Ifyo Ubufumu bwa kale Ubwa Lydia Bwatukuma Pali Lelo
LIMBI na imwe tamwaumfwapo ukuti kale kwaliko no bufumu ubwa Lydia, kanshi kuti mwapapa ukusanga ukutila ifyo abantu muli bulya bufumu batendeke ukucita, fyalyalule inshila amakwebo yacitilwamo ino nshita. Na babelenga Baibolo nabo kuti bapapa ukusanga ukutila ifyo abena Lydia batendeke ukucita, filatwafwa ukwiluka ubusesemo bumo ubwa mu Baibolo. Nomba finshi ifi fine abena Lydia batendeke ukucita? Ilyo tushilayasuka, kuti cawama twaishiba bwino imikalile ya bena Lydia, e lyo ne nshita ubu bufumu ubushaishibikwa bwino bwino bwaliko.
Ishamfumu sha bena Lydia shaletekela mu musumba ukalamba uwa Sardis, uwabelele ku masamba ya citungu baleita ati Asia Minor. Pali ino nshita, iyi ncende baita ati icalo ca Turkey. Imfumu yakulekelesha iya bena Lydia, Croesus, yalikwete icuma icingi sana, nomba mu 546 B.C.E., Sailasi Mukalamba uwali imfumu ya bena Persia alicimfishe ubufumu bwakwe. Uyu Sailasi, e ulya wine waishile-cimfya no Buteko bwa Babiloni ilyo papitile fye imyaka inono.
Ilyashi lya kale lilangilila ukuti bashimakwebo abena Lydia e babalilepo ukubomfya amakobili. Kale sana balebomfya golde na silfere pa kushita ifintu, lelo pa mulandu wa kuti golde yalepusanapusana ubukulu no kufina, abantu, lyonse balepima golde pa sekelo ilyo baleshita no kushitisha ifintu. Nangu fye ni Yeremia kasesema wa kwa Lesa uwali mu Israele, ilyo ashitile impanga, alembele ukuti: ‘Napimine ukufina [kwa] ndalama amashekele ya silfere ikumi na cinelubali.’—Yeremia 32:9.
Abena Lydia, abaliko inshita imo ine na Yeremia, balisangileko inshila imo iyalengele ukuti balecita amakwebo yabo mu nshila yayanguka. Batendeke ukubomfya amakobili ayafinine cimo cine kabili ayo babikilepo ne cishibilo. Amakobili ya kubalilapo ayo abena Lydia balebomfya, pa kuyapanga balesankanya golde na silfere. Ilyo Croesus atampile ukuteka, apyanikepo amakobili ayapangilwe na silfere yeka yeka, e lyo na ya golde yeka yeka. Abena Lydia bapangile ne kobili limo ilya golde. Ili kobili lyalingene na makobili 12 aya silfere. Lelo balikwete ubwafya bumo. Abantu batendeke ukupanga amakobili ya cabecabe ayo balesankanya golde no lubwe ulushakwata no mutengo sana. Bashimakwebo balekabila inshila yayanguka iya kwishibilako ikobili lya golde ya cine cine.
Abena Lydia basangileko ilibwe limo ilyafiita ilyaleitwa ati ilibwe lya ku Lydia, ilyabafwile ukwishiba amakobili ya cine cine. Nga bakuusa ikobili pe libwe ili ilyakalabana, ilibwe lyalepanga akashilwa pe kobili. Nga balinganya imimonekele ya kashilwa, ku nshindano sha golde, baleishiba nga ca kuti ikobili lyali lya golde nelyo iyo. Kanshi ili libwe lya kupiminako e lyalengele baleishiba amakobili ya cine aya golde. Bushe ukwishiba ifyo ilibwe lya kupiminako lyalebomba kuti kwatwafwa shani ukumfwikisha fimo ifyo Baibolo yalandapo?
Ifyaba nga Mabwe ya Kupiminako, Ifyo Baibolo Yalandapo
Mu kuya kwa nshita abalecita amakwebo abengi balitendeke ukubomfya amabwe ya kupiminako. Kabili na bantu fye bambi balebomfya insoselo ya kuti “ilibwe lya kupiminako,” ilyo balepima icili conse. Mu lulimi lwa ciGriki ulo babomfeshe ukulemba amabuuku yamo yamo aya mu Baibolo, ili shiwi lya kuti ukupima, lilosha na ku kulunguluka kwa bantu abo balecusha.
