Watchtower LAIBRARE YA PA INTANETI
Watchtower
LAIBRARE YA PA INTANETI
Cibemba
  • BAIBOLO
  • IMPAPULO
  • UKULONGANA
  • g 4/11 amabu. 14-16
  • Baibolo Citabo Mwingacetekela—Ulubali 4

Vidio mulefwaya tamuli

Mukwai yafilwa ukutambika

  • Baibolo Citabo Mwingacetekela—Ulubali 4
  • Loleni!—2011
  • Utumitwe utunono
  • Ifipalileko
  • Ilyashi lya Kale Ilyo Mwingacetekela
  • Ubusesemo Mwingacetekela
  • Ubulayo Mwingacetekela
  • Abantu Ba Kwa Lesa Bafumamo Mu Babiloni
    Icitabo ca Malyashi ya mu Baibolo
  • Baibolo Citabo Mwingacetekela—Ulubali 3
    Loleni!—2011
  • Yehova—“Lesa Umulungami Kabili Umupusushi”
    Ukusesema kwa kwa Esaya—Ulubuuto lwa Bantu Bonse 2
  • Baibolo—Citabo Umwaba Amasesemo Ayafikilishiwa, Ulubali 2
    Loleni!—2012
Moneni na Fimbi
Loleni!—2011
g 4/11 amabu. 14-16

Baibolo Citabo Mwingacetekela—Ulubali 4

Ifyo Baibolo Ilandapo pa Buteko bwa Madai na Persia

Ici e cipande calenga bune pa fipande 7 ifikakonkana muli “Loleni!” ifilelanda pa fyalo 7 ifyakwatishe amaka ifyalembwa mu Baibolo. Ico tulelembela ifi fipande, kutulanga ukuti Baibolo citabo twingacetekela no kuti cafuma kuli Lesa kabili amashiwi yabamo yalalenga abantu ukuba ne subilo lya kuti amacushi ayo imitekele yabipa yaleta pa bantu yali no kupwa.

IFITANTALA fya masano ne nshiishi bashikilemo ishamfumu filanga ifyo ubuteko bwa bena Madai na bena Persia bwakwete ubukata, amaka, ne fyuma. Ilyo ifi fyalo fishilaumana akapi, ubufumu bwa Madai bwalikwete sana amaka. Lelo mu 550 B.C.E., Imfumu Sailasi II iya ku Persia e yatendeke ukuteka ubufumu bwa Madai, kabili pa numa yatendeke ukuteka ubufumu bwa Madai na Persia. Ubu bufumu bwabelele ku citungu cali ku kapinda ka ku kuso aka Persian Gulf. Kabili mu kupita kwa nshita, ubu buteko bwalikulile, bwafumine kuli bemba wa Aegean Sea ukuyashinta ku Egupti, ku masamba ya India ukubikako na Yudea.

Ubuteko bwa Madai na Persia bwatekele abaYuda imyaka ukucila pali 200, ukufuma mu 539 B.C.E. ilyo bacimfishe abena Babiloni mpaka lintu babacimfishe ku baGriki mu 331 B.C.E. Amabuuku ayengi aya mu Baibolo yalalanda pa fintu fyacindama ifyacitike pali ilya nshita.

Ilyashi lya Kale Ilyo Mwingacetekela

Baibolo itweba ukuti Imfumu Sailasi II e yalubwile abaYuda abali bankole mu Babiloni no kubaleka ukuti babwelelemo ku Yerusalemu ku kuyakuula cipya cipya itempele lya kwa Lesa ilyo abena Babiloni baonawile mu 607 B.C.E. (Esra 1:1-7; 6:3-5) Icilanga ukuti ili lyashi lya cine, cipaapatu ce bumba ico basangile mu 1879 mu fitantala fya mu Babiloni ico beta ukuti Cyrus Cylinder. Ifyo balembapo filanda pali Sailasi na pa cipope afumishe ica kuti abantu abali muli bunkole babwelelemo ku mwabo, basende na fyonse ifyo balebomfya mu mipepele yabo. Kasesema Esaya alembele amashiwi ya kusesema aya kwa Yehova ayalanda pali Sailasi, ukuti: “‘Fyonse ifyo mfwaya akaficita’; no kusosa pali Yerusalemu ati, ‘Akakuulwa cipya cipya,’ na pe tempele, ati, ‘Ica kukuulapo cobe cikapangwa.’”—Esaya 44:28.

Na kuba, Sailasi apangile ne funde lya kuti indalama sha kukuulila itempele “shifume mu cipao ca mu ng’anda ya mfumu.” (Esra 6:3, 4) Aya mashiwi yalomfwana ne lyashi lya kale. Icitabo citila Persia and the Bible cilanda ukuti: “Ishamfumu sha mu Persia shalilembele ifunde lya kuti shakula-afwilisha ukuwamya amatempele mu fyalo shaleteka.”

