Yerusalemu Uwaba Nge Shina Lyakwe
“[Angeni] pe pe pali ico ine ndelenga; pantu, moneni, ndelenga Yerusalemu ica kwangila.”—ESAYA 65:18.
1. Esra ayumfwile shani pa lwa musumba wasalwa uwa kwa Lesa?
PAMO ngo musambi waipeelesha uwa Cebo ca kwa Lesa, shimapepo wa ciYuda Esra alikatamike ukwampana Yerusalemu akwete ku numa no kupepa kwa cine ukwa kwa Yehova. (Amalango 12:5; Esra 7:27) Ukutemwa atemenwe umusumba wa kwa Lesa kwasokololwa mu ciputulwa ca Baibolo ico apuutilwemo ukulemba ica 1 Imilandu, 2 Imilandu na Esra. Muli ifi fyalembwa fya kale, ishina Yerusalemu limonekamo mupepi ne miku 200 pa miku ukucila 800 iyo lisangwa muli Baibolo onse.
2. Bushe mu busesemo ishina Yerusalemu lyalola mwi?
2 Ishiwi “Yerusalemu” mu ciHebere ca mu Baibolo kuti twalitesekesha nge lyaba mu musango wa lulimi lwa ciHebere uwaleitwa ukuti dual. Ilingi line iyi dual ibomfiwa ku fintu ifyaba fibili, pamo nga amenso, amatwi, amaboko, na makasa. Muli uyu musango wa dual, ishina Yerusalemu kuti lyamonwa ngo busesemo bwa mutende uo abantu ba kwa Yehova bakaipakisha mu misango ibili, e kutila lwa ku mupashi na lwa ku mubili. Amalembo tayasokolola nampo nga Esra alyumfwikishe umo ici calolele. Nangu ni fyo, pamo nga shimapepo, alibombeshe ku kwafwilisha abaYuda ukuipakisha umutende na Lesa. Kabili cine cine alibombeshe ku kulenga Yerusalemu abe ngo mwalola ishina lyakwe, uko e kuti, “Uwakwete [nelyo, Intendekelo ya] Umutende wa Mbali shibili.”—Esra 7:6.
3. Myaka inga yapitilepo pa kuti Esra ese atendeke imibombele yakwe na kabili, kabili mibele nshi aishilebamo?
3 Baibolo tailanda uko Esra aali mu myaka 12 iyapitilepo ukutula pa kutandala kwakwe ku Yerusalemu na pa kwisa kwa kwa Nehemia muli uyu musumba. Ukunakuka kwa ku mupashi ukwa luko kulangilila ukuti Esra talipo. Lelo, twamona Esra alebomba na kabili nga shimapepo wa busumino mu Yerusalemu ilyo fye ilinga lya musumba lyakuulilwe cipya cipya.
Ubushiku bwa Kubungana Ubwawamisha
4. Cintu nshi cacindamishe mu bushiku bwa ntanshi ubwa mweshi walenga 7 uwa bena Israele?
4 Ilinga lya Yerusalemu lyapwile fye pa nshita kwalebo mutebeto wacindama mu mweshi wa Tishri, uwalenga 7 pali kalenda wa bena Israele uwa fya mipepele. Ubushiku bwa ntanshi ku mweshi wa Tishri bwaleba bwa mutebeto waibela uwa mweshi upya uwaleitwa Umutebeto wa Kuweleshe Ntandala. Ubo bushiku, bashimapepo baalelisha intandala ilyo amalambo yalepeelwa kuli Yehova. (Impendwa 10:10; 29:1) Ubu bwali bushiku abena Israele baleipekanishisha ku Bushiku bwa Kukonsolwela ubwa pa mwaka pa Tishri 10 na ku Mutebeto wa Kulonganika uwa buseko uwaletendeka pa Tishri 15 ukufika pa Tishri 21.
5. (a) Ni shani Esra na Nehemia babomfeshe bwino “ubushiku bwa ntanshi bwa mweshi wa cinelubali”? (b) Mulandu nshi abena Israele baliliile?
