungatana ku cisumino ca butotelo no kupepa, amafunde yambi yalangishe ukulundana pa kati ka myendele yalungama no kwampana kwalinga na Kabumba.

[Icikope]

Ukwabula ukusakamana kwe funde lyaibela lyafumine kuli Lesa, Israele apashenye ukupepa kwa mutepa wa ŋombe ukwa bena mupalamano babo basenshi (Umutepa wa ŋombe uwa golde, Byblos)

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 220, 221]

Ifyalembwa Fyashila Ifya BaHebere

Ifyalembwa fyashila ifya ciHebere fyatendeke na “Tanakh.” Ishina “Tanakh” lyaisa ukufuma ku fyakaniko fitatu ifya Baibolo ya ciYuda mu ciHebere: Torah (Ifunde), Nevi’im (Bakasesema), na Kethuvim (Ifyalembwa), ukubomfya kalata ya ntanshi iya ciputulwa cimo na cimo ukupanga ishiwi TaNaKh. Aya mabuku yalembelwe mu ciHebere ne ciAramu ukufuma mu mwanda wa myaka walenga 16 ukufika ku mwanda wa myaka walenga 5 B.C.E.

AbaYuda bacetekela ukuti yalembelwe pe samba lya fipimo fyapusana kabili ifyalecepelako ifya kupuutwamo. E ico, bayabika muli uku kukonkana ukulingana no kucindama:

Torah—amabuku yasano aya kwa Mose, nelyo Pentateuch (ukufuma ku ciGreek ca “ifimfungwa fisano”), Ifunde, ukubamo Ukutendeka, Ukufuma, Ubwina Lebi, Impendwa, na Amalango. Nangu cibe fyo, ishiwi “Torah” limbi kuti na kabili lyabomfiwa ukulosha kuli Baibolo wa ciYuda onse pamo pene na kwi funde lya pa kanwa na Talmud (moneni ibula lyakonkapo).

Nevi’im—Bakasesema, ukufimba ukufuma pali Yoshua ukupulinkana kuli bakasesema bakalamba, Esaya, Yeremia, na Esekiele, kabili lyene ukupulinkana kuli bakasesema “banono” 12 ukufuma pali Hosea ukufika kuli Malaki.

Kethuvim—Ifyalembwa, ifyabamo amabuku ya mishikakulo, Amalumbo, Amapinda, Yobo, Ulwimbo lwa Nyimbo, na Inyimbo sha Bulanda. Mu kulundako cisanshamo Ruti, Lukala Milandu, Estere, Daniele, Esra, Nehemia, ne Milandu ya Ntanshi ne ya Cibili.

Talmud

Ukufuma ku mimwene ya Bena fyalo, “Tanakh,” nelyo Baibolo wa ciYuda, e wacilapo ukucindama pa fyalembwa fya ciYuda. Nangu cibe fyo, imimwene ya ciYuda yalipusana. AbaYuda abengi kuti basuminishanya no kulandapo kwa kwa Adin Steinsaltz, umurabi: “Nga ca kuti Baibolo e libwe lya pa cifutu lya buYuda, lyene Talmud e luceshi lwa pa kati, ulwapuulama ukufuma ku fitendekelo kabili ukutungilila icikuulwa conse ca bumupashi kabili icashilimuka . . . Takwaba ibuku limbi ilyakwata ukusonga kwalinganishiwako mu kwelenganya na mu kubelesha kwa bumi bwa ciYuda.” (The Essential Talmud) Cinshi, lyene, caba Talmud?

AbaYuda ba ciOrthodox tabacetekela fye ukuti Lesa apeele ifunde lyalembwa, nelyo Torah, kuli Mose pa lupili lwa Sinai lelo na kabili ukuti Lesa asokolwele kuli wene ukulondolola kwa kulungatika ukwa fya kubomfya ilyo Funde, no kuti uku kwali no kupeelwa pa cebo ca pa kanwa. Ici caitilwe ifunde lya pa kanwa. Muli fyo, Talmud aba ukusupawila kwalembwa, mu kuba no kulandapo kwa pa numa no kulondolola, kwa lilye funde lya pa kanwa, ukwakolonganikwe kuli barabi ukufuma mu mwanda wa myaka walenga ibili C.E. ukufika mu Nkulo sha Pa Kati.

