Umulandu Baibolo Yabela ica Bupe Capuutwamo ica kwa Lesa

BAIBOLO isoso kuti “Lesa kutemwa” kabili ilosha amano na maka kuli wene. (1 Yohane 4:8; Yobo 12:13; Esaya 40:26) Itweba ukuti “imibele yakwe yonse bupingushi.” (Amalango 32:4) Ukulingana na Baibolo, Lesa na kabili alalangisha imibele ya musango uyo pamo nge nkumbu ne cililishi.—Ukufuma 34:6; Abena Roma 9:15.

Pa mulandu wa kuti Baibolo ilosha imibele ya musango uyo kuli Yehova Lesa, ilapalamika abantunse bapampanta kuli wene. Ici citabo cilanda ulwa bubumbo, intulo ya lubembu ne mfwa, ne nshila ya kuwikishanya na Lesa. Cilatambika isubilo lya kusekesha apakalamba ilya Paradise yabweshiwa kwi sonde. Lelo conse ici cili ica mutengo lyeka fye lintu cashininkishiwa ukuti Baibolo ca bupe capuutwamo ukufuma kuli Lesa.

Baibolo na Sayansi

Baibolo mu kukonkesha yalicimfya ukulengulula. Ku ca kumwenako, lintu yabelengwa mu kuba no muntontonkanya waisuka, yalisangwa ukuba mu kumfwana na sayansi ya cine. Kwena, Baibolo yapekanishiwe nge ca kutungulula ca ku mupashi, te pamo nge citabo ca kusambililamo sayansi. Lelo natumone nga ca kuti Baibolo ilasuminishanya ne fishinka fya sayansi.

Ukusambilila umubili: Baibolo mu kulungika isoso kuti ‘ifilundwa fyonse’ ifya kashimu ka buntunse ‘fyalilembwa.’ (Ilumbo 139:13-16) Bongobongo, umutima, bapwapwa, amenso—ifi ne filundwa fimbi fyonse ifya mubili ‘fyalilembwa’ mu mitantikile ya mfyalo iya lini lyanonyiwa mwi fumo lya kwa nyina. Ifyaba muli iyi mitantikile kutantika kwa nshita ukwa lwa nkati ukwa kumoneka kwa cimo cimo ica ifi filundwa mu muyano walinga. Kabili shibala tontonkanya! Ici cishinka pa lwa kulunduluka kwa mubili wa buntunse calilembelwe muli Baibolo mupepi ne myaka 3,000 pa ntanshi basayantisiti tabalasanga imitantikile ya mfyalo.

Ubumi bwa nama: Ukulingana na Baibolo, “cilulumpusu . . . cibukule nsaaku.” (Ubwina Lebi 11:6) François Bourlière (The Natural History of Mammals, 1964, ibula 41) asosa ukuti: “Icibelesho ca ‘kulya mafi’ nelyo ukupita kwa fya kulya imiku ibili mu bula mu cifulo ca muku umo, cimoneka ukuba cinjelengwe caseeka muli bakalulu na bacilulumpusu. Bakalulu ba mu mushi ilingi line balya no kumina ukwabula ukusheta amafi yabo aya bushiku, ifyo ulucelo fipanga citika wa fiba mwi fumo. Ukukuma ku kalulu ka mu mpanga ukulya mafi kucitika imiku ibili cila bushiku, kabili icibelesho cimo cine calishimikwa pa lwa cilulumpusu ca ku Europe.” Muli kuno kuloshako, icitabo Mammals of the World (ica kwa E. P. Walker, 1964, Volyumu II, ibula 647) cilondolola ukuti: “Ici kuti pambi capalana ku ‘kubukule nsaaku’ mu nama shishetulula ifya kulya.”

Ukusambilila ifyashikama fya mu mushili: Ishamfumu sha mu Baibolo, imisumba, ne nko fyaliba ifya cine cine mu kuba no kusanga kwa fipapatu fye bumba, ifya bubumfi, ifilembo, ne fyapalako. Ku ca kumwenako, abantu ba musango uyo pamo nga bena Hiti abalumbulwa mu Malembo mu cine cine e ko bali. (Ukufuma 3:8) Mu citabo cakwe The Bible Comes Alive, Sir Charles Marston asosele ukuti: “Abo basunkanya icitetekelo ca cintubwingi muli Baibolo, no kunasha ubulashi bwa iko, mu kukonkapo balainasha abene beka ku bushinino bwaletwa pa bwelu, no bulashi bwabo ukonaulwa. Fosholo yalifumyapo ukulengulula kwa konaula ukufuma mwi bala lya fishinka fyatwishikwa ukuya mwi lyashi lyaelenganishiwa ilyaishibikwa.”