5 Pa “bushiku bwa ntanshi bwa mweshi wa cinelubali,” ‘abantu bonse’ balikungene, kabili cilemoneke fyo Nehemia na Esra ebabakoseleshe ukucite fyo. Paali na baume, abanakashi, na “onse uwacenjela ku kuumfwa.” E co, abana banono epo baali kabili balekutika lintu Esra aiminine pa cintamba no kubelenga mu Malango “ukutula ku macaca ukufika akasuba pa kati.” (Nehemia 8:1-4) Mu kulekaanina, abena Lebi bayafwile abantu ukumfwikisha ifyalebelengwa. Ici calengele no kuti abena Israele balelila ilyo bakutulwike ifyo bena na bashibo bafililwe ukumfwila Amalango ya kwa Lesa.—Nehemia 8:5-9.
6, 7. Cinshi Abena Kristu bengasambilila ku co Nehemia acitile pa kulesha abaYuda ukulila?
6 Lelo iyi tayali ni nshita ya kulila kwa kuloosha. Yali ya mutebeto, kabili e lyo fye abantu bapwile ukukuula cipya cipya ilinga lya Yerusalemu. E co Nehemia abacincishe ukukanaba no bulanda ati: “Kabiyeni, kalyeni ifyanona, munwe ne fyalowa, no kutumapo imilingo ku ushateyanishishiwa, pantu buno bushiku bwa mushilo kuli Shikulwifwe; mwibombomana, pantu ukusekelela muli Yehova e maka yenu.” Mu cumfwila, “abantu bonse baile ku kulya no kunwa, ku kutuma ne milingo, no kucito kwanga kukalamba, pantu bailwike ifyo bashimikilwe.”—Nehemia 8:10-12.
7 Fingi abantu ba kwa Lesa ilelo bengasambilila kuli ili lyashi. Abalanda amalyashi mu cilonganino na pa mabungano bafwile ukulaibukisha imibele ilumbwilwe pa muulu. Ukulunda pa kupayanya ukufunda kwa kulungika uko limo limo kukabilwa, inshita sha musango yo shikomaila pa kumwenamo na mapaalo yaba mu kukonka ifyo Lesa afwaya. Kulaba ukutasha pa milimo isuma iibombelwe no kukoseleshiwa ukutwalilila. Abantu ba kwa Lesa balingile ukubwelelamo ku myabo ne mitima ya nsansa ilyo bafuma pa kulongana kwa musango yo pa mulandu wa kusambilishiwa kwa kukuulilila uko bapokelele mu Cebo ca kwa Lesa.—AbaHebere 10:24, 25.
Ukubungana Kwa Buseko na Kumbi
8, 9. Kulongana nshi ukwaibela ukwacitike pa bushiku bwa cibili ubwa mweshi walenga 7, kabili cinshi caishilefumamo ku bantu ba kwa Lesa?
8 Pa bushiku bwa cibili ubwa ulya mweshi waibela, “bakasomo ba ba ng’anda sha bashibo aba ku bantu bonse, na bashimapepo, na bena Lebi, bakunganine kuli Esra kalemba ku kwetetule fyebo fya malango.” (Nehemia 8:13) Esra alifikilepo nga nshi ukutungulula uku kulongana, apantu “ateyenye umutima wakwe ku kwetetula amalango ya kwa Yehova, kabili ku kuyacita, kabili ku kusambilisha muli Israele ifipope ne fya bupingushi fya yako.” (Esra 7:10) Ukwabulo kutwishika, uku kulongana kwakomaile pa mbali isho abantu ba kwa Lesa balekabilamo ukuwamyako mu kumfwila icipingo ce Funde. Icacindamishe cali kupekanishisha bwino ukusefya kwa Mutebeto wa Nsakwe uwapalamina.
9 Uyu mutebeto uwalesenda umulungu umo wacitilwe mu nshila yalungama, kabili abantu bonse baleikala mu nsakwe ishapangilwe ne misambo na mabula ya miti yalekanalekana. Abantu bakuulile ishi nsakwe pa mitenge yabo iyabatama, mu mansa shabo, mu mansa she tempele, na mu mansa sha Yerusalemu. (Nehemia 8:15, 16) We nshita isuma iyi yali iya kubunganya abantu no kubabelengela mu Malango ya kwa Lesa! (Linganyeniko Amalango 31:10-13.) Ici calecitwa cila bushiku, “ukutula pa bushiku bwa ntanshi ukufika pa bushiku bwa kupelelekesha” ubwa mutebeto, ukulenga “insansa ikalamba nga nshi” ku bantu ba kwa Lesa.—Nehemia 8:17, 18.