Baibolo ilanda ukuti abalelwisha abaYuda balembele kalata kuli Dariusi Mukalamba (uo beta no kuti Dariusi I), iya kusuusha ifyo abaYuda balesosa ukuti Sailasi alibasuminishe ukukuula itempele cipya cipya. Dariusi afumishe ifunde lya kuti bafwaye apo Sailasi alembele ici cipope. Icafuminemo ca kuti basangile icimfungwa ico Sailasi alembelepo ici cipope mu Ekibatana, umusumba ukalamba uwa Madai. Ilyo bacisangile, Dariusi alembele ukuti: “Ine, ne Dariusi napeela icipope. Lekeni batampe ukukuula [itempele cipya cipya] ili line.” Awe e fyo balekele ukukaanya umulimo wa kukuula itempele. a—Esra 6:2, 7, 12, 13.

Ilyashi lya kale na lyo lyalilanda pali ili line lyashi. Mu lusuba, Sailasi aleikala ku Ekibatana, kabili afwile ali uku kwine ilyo afumishe ici cipope. Na kabili, ifyo bashula filanga ukuti imfumu sha ku Madai na Persia shalibikile amano ku mipepele ya bantu shaleteka kabili shaletuma amakalata pa kupwisha imilandu.

Ubusesemo Mwingacetekela

Mu ciloto ico Lesa alengele kasesema Daniele ukulota, Daniele amwene ifinama fine filefuma muli bemba, icinama cimo na cimo caleimininako ifyalo fyakwatisha amaka ne fyo fyali no kukonkana. Icinama ca kubalilapo, e kutila, inkalamo iyakwete na mapindo, caleimininako Babiloni. Ica bubili, ‘capalile bere.’ Baibolo itwalilila ukulanda ukuti: “Caebelwe ukuti, ‘Ima, kalye iminofu iingi.’” (Daniele 7:5) Iyi bere iya kutiinya yaleimininako Madai na Persia.

Nga filya fine Daniele asobele, imfumu sha ku Madai na Persia shalikwatishe amaka ica kuti shaleya fye shilecimfya. Tapakokwele ukutula apo Daniele amwenene ici cimonwa, Sailasi acimfishe Madai, lyena alwile ne fyalo fyali mupepi, icalo ca Lydia na Babiloni. Umwana wakwe Cambyses II acimfishe Egupti. Mu kuya kwa nshita, ubuteko bwa Madai na Persia bwalicimfishe ifyalo na fimbi.

Kuti twashininkisha shani ukuti ubu bulondoloshi bwa cine? Mu cimonwa cimbi icapalana ne ci, Daniele amwene sukusuku “alepunka ukulola ku masamba na ku kapinda ka ku kuso na ku kapinda ka ku kulyo.” Uku kusesema kwafikilishiwe lintu ubufumu bwa Madai na Persia ‘bwapunkile’ amabufumu yambi, ukubikako no bufumu bwakwatishe amaka ubwa Babiloni. Malaika wa kwa Lesa alondolwele umo ici cimonwa calolele ilyo aebele Daniele ukuti: “Sukusuku uo umwene ali ne nsengo shibili ni mfumu sha ku Madai na Persia.”—Daniele 8:3, 4, 20.

Na kabili, imyaka nalimo 200 ilyo Babiloni bashilaicimfya, kasesema Esaya alisobele ishina lya mfumu ya Persia ne fyo yali no kucita pa kucimfya Babiloni. Pali iyo nshita ninshi iyi mfumu tailafyalwa no kufyalwa. Alembele ukuti: “Ifi e fyo Yehova asosa ku wasubwa wakwe, kuli Sailasi, uo naikata ku kuboko kwakwe ukwa ku kulyo, ku kucimfya inko ku ntanshi yakwe, . . . ku kwisula ku ntanshi yakwe ifiibi fibili, ica kuti nangu fye ni mpongolo tashakesalwe.” (Esaya 45:1) Esaya na Yeremia balisobele ukuti “imimana,” nelyo imifoolo iyalefumya amenshi mu mumana wa Yufrate iyalecingilila Babiloni, yali no kukama. (Esaya 44:27; Yeremia 50:38) Ifyalembele Herodotus na Xenophon, abaGriki abalelemba ilyashi lya kale, filanga ukuti uku kusesema kwa mu Baibolo kwa cine no kuti ubushiku Sailasi acimfishe umusumba, abena Babiloni bali no mutebeto. (Esaya 21:5, 9; Daniele 5:1-4, 30) Pa numa ya kupaatula amenshi ya mu mumana wa Yufrate, abashilika ba kwa Sailasi baingile pa mpongolo sha musumba ishishacingililwe ico amenshi yalikamine. Bulya bwine fye ubushiku, Babiloni bali-icimfishe!