Ukusambilila ifyashikama fya mu mushili kwalyafwilisha Baibolo mu nshila ishingi. Ku ca kumwenako, ifya kusanga fyalishininkishe ncende na mashina ifisangwa mu Ukutendeka icipandwa 10. Bakashula ba fyashikama balisanga umusumba wa baKaldi uwa Uri, icifulo ca pa kati ica makwebo kabili ica butotelo uko Abrahamu afyalilwe. (Ukutendeka 11:27-31) Pa mulu wa kamfukumfuku ka Gihone ku lubali lwa kapinda ka ku kulyo aka kabanga ka Yerusalemu, abasambilila ifyashikama basangile umusumba wa bena Yebusi uwacandilwe ne Mfumu Davidi. (2 Samwele 5:4-10) Ifilembo fya Siloamu ifyacekwa pa mpela imo iya bwendo bwa Mfumu Hisekia, nelyo umunyangala, fyalisangilwe mu 1880. (2 Ishamfumu 20:20) Ukuwa kwa Babiloni kuli Sailasi Mukalamba mu 539 B.C.E. kwalishimikwa mu Milandu ya kwa Nabonidus, iyashulilwe mu mwanda wa myaka walenga 19 C.E. Ifishinka mwi buku lya kwa Estere fyalishininkishiwa ku filembo ukufuma ku Persepolis no kusanga kwe sano lya Mfumu Xerxes (Ahasuerusi) pa Shushani, nelyo Susa, pa kati ka 1880 na 1890 C.E. Ifilembo fyasangilwe mu 1961 mu fitantala fya ciyanda ca mangalo pa Kaisarea fishinina ukubako kwa kwa kateka wa ciRoma Ponti Pilato, uwatambike Yesu ku kupopelwa.—Mateo 27:11-26.

Ukulengula intanda: Imyaka imo 2,200 iyapitapo—akale sana ilyo abantu mu cinkumbawile tabalaishiba ukuti isonde lyalibulungana—kasesema Esaya alembele ukuti: “E waikala pa cinshingwa-ŋanda ca calo.” (Esaya 40:22) Ishiwi lya ciHebere chugh ilyapilibulwa pano “icinshingwa-ŋanda,” na kabili kuti lyapilibula “icibulungwa.” (A Concordance of the Hebrew and Chaldee Scriptures, iya kwa B. Davidson) Lyene, na kabili, “icinshingwa-ŋanda” ca cifutu ce sonde cilamonwa mu kulengama ukufuma mu lwelele lwa ku nse kabili inshita shimo mu kati ka lwendo lwa mu ndeke apasumbukisha. Na kuba, Yobo 26:7 isosa ukuti Lesa “akobeka ne calo apashaba kantu.” Ici ca cine, pantu bakalengula ba ntanda balishiba ukuti isonde talyakwata ifya kutungilila fimoneka.

Ukusambilila ifimenwa: Bamo mu kuluba basondwelela ukuti Baibolo tayalungika pa mulandu wa kuti Yesu Kristu alandile ulwa “luseke lwa lubanga” ngo “lwacepa ku nseke shonse.” (Marko 4:30-32) Mu kupalako, Yesu apilibwile uluseke lwa cimenwa ca lubanga yafiita (Brassica nigra nelyo Sinapis nigra), ulwakwata fye mupepi na mamilimita 1 ukufika kuli 1.6 mu cipimo. Nangu cingati kwalibako inseke shacilapo ukucepa, pamo nge nseke shapala ubungululu isha orchid (umusango wa cibanga nkonde), Yesu talelanda ku bantu abalelima ama orchid. Balya baYuda abena Galili balishibe ukuti pa misango yalekanalekana iya nseke shalebyalwa na balimi ba cikaya, uluseke lwa lubanga e lwali ulwacepesha. Yesu alelanda pa lwa Bufumu, talesambilisha isambililo pa lwa kusambilile fimenwa.