Tatufwile Ukulekelesha Ing’anda ya kwa Lesa
10. Mulandu nshi ukubungana kwaibela kwabikiilwe pa bushiku bwalenga 24 ubwa mweshi walenga 7?
10 Kwaliba inshita isuma ne cifulo ilyo impuso shikalamba ishibako pa bantu ba kwa Lesa shingalungikwa. Cilemoneko kuti ilyo Esra na Nehemia baishibe ukuti iyi nshita naifika, bateyenye ubushiku bwa kuleko kulya pa Tishri 24. Na kabili Amalango ya kwa Lesa yalibelengelwe, na bantu baliyebelele pa membu shabo. Lyene abena Lebi bapitulwike mu fyo Yehova aikatilwe inkumbu abantu bakwe abapaasuka, balumbenye Yehova icisuma, no kucite “cipingo ca cishinka” icalembelwe no kukomenwa na bacilolo babo, abena Lebi, na bashimapepo.—Nehemia 9:1-38.
11. Cinshi caali “icipingo ca cishinka” ico abaYuda balapile ukulakonka?
11 Abantu bonse fye bacitile umulapo wa kumfwile “cipingo ca cishinka” icalembelwe. Baali no “kwenda mu malango ya kwa Lesa.” Kabili balikeene ukucite fipangano fya kuufishanya na “baume ba mu nko sha mu calo.” (Nehemia 10:28-30) Ukulundapo, abaYuda balilapile ukulasunga Isabata, ukutuule misangulo ya ndalama iya pa mwaka ku kwafwilisha ukupepa kwa cine, ukulapayanya inkuni sha pa cipailo ce lambo, ukupeela amalambo ya mabeli ya mu mikuni yabo na mu maombe yabo, no kuleta ifisabo fya ntanshi ifya mu filime fyabo ku ndelwe she tempele. Cine cine, balipampamine pa ‘kukanalekelesha ing’anda ya kwa Lesa wabo.’—Nehemia 10:32-39.
12. Finshi fyabimbwa mu kukanalekelesha ing’anda ya kwa Lesa ilelo?
12 Ilelo, abantu ba kwa Yehova bafwile ukucenjela pa kuti tabalekeleshe ishuko lyabo ilya ‘kubomba umulimo washila’ mu mansa she tempele likalamba ilya ku mupashi ilya kwa Yehova. (Ukusokolola 7:15) Ici cisanshamo ukulapepa amapepo ya pa mutima lyonse ukuti ukupepa kwa kwa Yehova kulunduluke. Ukupekanishisha ukulongana kwa Bwina Kristu no kulandapo, ukulashimikilako imbila nsuma ukulingana ne mitantikile, no kwafwilisha abalefwaya icine ukupitila mu kubwelelako, nangu fye ukubatungulula amasambililo ya Baibolo nga cingacitwa, filakabilwa pa kuti tulecita fintu tulomba muli ayo mapepo. Abengi abashifwaya kulekelesha ing’anda ya kwa Lesa balasangula indalama sha kwafwilisha umulimo wa kushimikila ne sha kuwamishisha ififulo fya kupepa kwa cine. Na kabili kuti twayafwilishako ku bukuule bwa fifulo fya kulonganinamo ifilefwaikwa nga nshi no kufisungo busaka kabili ifyamoneka bwino. Inshila yacindama iya kulangishishamo ukutemwa ing’anda ya kwa Lesa iya ku mupashi yaba kuleto mutende pa basumina banensu no kwafwilisha bonse abalekabila ukwafwa lwa ku mubili na lwa ku mupashi.—Mateo 24:14; 28:19, 20; AbaHebere 13:15, 16.