Talmud ilingi line ayakanishiwa mu mbali ishikalamba shibili:

Mishnah: Ukulonganikwa kwa kulandapo kwafwilisha Ifunde lya mu Malembo, ilyashimpilwe pa kulondolola kwa barabi abaitilwe Tannaim (bakafundisha). Abikilwe mu musango wa kulembwa mu kupwa kwa mwanda wa myaka walenga ibili na ku kubangilila kwa mwanda wa myaka walenga itatu C.E.

Gemara (ku kutendekelako uwaitilwe Talmud): Ukulonganikwa kwa kulandapo pali Mishnah kuli barabi ba ciputulwa ca nshita ya pa numako (umwanda wa myaka walenga itatu ukufika ku mwanda wa myaka walenga mutanda C.E.).

Mu kulunda kuli ifi fyakaniko fikalamba fibili, Talmud kuti pambi na kabili alundamo ukulandapo pali Gemara ukwacitilwe kuli barabi mu Nkulo sha Pa Kati. Abalumbwike pa kati kabo baali ni barabi Rashi (Solomon ben Isaac, 1040-1105), uwalengele ululimi lwakosa ulwa Talmud ukumfwika mu kucilapo, na Rambam (Moses ben Maimon, uwacilapo ukwishibikwa nga Maimonides, 1135-1204), uwateyenye Talmud cipya cipya ukuba icalembwa caipifiwa (“Mishneh Torah”), muli fyo ukuilenga ukubako ku baYuda bonse.

[Ifikope]

Pe samba, Torah wa pa kale ukufuma ku caishibikwa nge Nshishi ya kwa Estere, Iran; ku kulyo, ulwimbo lwa ciHebere ne ciYiddish ulwa kulumba lwashimpwa pa fikomo fya mu Malembo

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 226, 227]

UbuYuda—Ubutotelo bwa Mashiwi Ayengi

Kwabako ukupusana kukalamba pa kati ka fiputulwa fyalekanalekana ifya buYuda. Mu cishilano, ubuYuda bukomaila pa cibelesho ca butotelo. Ukupaashanya pa milandu ya musango yo, ukucila pa fisumino, kwalenga ukukansana kwakulisha pa kati ka baYuda kabili kwalitungulula ku kupanga kwa malekano yakalamba yatatu mu buYuda.

UBUYUDA BWA CIORTHODOX—Uyu musambo taupokelela fye ukuti “Tanakh” wa ciHebere Malembo yapuutwamo lelo na kabili basumina ukuti Mose apokelele ifunde lya pa kanwa ukufuma kuli Lesa pa lupili lwa Sinai pa nshita imo ine intu apokelele Ifunde lyalembwa. AbaYuda ba ciOrthodox mu kuba no mucetekanya basunga amakambisho ya mafunde yonse yabili. Bacetekela ukuti Mesia acili no kumoneka no kuleta Israele ku nkulo ya bwanalale. Pa mulandu wa kupusana kwe tontonkanyo mu kati na nkati ke bumba lya ciOrthodox, imbali shalekanalekana shalima. Ica kumwenako cimo ni buHasid.

UbuHasidim (Chasidim, icipilibula “uwa bukapepa”)—Aba bamonwa nga abacila pa buorthodox. Batampilwe ku mwina Israele ben Eliezer, uwaishibikwe nga Baʽal Shem Tov (“Cibinda we Shina Lisuma”), mu kati ka mwanda wa myaka walenga 18 mu Europe wa ku Kabanga, bakonka icisambilisho ico cisumbula inyimbo no kucinda, ukufumamo ukusekelela kwa mu fimpa. Ubwingi bwa fisumino fyabo, ukusanshako ukufyalwa mu cintu cimbi, fyashimpwa pa fitabo fya fimpa ifya ciYuda fyaishibikwa nga Kabbala (Cabala). Ilelo batungululwa na ma rebbe (iciYiddish ca “barabi”), nelyo ba zaddikim, ukulangulukwa ku bakonshi babo nga abantu bapulamo ukulungama nelyo abatakatifu.

AbaHasidim ilelo basangwa apakalamba mu United States na mu Israel. Bafwala umwingila waibela uwa musango wa ku Europe wa ku Kabanga, ilingi uwafiita uwa mu mwanda wa myaka walenga 18 na 19, ico cibalenga ukumonekesha nga nshi, ukucilisha mu kutantika kwa musango wa musumba wa muno nshiku. Ilelo bayakanikana mu fyakaniko fikonka ba rebbe balumbuka bapusanapusana. Ibumba limo ilyacincila nga nshi ni ba Lubavitcher, abapanga abasangu mu maka pa kati ka baYuda. Amabumba yamo bacetekela ukuti Mesia eka e wakwata insambu ya kubwekeshamo Israele ngo luko lwa baYuda na muli ifyo balalwisha Ubuteko bwa ku mubili ubwa Israel.