Ukusambilila umushili: Ukukuma ku bulondoloshi bwalembwa ubwa Baibolo ubwa bubumbo, uwasambilila ifya mushili uwalumbuka Wallace Pratt atile: “Nga ca kuti ine pamo ngo wasambilila ifya mu mushili nalitilwe ukulondolola mu kwipifya imfundo shesu isha muno nshiku pa lwa ntulo ye sonde no kulunduluka kwa bumi pali lyene ku bantu yaweyawe, aba bucemi, pamo nge mikowa uko Ibuku lya Ukutendeka lyaloshiweko, te kuti ncicite mu kuwaminako ukucila ukukonka mu kupalamisha ululimi lwa cipandwa ca kubalilapo ica Ukutendeka.” Pratt amwene ukuti ukukonkana kwa fya kucitika mu Ukutendeka—intulo ya babemba, ukwibuka kwa mulundu, kabili lyene ukumoneka kwa bumi bwa mu menshi, ifyuni, ne finama—yaba mu kutendekelako mikonkanine yacindamisha iya ciputulwa ca nshita icalepa ica kupangwa kwa mushili.

Imiti ya fya cipatala: Mu citabo cakwe The Physician Examines the Bible, C. Raimer Smith alembele ukuti: “Cili ica kupapusha kuli ine ukuti Baibolo yalilungika nga nshi ukufuma ku mimwene ya fya miti ya fya cipatala. . . . Apo ukundapwa kwalumbulwa, pamo nga ukwa fipute, ifilaso, na fimbipo, yaliba iyalungika nelyo fye ku fipimo fyaimikwa ifya muno nshiku. . . . Ukutiine mipashi ukwingi kucili kwalisuminwa ku mpendwa ikalamba iya bantu pamo nga, ukwa kuti ulutambwa mwi tumba lukacilikila ukukalipwa kwa mubili; ukuti ukwikata ifyula kuti kwalenga insundu; ukuti ukukobeka akasalu kakashika mu mukoshi kuti kwaposha ifilonda fya pa mukoshi; ukuti ukufwala akamufuko ka fimenwa fya asafetida kuti kwacilikila amalwele; ukuti inshita iili yonse umwana alwala ninshi nakwata insokanda; na fimbipo, lelo takwabako ukulandapo kwa musango uyo ukusangwa muli Baibolo. Ici mu cine ceka calimonekesha kabili kuli ine bushinino na bumbi ubwa ntulo ya iko iya bulesa.”

Iyashintililwapo mu Fyebo Fyalonshiwa Ifya Lyashi lya Kale

Mu citabo cakwe A Lawyer Examines the Bible, shimafunde Irwin H. Linton amwene ukuti: “Ilintu ifitabo fya malyashi ya kwelenganya, imilumbe no bunte bwa bufi fyaliba ifyasakamanisha ukubiika ifya kucitika fyaampana mu ncende imo iyataluka ne nshita imo ishaishibikwa, na muli ifyo ukutoba amafunde ya kubalilapo yantu ifwe fwe bashimafunde tusambilila ulwa kupaapaata kusuma umulandu wa mwi funde mu cilye, ukuti ‘ukubilisha kufwile ukupeela inshita ne ncende,’ ukushimika kwa Baibolo kutupeela ubushiku ne ncende ulwa fintu fishimikwa, no kulungika kwafikapo.”

Pa kushininkisha ici cishinka, Linton aloseshe kuli Luka 3:1, 2. Palya kalemba we Landwe alumbwile abalashi cinelubali pa kwimika inshita lintu Yesu Kristu atendeke ubutumikishi Bwakwe. Moneni ukulonsha uko Luka apayenye muli aya mashiwi: “Awe mu mwaka uwalenge kumi na isano kuli bumulopwe bwa kwa Tiberi Kaisare, ilyo Ponti Pilato ali mulashi wa ku Yudea, na Herode ali ni mfumu ya ku Galili, na Filipi munyina ali ni mfumu ya ku calo ca Iturea na Trakoniti, na Lusani ali ni mfumu ya ku Abilene, muli bushimapepo bukalamba bwa kwa Anasi na Kayafa, e lyo icebo ca kwa Lesa caishile kuli Yohane mwana Sekaria mu matololo.”