Ici cacitike calengele ukuti ukusesema na kumbi kufikilishiwe. Kasesema Yeremia alisobele ukuti abantu ba kwa Lesa bali no kuba bankole mu Babiloni pa myaka 70. (Yeremia 25:11, 12; 29:10) Kulya kusesema kwalifikilishiwe pa nshita ilya ine basobele, kabili abaYuda balibasuminishe ukubwelelamo ku mwabo.

Ubulayo Mwingacetekela

Ilyo fye ubuteko bwa Madai na Persia bwacimfishe Babiloni, Daniele alembele ukusesema ukutwafwa ukumfwikisha icintu icacindama sana icali no kucitika pa kuti Lesa afikilishe ukufwaya kwakwe ku bantunse. Malaika Gabriele aebele Daniele ilyo Mesia, “umwana” uo basobele pa Ukutendeka 3:15, ali no kwisa! Malaika wa kwa Lesa atile: “Ukutula pa kufuma kwa mashiwi ya kubwesha no kukuula Yerusalemu ukufika kuli Mesia Intungulushi, pakapita imilungu 7, e lyo ne milungu 62,” yonse pamo imilungu 69. (Daniele 9:25) Bushe iyi nshita yatendeke lilali?

Nangu ca kuti Sailasi asuminishe abaYuda ukubwelelamo ku mwabo ilyo fye Babiloni yaonawilwe, pa myaka iingi Yerusalemu ne fibumba fya iko tafyakulilwe. Mu 455 B.C.E., Imfumu Artakishashete yasuminishe Nehemia, umuYuda uwaleipeela ifya kunwa, ukubwelelamo ku Yerusalemu no kuyatendeka umulimo wa kukuula umusumba cipya cipya. (Nehemia 2:1-6) Muli ulya mwaka e lyo imilungu 69 yatendeke.

Lelo iyi milungu 69 tayali milungu iya nshiku 7, yali milungu ya myaka. Na kuba, amaBaibolo yamo yapilibula “imilungu” ukuti “imilungu ya myaka.”b (Daniele 9:24, 25) Mesia ali no kumoneka pa numa ya “milungu” 69 kabili umulungu umo na umo walepele imyaka 7, kanshi yonse pamo yali imyaka 483. Uku kusesema kwafikilishiwe mu 29 C.E. ilyo Yesu abatishiwe, pa numa fye ya myaka 483 ukufuma mu 455 B.C.E.c

Ukusesema kwa kwa Daniele ukwafikilishiwe nga filya fine fye kwasobele na ko kwaba pa bushininkisho ubulanga ukuti Yesu e Mesia. Ubu bushininkisho na bo bulenga twashininkisha ukuti ifyo Lesa atulaya fikacitika. Yesu, Imfumu ya Bufumu bwa kwa Lesa ubwa ku muulu, akafumyapo imitekele ya bantu iya mutitikisha. Pa numa, akafikilisha amasesemo na yambi ayalembwa mu Baibolo, ukubikako na yalya yalanda ukuti abafwa bakabuuka kabili bakekala umuyayaya muli Paradaise pe sonde.—Daniele 12:2; Yohane 5:28, 29; Ukusokolola 21:3-5.

[Amafutunoti]

a Ishamfumu isho baleita ishina lya kuti Dariusi shali nalimo shitatu.

b AmaBaibolo yamo ayapilibula ukuti “imilungu ya myaka” ni aya: Tanakh—A New Translation of the Holy Scriptures, The Complete Bible—An American Translation, na The Bible—Containing the Old and New Testaments, iyalembwa na James Moffatt.

c Nga mulefwaya ukwishibilapo na fimbi pali uku kusesema, ne fyo bapendele imilungu 69 iya myaka, belengeni icitabo citila Bushe Cinshi Baibolo Isambilisha? pa mabula 197 ukufika ku 199.

[Charti/Ifikope pe bula 16]

(Nga mulefwaya ukumona Charti, moneni muli magazine)

455 B.C.E. 29 C.E.

Ukutula apo icipope cafumine ica kukuula Yerusalemu cipya cipya ukufika lintu Mesia amoneke, papitile imyaka 483

[Icikope pe bula 14, 15]

Icipaapatu beta ati Cyrus Cylinder apaba icipope afumishe ica kubwesesha bankole ku calo cabo

[Icikope pe bula 15]

Inshiishi ya kwa Sailasi yaba pa fitantaala fya mu Pasargadae, iyo beta ino nshita ati Iran

[Abatusuminishe Ukubomfya Ifikope pe bula 15]

Ibula 14, pa muulu, time line: Egyptian wall relief and bust of Nero: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Persian wall relief: Musée du Louvre, Paris; bottom, Cyrus Cylinder: Photograph taken by courtesy of the British Museum; page 15, Cyrus’ tomb: © Richard Ashworth/age fotostock

    Impapulo sha mu Cibemba (1982-2025)
    Isaleni
    Isuleni
    • Cibemba
    • Peleniko Bambi
    • Ifyo Mwingasala
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ifya Kubomfya
    • Amafunde Yesu
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Isuleni
    Peleniko Bambi