UBUYUDA BWAALUKA (ubwaishibikwa na kabili nga “Abapokelele amatontonkanyo ya bambi” na “Abalunduluka”)—Akabungwe katendeke mu Europe wa ku Masamba ukulola ku kutendeka kwa mwanda wa myaka walenga 19. Kashimpwa pa mfundo sha kwa Moses Mendelssohn, inkampu ya ciYuda ya mu mwanda wa myaka walenga 18 uwasumine ifyo abaYuda balingile ukupokelela icikulilo ca ku Masamba ukucila ukuipaatula abene beka ukufuma ku Bena fyalo. AbaYuda Baaluka bakaana ukuti Torah aali e cine casokololwa na bulesa. Bamona amafunde ya ciYuda pa miliile, ukusanguluka, no kufwala nge fyapita. Basumina mu co beta ukuti “inkulo ya buMesia ya bumunyina bwa mu Kubumbwa konse.” Mu myaka ya nomba line baselela ku numa ukulola ku buYuda bwacilapo ukuba ubwa cishilano.

UBUYUDA BUSHALUKA—Ubu bwatendeke mu Germany mu 1845 nge capuukile ku buYuda Bwaaluka, ubo, e fyo caumfwikilwe, bwakene ifibelesho fya cishilano ifingi ifya ciYuda. UbuYuda Bushaluka tabupokelela ifyo ifunde lya pa kanwa lyapokelelwe na Mose ukufuma kuli Lesa lelo bwaikatilila ukuti barabi, abafwaile ukulundanyako ubuYuda ku nkulo ipya, ebapangile Torah wa pa kanwa. AbaYuda Bashaluka banakila ku fishimiko fya Baibolo ne funde lya buRabi nga ifi “fyankula ku fifwaikwa fya muno nshiku fya bumi bwa ciYuda.” (The Book of Jewish Knowledge) Babomfya iciHebere ne ciNgeleshi mu mpapulo shabo no kubaka amafunde ya miliile yakosa (kashruth). Abaume na banakashi balasuminishiwa ukwikala pamo mu nshita ya kupepa, icishasuminishiwa kuli baOrthodox.

[Ifikope]

Ku kuso, AbaYuda pa Cibumba ca Kulooseshapo mu Yerusalemu kabili, pa mulu, umuYuda alepepa, nafutatila Yerusalemu

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 230, 231]

Imitebeto Yacindama Imo ne Myata

Ubwingi bwa mitebeto ya ciYuda yashimpwa pali Baibolo kabili, mu cinkumbawile, atemwa mitebeto ya mu ciputulwa ca nshita mu kulundana no kulobolola kwapusanapusana nelyo yaampana ku fya kucitika fya mu lyashi.

▪ Shabbat (Sabata)—Ubushiku bwalenga cinelubali bwa mulungu wa ciYuda (ukufuma ku kuwa kwa kasuba pali Cisano ukufika ku kuwa kwa kasuba pa Cibelushi) bumonwa ngo kushisha umulungu, kabili ukubaka kwaibela kwa ubo bushiku lwaba lubali lufwaikwa mu kupepa. AbaYuda basangwa ku sunagoge ku kubelengwa kwa Torah na mapepo.—Ukufuma 20:8-11.

▪ Yom Kippur—Ubushiku bwa Kukonsolwela, umutebeto washila wishibikilwa ku kuleka ukulya no kuibebeta. Usondwela Inshiku Ikumi sha Kulapila isho shitendeka na Rosh Hashanah, Umwaka Upya wa ciYuda, uubako mu September ukulingana na kalenda wa ku calo uwa ciYuda.—Ubwina Lebi 16:29-31; 23:26-32.

▪ Sukkot (pa mulu, ku kulyo)—Umutebeto wa Nsakwe, nelyo Amahema, nelyo uwa Kulonganika. Usefya ukulobolola no kupwa kwa lubali lukalamba ulwa mwaka wa bulimi. Ucitwa mu October.—Ubwina Lebi 23:34-43; Impendwa 29:12-38; Amalango 16:13-15.

▪ Hanukkah—Umutebeto wa Kuipeela. Umutebeto waishibikwa ucitwa mu December uwibukisha ukubwekeshamo kwa baMaccabees kwa kulubuka kwa ciYuda ukufuma ku kutekwa kwa Suria na Greece no kukupawilwa cipya cipya kwe tempele mu Yerusalemu mu December 165 B.C.E. Ilingi line waishibikilwa ku kusanika bakandulo pa nshiku cinekonsekonse.