Baibolo yalisulamo ukulonsha kwapalako. Mu kulundapo, ifiputulwa fya iko ifya musango uyo pamo nga Malandwe fyalembelwe mu kati ka ciputulwa ca nshita ica masomo yalundulwike apakalamba aya ciYuda, iciGreek, ne ciRoma. Yali ni nshita ya bashimafunde, bakalemba, abangalishi, na bapalako. Mu kushininkisha, lyene, nga ca kuti ukulonsha kusangwa mu Malandwe ne mbali shimbi isha Baibolo tafyali ifya cishinka, nga fyalisansalikwa nge fya kufinsha. Lelo bakalemba ba lyashi lya kale aba ku calo balishininkishe ifishinka fya musango uyo pamo ngo kubako kwa kwa Yesu Kristu. Ku ca kumwenako, ukukuma kuli Yesu na bakonshi Bakwe kalemba wa lyashi lya kale umwina Roma Tacitus alembele ukuti: “Kristus, uko ishina [Abena Kristu] lyatuntuka, aliculile ukukanda kwabipisha mu kati ka kuteka kwa kwa Tiberi kuli umo uwa bakalubulwisha besu, Ponti Pilato.” (Annals, Book XV, 44) Ukulungikwa kwa lyashi lya kale ukwa Baibolo kwaafwa ukushinina ukuti ca bupe capuutwamo ica kwa Lesa ku mutundu wa muntu.

Ubushinino Bwakulisha

Nangu cingatila ukusambilila ifyashikama fya mu mushili, ukulengule ntanda, ilyashi lya kale, ne mbali shimbi isha kwishiba filafwilisha Baibolo, icitetekelo muli yene tacashimpwa pa kushininkisha kwa musango uyo. Pa kati ka bushinino ubwingi ukuti Baibolo ca bupe ca kwa Lesa kuli ifwe, takwaba ubushinino bwacilapo ubukulu ubwingapeelwa ukucila pa kufikilishiwa kwa masesemo.

Yehova Lesa e Ntulo ya busesemo bwa cine. Ukupitila muli kasesema wakwe Esaya, asosele ukuti: “Ifya ntanshi nalongwele, moneni, fyaisabako, nomba ndelongole fipya; ilyo tafilamena, ndefilengo kuumfwika kuli imwe.” (Esaya 42:9) Mu kulundako, Baibolo isosa ukuti bakalemba ba iko balipuutilwemo kuli Lesa ukupitila mu mupashi wakwe uwa mushilo, nelyo amaka yabomba. Ku ca kumwenako, umutumwa wa Bwina Kristu Paulo alembele ukuti: “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa.” (2 Timote 3:16) Umutumwa Petro alembele ukuti: “Ukusesema konse ukwalembwa takwaba ukwa kuiilwila; pantu ku kufwaya kwa buntu takwaletwa kusesema nangu limo, lelo ni pa kobelwa ku mupashi wa mushilo e po abantu ba mushilo balandiile.” (2 Petro 1:20, 21) E co natubebete ubusesemo bwa Baibolo.

Pa kati ka myanda ya masesemo muli Baibolo paba ayo ayakuma ku musumba ukalamba uwa Ashuri, Ninebe, “umusumba wa milopa” uyo uwabikile umunsokwe ukupulinkana Middle East yonse iya pa kale ukucila pa myanda ya myaka 15. (Nahumu 3:1) Nalyo line, pa kalume ka maka ya Ninebe, Baibolo yasobele ukuti: “[Lesa] akacita na Ninebe ukube capomoka, impanga iyaumisha nge ciswebebe; ifikunka fikalayolola mu kati ka uko, inama sha misango yonse, ne sela na cinungi, mu ntuntu sha nceshi sha uko e mo fikekala, akapululu kakalila mu nsolokoto sha uko, mwankole ali pa mengililo ya uko; pantu ifimuti fya mikedari asamununapo.” (Sefania 2:13, 14) Ilelo, abatandashi bamona ukuti mwina fye we loba e wacite cishibilo incende yapomoka iya Ninebe wa pa kale. Mu kulundako, imikuni ya mpaanga e mo shimemena umulemfwe, nge fyo casobelwe.

Mu cimonwa, kasesema wa kwa Lesa Daniele amwene sukusuku wa nsengo shibili na sawe uwa lusengo lukalamba pa kati ka menso yakwe. Imbushi yaumine sukusuku, ukukontaula insengo shakwe shibili. Pa numa ya ico, ulusengo lukalamba ulwa mbushi lwalikontwelwe, kabili insengo shine shalimenene pe punda lya luko. (Daniele 8:1-8) Malaika Gabriele alondolwele ukuti: “Sukusuku uo umwene, cibinda wa nsengo shibili, insengo ni mfumu sha ku Madai na Persia. Sawe ni mfumu ya ku [Greece, NW], no lusengo lukalamba lwa pa kati ka menso yakwe ni mfumu ya ntanshi. No lwakontoka, ulo shine shaima pe punda lya luko, amabufumu yane yakema ukufuma ku luko ulo, lelo te bwa kuba na maka nga ya iko.” (Daniele 8:20-22) Nga fintu ilyashi lya kale lyashinina, sukusuku wa nsengo shibili—Ubuteko bwa bena Madai na bena Persia—bwalipinwinwe ku “mfumu ya Greece.” Ulwa kwa sawe wa cimpashanya akwete “ulusengo lukalamba” mu buntu bwa kwa Alekesendere Mukalamba. Pa numa ya mfwa yakwe, bamushika bakwe bane bapyene ulo “lusengo lukalamba” pa kuimika abene beka mu maka mu “mabufumu yane.”