Ukukupawila kwa Buseko
13. Mulandu nshi uwapamfishe uwalekabila ukubombelwapo bwangu ilyo ilinga lya Yerusalemu lishilakupawilwa, kabili ca kumwenako nshi icisuma abengi balangishe?
13 “Icipingo ca cishinka” icakomenenwe mu nshiku sha kwa Nehemia calengele abantu ba kwa Lesa ukuipekanishisha ku bushiku bwa kukupawila ilinga lya Yerusalemu. Lelo kwali umulandu na umbi uwapamfishe uwalekabila ukubombelwapo. Apo nomba Yerusalemu ashingilwe ne linga ilyakwete impongolo 12, alekabila abekashi bafulilako. Nangu ca kuti mwaleikala abena Israele bamo, “umusumba wali uwapabuka uku no ku kabili ukalamba, lelo abantu bali banono mu kati ka uko.” (Nehemia 7:4) Pa kupwisha ubu bwafya, abantu “baponeshe ifya kupendwilako, ku kwisa umo uwa mwi kumi ku kwikala mu Yerusalemu umusumba wa mushilo.” Ukuitemenwa ukukonka iyi mitantikile kwalengele abantu ukupaala “abaume bonse abaipeele ku kuitemenwa ku kwikala mu Yerusalemu.” (Nehemia 11:1, 2) Mwandi ca kumwenako cisuma kuli bakapepa ba cine ilelo abo imibele isuminisha ukuya ukulekabila ukwaafwa kwa Bwina Kristu ukwafikapo!
14. Cinshi cacitike pa bushiku bwa kukupawila ilinga lya Yerusalemu?
14 Tacasendele nshita, amapekanyo yacindama aya kupekanishisha ubushiku bukalamba ubwa kukupawila ilinga lya Yerusalemu yalitendeke. Bakalisha wa filimba na bakemba balibunganikwe ukufuma mu misumba ya Yuda iyali mupepi. Aba bacitilwe mu mpuka shibili ishikalamba isha kutootela, kabili cila mpuka yalekonkwamo na bakusefya. (Nehemia 12:27-31, 36, 38) Bakemba na balekonkamo bailetendekela pa ncende ye linga iyatalukiishe kwi tempele, nakalimo pa Mupokapoka wa Mpongolo, no kwisabaleenda mu mabumba yabili ayalelola mu ntunga shapusana mpaka ukwisakumanina pa ng’anda ya kwa Lesa. “Baipeye amalambo ayengi muli bulya bushiku no kusamwa; pantu Lesa abalengele ukusamwa no kusekelela kukalamba; abanakashi na bo na bana balisaminwe, no kuleko kusekelela kwa Yerusalemu kuumfwike ukufika apatali.”—Nehemia 12:43.
15. Mulandu nshi ukupeelwa kwe linga lya Yerusalemu kushabelele cakulengo kusekelela kubelelela?
15 Baibolo tailanda ubushiku ilyo uku kusefya kwa buseko kwacitike. Ukwabulo kutwishika, kwali kusefya kukalamba, nakalimo fye e kusefya kwapulilemo ukwa kukuula Yerusalemu cipya cipya. Kwena, umulimo ukalamba uwa kukuula mu kati ka musumba walekabilwa. Tapakokwele, abekashi ba mu Yerusalemu balekele ukulanga bumupashi bwabo ubushaiwamina. Ku ca kumwenako, lintu Nehemia atandaliile umusumba umuku wa cibili, asangile ukuti ing’anda ya kwa Lesa yalilekeleshiwe na kabili na bena Israele balibwekeshepo ukulaupa abanakashi abasenshi. (Nehemia 13:6-11, 15, 23) Iyi mibele imo ine yalilandwapo na mu fyalembwa fya kwa kasesema Malaki. (Malaki 1:6-8; 2:11; 3:8) Kanshi ukupeelwa kwe linga lya Yerusalemu takwali cakulengo kusekelela kubelelela.