▪ Purim—Umutebeto wa Fipendwilo. Usefiwa ku kupwa kwa February nangu mu kubangilila kwa March, mu kwibukisha ukulubulwa kwa baYuda mu Persia mu kati ka mwanda wa myaka walenga isano B.C.E. ukufuma kuli Hamani na mapange yakwe yabamo ubukomi bwa mushobo onse.—Estere 9:20-28.

▪ Pesach—Umutebeto wa Kucilila. Uwaimikwe ku kwibukisha ukulubulwa kwa kwa Israele ukufuma mu bunkole mu Egupti (1513 B.C.E.). E wakulishapo kabili uwakokwesha pa mitebeto ya ciYuda yonse. Ucitwa pa Nisan 14 (kalenda wa ciYuda), ilingi line ubako ku kupwa kwa March nelyo ku kutendeka kwa April. Ulupwa lwa ciYuda lumo na lumo lwisa pamo ku kwakana ica kulya ca Kucilila, nelyo Seder. Mu kati ka nshiku shakonkapo cinelubali, takuli icitutumushi cifwile ukuliiwa. Ici ciputulwa ca nshita ciitwa Umutebeto wa Mukate Ushatutumuka (Matzot).—Ukufuma 12:14-20, 24-27.

Imyata Imo iya ciYuda

▪ Ukusembululwa—Kuli bakalume ba ciYuda, kusefya kwacindama ukucitikako lintu akanya kaba ne nshiku cinekonsekonse ubukulu. Ilingi line kwitwa Icipingo ca kwa Abrahamu, pa kuti ukusembululwa kwali cishibilo ca cipingo ca kwa Lesa na wene. Abaume abayalukila ku buYuda balingile nabo bene ukusembululwa.—Ukutendeka 17:9-14.

▪ Bar Mitzvah (pe samba)—Ukusefya kwa ntambi na kumbi ukwa ciYuda ukwafwaikwa, uko mu kukonka ishiwi kupilibula “umwana we funde,” “ishiwi ililangisha fyonse fibili ukufika ku kukula kwa mu butotelo na mwi funde pamo pene na kashita pali ako iyi mibele ilabuulwa umwabele funde kuli bakalume pa mushinku wa 13 ukulundapo ubushiku bumo.” Casangwike umwata wa ciYuda mweka fye mu mwanda wa myaka walenga 15 C.E.—Encyclopaedia Judaica.

▪ Mezuzah (pa mulu)—Iŋanda ya ciYuda ilingi line iba iyayanguka ukwishibikwa ku mulandu wa mezuzah, nelyo imbukuli ya cimfungwa, ku lubali lwa ku kulyo ulwa filu lintu umo aingila. Mu cine cine mezuzah kapapatu kacepa apalembwa amashiwi yabuulwa ukufuma pa Amalango 6:4-9 na 11:13-21. Aka kafungilwa mu mbukuli inono. Imbukuli lyena ipampaminwa ku cibi ca muputule umo na umo uwikalwamo.

▪ Yarmulke (akasote ka ku mutwe ka baume)—Ukulingana na Encyclopaedia Judaica: “UbuYuda bwa ciOrthodox . . . bumona ukufimba umutwe, konse kubili ku nse na mu kati ke sunagoge, nge cishibilo ca kunakila ku cishilano ca ciYuda.” Ukufimba umutwe mu nshita ya kupepa takwalumbulwa apali ponse mu Tanakh, muli fyo Talmud ilumbula ici ngo mulandu wa kuitemenwa uwa mwata. Abanakashi ba ciYuda ca ciHasid balafwala atemwa ica kufimba ku mutwe inshita yonse nelyo ukubeya umutwe wabo no kufwalako wig.

[Icikope pe bula 206]

Abramu (Abrahamu), icikolwe ca baYuda, apepele Yehova Lesa mupepi ne myaka 4,000 yapitapo

[Icikope pe bula 208]

Ulutanda lwa kwa Davidi—icishibilo cishili ca mu Baibolo ca kwa Israele no buYuda

[Icikope pe bula 215]

Kalemba wa ciYuda aleyambula icalembwa ca ciHebere

[Icikope pe bula 222]

Ulupwa lwa ciYuda lwa ciHasid lulesefye Sabata

[Icikope pe bula 233]

AbaYuda baipeelesha bafwele ifibakatari, nelyo imbukuli sha fimfungwa fye pepo, pa kuboko na pa mpumi