Amasesemo ayengi mu Malembo ya ciHebere (“Icipingo ca Kale”) yalifikilishiwa mu kulundanishiwa na Yesu Kristu. Yamo aya yene yabombele kuli wene ukupitila muli bakalemba bapuutilwemo na bulesa aba Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek (“Icipingo Cipya”). Ku ca kumwenako, kalemba we Landwe Mateo alangishe ukufikilishiwa kwa masesemo ya mu Malembo mu kufyalwa kwa kwa Yesu ukupitila muli nacisungu, mu kukwata Kwakwe uwa kumutangilila, no kwingila Kwakwe mu Yerusalemu pa musepela wa mpunda. (Linganyeniko Mateo 1:18-23; 3:1-3; 21:1-9 kuli Esaya 7:14; 40:3; Sekaria 9:9.) Amasesemo ya musango uyo ayafikilishiwa yaafwa ukushininkisha ukuti Baibolo mu cine cine ca bupe capuutwamo ica kwa Lesa.

Ukufikilishiwa kwa ndakai ukwa busesemo bwa Baibolo kushinina ukuti tuleikala mu “nshiku sha kulekelesha.” (2 Timote 3:1-5) Inkondo, ukucepelwa kwa fya kulya, ifikuko, ne finkukuma fya pa cipimo cishingalinganishiwako fyaba lubali lwa “cishibilo” ca “kubapo” (NW) kwa kwa Yesu mu maka ya Bufumu. Ico cishibilo na kabili cibimbamo umulimo wa mu kusaalala kwa calo uwa Nte sha kwa Yehova ukucila pa mamilioni yane, abaleshimikila imbila nsuma iya Bufumu bwaimikwa. (Mateo 24:3-14; Luka 21:10, 11) Ubusesemo bwa Baibolo nomba ubulefikilishiwa na kabili butwebekesha ukuti kamfulumende ya mu mulu iya kwa Lesa pe samba lya kwa Yesu Kristu mu kwangufyanya ikaletako icalo cipya ica nsansa sha muyayaya ku mutundu wa muntu uwa cumfwila.—2 Petro 3:13; Ukusokolola 21:1-5.

Charti ifumineko iikwete umutwe wa kuti “Amasesemo ya Baibolo Ayafikilishiwa” iletambika ayanono fye aya myanda ya masesemo ya Baibolo ayengatantikwa. Ukufikilishiwa kwa yamo aya aya kwacimonwa mu Malembo yene, lelo ukucilisha icawamina ukumonwa masesemo ayalefikilishiwa ilelo.

Mu kupalishako, kuti wamona ifya kucitika fya mu kusaalala kwa calo ifyasobelwe muli Baibolo. Lelo mulandu nshi te kukanafwailisha mu kulundako? Inte sha kwa Yehova mu nsansa bakapayanya ifyebo fyalonshiwa ifyalundwako ku kwipusha kobe. Kabili shi ukufwailisha kobe ukwa bufumacumi ukwa kwishiba kwa Wapulishamo ne mifwaile yakwe fikushinine ukuti Baibolo mu cine cine ca bupe capuutwamo ica kwa Lesa.

[Charti pe bula 7]

AMASESEMO YA BAIBOLO AYAFIKILISHIWA

UBUSESEMO UKUFIKILISHIWA

Sefania 2:13, 14 Ninebe ashiwa amapopa mupepi na 632 B.C.E.

Yeremia 39:1-9)

Luka 19:41-44; 21:20-24 Ubonaushi bwa Yerusalemu ku bena Roma (70 C.E.)

[Icikope pe bula 8]

Inkondo, ifipowe, ifikuko, ne finkukuma filenga ukucena kukalamba ilelo, lelo icalo cipya ica mutende ne nsansa cili pa cifutu ca calo