Ica Kulengo Kusekelela kwa Muyayaya
16. Fya kucitika nshi ifya kupelako abantu ba kwa Lesa balepembelela?
16 Ilelo, abantu ba kwa Yehova bafuluka inshita lintu Lesa akacimfya abalwani bakwe bonse. Uku kukatendeka no konaulwa kwa “Babele mukalamba”—umusumba wa mampalanya uwapangwa ne misango yonse iya kupepa kwa bufi. (Ukusokolola 18:2, 8) Ukonaulwa kwa kupepa kwa bufi e kukeshibisha ulubali lwa kutendekelako ulwa bucushi bukalamba ubuleisa. (Mateo 24:21, 22) Tulolenkene ne ca kucitika cacindama icine cine uko e kuti icupo ca ku muulu ica kwa Shikulu Yesu Kristu kuli nabwinga wakwe uwapangwa na bekashi 144,000 aba “Yerusalemu mupya.” (Ukusokolola 19:7; 21:2) Tatwingalanda mu kulungatika ubushiku ico cupo ca kupelako ica ku muulu cikacitika, lelo cine cine cikaba ica buseko.—Moneni Ulupungu lwa kwa Kalinda, ulwa August 15, 1990, amabula 30-1.
17. Finshi twaishiba pa lwa kupwishishiwa kwa Yerusalemu Mupya?
17 Twalishibo kuti ukupwishishiwa kwa Yerusalemu Mupya nakupalama nga nshi. (Mateo 24:3, 7-14; Ukusokolola 12:12) Uyu Yerusalemu, takabe cakulenge nsoni nge fyali umusumba wa Yerusalemu uwa pe sonde. Pantu abekashi ba uko bonse bakonshi ba kwa Yesu Kristu abasubwa no mupashi, abaeshiwa, no kulopololwa. Pa kutwalilila aba busumino mpake mfwa, umo umo akaba nalanga bucishinka bwa muyayaya kuli Mulopwe wa Kubumbwa Konse, Yehova Lesa. Ici calikwata ubupilibulo bwacindama ku bantunse bonse abashala, aba mweo na bafwa!
18. Mulandu nshi tulingile ‘ukusekelela no kwanga pe pe’?
18 Bebeteni icikacitika ilyo Yerusalemu Mupya akalasakamana abantunse abacetekela mwi lambo lya cilubula ilya kwa Yesu. Umutumwa Yohane alembele ati, “Moneni, ubwikalo bwa kwa Lesa buli pamo na bantu, kabili akekalilila pamo na bo; na bo bakaba abantu bakwe na Lesa umwine akaba pamo na bo: kabili akafuute filamba fyonse ku menso yabo, ne mfwa tayakabeko kabili iyo; takwakabe kabili ukuloosha nangu kukuuta nangu kucululuka; pa kuti ifya ntanshi nafiya.” (Ukusokolola 21:2-4) Ukulundapo, kupitila muli iyi mitantikile ya musumba wa mampalanya e mo Lesa akalengela abantu ukufika ku kupwililika kwa buntunse. (Ukusokolola 22:1, 2) Mwandi iyi milandu iishaiwamina iya ‘kusekelelapo no kwangilapo pe pe pali co Lesa alelenga’!—Esaya 65:18.
19. Paradise wa ku mupashi umwalonganikwa Abena Kristu cinshi?
19 Nangu ni fyo, abantunse abalapila tabakaloleele ukufikila iyo nshita ukuti Lesa akabafwe. Mu mwaka wa 1919, Yehova atendeke ukulonganika aba muli ba 144,000 abasheleko ukubaleta muli paradise wa ku mupashi, umwafula ifisabo fya mupashi ifya kwa Lesa, pamo nga ukutemwa, ukusekelela, no mutende. (Abena Galatia 5:22, 23) Ulubali lwapulamo muli uyu paradise wa ku mupashi lwaba citetekelo ca bekashi ba uko abasubwa, abo ababomba bwino nga nshi mu kutungulula ukushimikila kwa mbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa ku fyalo fyonse. (Mateo 21:43; 24:14) Icafumamo ca kuti, “impaanga shimbi,” abasubila ukwikala pe sonde, na bo balisuminishiwa ukwingila muli paradise wa ku mupashi no kuipakisha umulimo wa kusandulula. (Yohane 10:16) Balifikapo ukubomba uyu mulimo ukupitila mu kuipeela kuli Yehova Lesa ukwashimpwa pa citetekelo bakwata mwi lambo lya cilubula ilya Mwana wakwe, Yesu Kristu. Ukubishanya kwabo na baleenekela ukwisaba muli Yerusalemu Mupya cine cine kwaliba lipaalo. E co, ukupitila mu fyo abomba na Bena Kristu basubwa, Yehova alimika icitendekelo cakosa ica “calo cipya” uko e kuti ubwikashi bwa bantunse abatiina Lesa abakapyaninina icifulo ca pe sonde ica Bufumu bwa ku muulu.—Esaya 65:17; 2 Petro 3:13.