Pa mulandu wa kuti bakalinda wa fifungo e balelungulusha abafungwa, nabo balebeta ati ‘amabwe ya kupiminako.’ E mulandu wine na Baibolo, yalandila mu cilangililo ca kwa Yesu ukuti umusha uushitasha bamutwele kuli “bakalinda wa cifungo” abo ama Baibolo yambi yeta ati “aba kulungulusha.” (Mateo 18:34) Icitabo ca, The International Standard Bible Encyclopaedia na co calilandapo pali ili lembo ukutila: “Abantu napamo baishibe ukuti nga mwapoosa umuntu mu cifungo, ninshi mulemulungulusha, kanshi e co baleitila abalelinda icifungo ukuti ‘bakalungulusha.’ ” Ifi fyonse, filenga twaumfwikisha umwalola ilembo limo ilya mu Baibolo.
Ubwile Bwaishibikwa
Ukutula fye na kale, ababelenga Baibolo balafwaisha ukwishiba icikacitikila Satana. Baibolo itila: “Kaseebanya . . . apooselwe muli bemba wa mulilo ne libwe lya mingu, umwali iciswango na kasesema wa bufi; kabili bakalungulushiwa akasuba no bushiku pe na pe.” (Ukusokolola 20:10) Lelo kwena, Yehova te kuti alungulushe umuntu umuyayaya, pantu ni Lesa wa kutemwa kabili wa mulinganya. (Yeremia 7:31) Baibolo na kabili ilanda ukuti umweo wa muyayaya bupe, te nshila ya kukandilamo abantu iyo. (Abena Roma 6:23) Kanshi twamona ukuti ifyaba pa Ukusokolola 20:10 fya mampalanya fye. Iciswango na bemba wa mulilo fyonse fimpashanya fye. (Ukusokolola 13:2; 20:14) Bushe ninshi no kulunguluka na ko kwine kwa mampalanya fye? Ninshi ili shiwi lya kutila ukulunguluka kuti lyalola mwi?
Nga filya fine twacilanda pa mubalo, ishiwi lya ciGriki ilipilibula “ukulungulusha,” lyafuma ku mashiwi ya kuti “ilibwe lya kupiminako,” kabili e lyo balebomfya na ku muntu uwalelunguluka mu cifungo. Kanshi amashiwi ya kuti Satana akalunguluka pe na pe, yalola mu kuti akepaiwa nelyo ukwisalilwa mu cifungo ca mfwa umo ashingafuma.
Lilya libwe lya kupiminako ilyo abena Lydia balebomfya, na ifwe lyalitwafwa ukwishiba na fimbi pa “kulunguluka” kwa pe ukwa kwa Satana, ne fyo Lesa wa kutemwa engalungulusha Satana. Mu ndimi shimo, ishiwi lya kuti “ilibwe lya kupiminako” e lyo babomfya nga bale-esha nelyo ukupima ifintu. Nangu fye ni mu ciNgeleshi, ishiwi ilyapilibulwa ukuti “ilibwe lya kupiminako” e lyo babomfya nga balelanda pa “kwesha icintu ico balefwaya ukwishiba nga ca cine cine.” Kanshi filya Satana ‘akalunguluka’ nelyo ukufwa kuli pe na pe, calola mu kuti nga kwaba abakapondoka ku ntanshi, ubupingushi bwa kwa Satana, e bo bakapiminako ifya kubapingula. Yehova takapeele inshita uuli onse uukapondokela ukuteka kwakwe pa kuti abantu bamone ukuti cipondoka e walubile.
Ukwishiba umulandu bashimakwebo icalo conse batendekele ukubomfya ilibwe lya kupiminako ilya bena Lydia e lyo no kwishiba na fimbi ifyo aya mashiwi yapilibula, kwalilenga icikacitikila Satana caishibikwa. Impela ya kwa Satana ikaba kwati libwe lya kupiminako, pantu nga ca kuti kukaba abakapondokela Lesa, nabo e fyo bakapingulwa, kabili Lesa takabapeele na nshita.—Abena Roma 8:20.
[Amashiwi pe bula 23]
Filya Satana akafwa kuli pe na pe, calola mu kuti nga kukaba abakapondoka ku ntanshi, nabo e fyo bakapingulwa
[Mapu pe bula 21]
(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)
Bemba Wafiita
LYDIA
SARDIS
Bemba wa Mediterranean
[Icikope pe bula 21]
Ifitantaala fya musumba wa ku kale uwa Sardis
[Icikope pe bula 22]
Kale sana balebomfya amasekelo pa kupima ukufina kwa ndalama
[Abatusuminishe]
E. Strouhal/Werner Forman/Art Resource, NY
[Ifikope pe bula 22, 23]
Na muno nshiku mwine abantu bacili balabomfya amabwe ya kupiminako
[Abatusuminishe]
Amakobili: Courtesy Classical Numismatic Group, Inc.; touchstone: Science Museum/Science & Society Picture Library
[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 21]
Ikobili bapangile golde na silfere: Courtesy Classical Numismatic Group, Inc.