20. Yerusalemu Mupya akaba shani ngo mwalole shina lyakwe?
20 Imibele ya mutende iyo abantu ba kwa Yehova baipakisha pali nomba muli paradise wabo uwa ku mupashi ili no kubako nomba line muli paradise wa cine cine pe sonde. Ico cikacitika lintu Yerusalemu Mupya aika ukufuma mu muulu ku kupaala abantu. Abantu ba kwa Lesa bakaipakisha imibele ya mutende iyalaiwe pali Esaya 65:21-25 mu mbali shibili. Nga bakapepa ba kwa Yehova abaikatana muli paradise wa ku mupashi, abasubwa abali no kuyaikala muli Yerusalemu Mupya uwa ku muulu na ba mu “mpaanga shimbi” baleipakisha umutende uufuma kuli Lesa. Kabili umutende wa musango yo ukaanana muli Paradise wa cine cine onse, lintu ‘ukufwaya kwa kwa Lesa kukacitika mwi sonde lyonse, nga mu muulu.’ (Mateo 6:10) Ee, umusumba wa bukata uwa ku muulu uwa kwa Lesa ukaba ngo mwalole shina Yerusalemu pamo nga ‘Intendekelo ya Mutende wa Mbali Shibili’ iyakosa. Ku ciyayaya conse, ukalaba ca kutashishapo Yehova Lesa Kabumba wa uko Wakulisha, na Shibwinga wa uko, Yesu Kristu Imfumu.
Bushe Muleibukisha?
◻ Cinshi capwishishiwe lintu Nehemia abungenye abantu mu Yerusalemu?
◻ Cinshi abaYuda ba pa kale balekabila ukucita pa kuti belekelesha ing’anda ya kwa Lesa, kabili cinshi twaebwa ukucita?
◻ Ni shani “Yerusalemu” abimbwamo mu kuleta ukusekelela kubelelela no mutende?
[Mapu pe bula 23]
(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)
IMPONGOLO SHA YERUSALEMU
Amanambala yalelangilila apafikile ukuleepa mu mamita
IMPONGOLO YE SABI
IMPONGOLO YA MUSUMBA WA KALE
IMPONGOLO YA KWA EFRAIMU
IMPONGOLO YA PA CIFUTU
Ilinga Ilyakulo Mutika
Ulubansa
IMPONGOLO YA MUPOKAPOKA
ICITENTE CA BUBILI
Ilinga Lyali Sana ku Kapinda ka Kuso
UMUSUMBA WA KWA DAVIDI
UMUSUMBA WA CISHALA
Umupokapoka wa Hinomu
Isano
IMPONGOLO YA MPAANGA
IMPONGOLO YA CIFUNGO
Incende ye Tempele
IMPONGOLO YA BALINSHI
IMPONGOLO YA BAKAFWALO
OFELE
Ulubansa
IMPONGOLO YA MENSHI
Akamfukumfuku ka Gihone
IMPONGOLO YA KAMFUKUMFUKU
Ibala lya Mfumu
Ene-rogele
Umupokapoka (Wa pa kati) uwa Tyropoeon
Umumana wa Mukuku uwa Kidrone
740
730
730
750
770
770
750
730
710
690
670
620
640
660
680
700
720
740
730
710
690
670
Ukufwile kwafikile ilinga lya Yerusalemu pa nshita umusumba waonawilwe na lintu Nehemia atendeke ukutungulula ukukuula cipya cipya ukwe linga