Imilandu ya Kucincimusha Iyalembele Josephus

ABASAMBI ba lyashi lya kale pa nshita yalepa balyetetula pa fyalembwa fya kucincimusha ifya kwa Josephus. Ukufyalwa imyaka fye ine pa numa ya mfwa ya kwa Kristu, aali ni nsangwapo ku kufikilishiwa kwa kubombomanika ukwa busesemo bwa kwa Yesu pa lwa luko lwa ciYuda ulwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo. Josephus aali ni mushika wa fita, umwiminishi, umuFarise, kabili uwasoma.

Ifyalembwa fya kwa Josephus fyaisulamo ifyebo fya kucebusha. Fisanikila umutande wa fyalembwa fya Baibolo ilintu filepayanya ubutungulushi bwa mu fyalembwa ku mibele ne mimonekele ya mpanga ifya Palestine. E mulandu wine abengi balangulukila ifitabo fyakwe pamo ngo kulundako kwakatama ku kulonganika kwabo ukwa fitabo!

Ubumi Bwakwe Ubwa mu Kubangilila

Joseph ben Matthias, nelyo Josephus, afyelwe mu 37 C.E., umwaka wa ntanshi ku kuteka kwa kwa kateka Caligula. Wishi kwa Josephus aali wa lupwa lwa bushimapepo. Atungile ukuti nyina, aali intuntuko ya kwa shimapepo mukalamba uwa ba Hasmoneus, Jonathan.

Ilyo aali mu myaka yakwe iya bupungwe, Josephus aali musambi wacincila uwe Funde lya kwa Mose. Abebetele mu kusakamanisha ifyakaniko fitatu ifya buYuda—abaFarise, abaSaduke, na baEssene. Ukutemwishapo abalekeleshako, apingwilepo ukwikala pa myaka itatu no mutukami waleikala mu matololo uwe shina lya Bannus, umuEssene mu kupalishako. Ukusha ici pa mushinku wa myaka 19, Josephus abwelele ku Yerusalemu kabili ailundile ku baFarise.

Ukuya ku Roma no Kubwela

Josephus aile ku Roma mu 64 C.E. ku kunyantukilamo mu kwimininako bashimapepo ba ciYuda abo umulashi wa ku Yudea Felikisi ali natuma kuli Kateka Nero ku kupingulwa. Ukukumanya ukubunda kwa ngalaba pa kuya, Josephus apuswike fye kwempe. Pa baali mu ngalaba 600 ni 80 fye e bapusushiwe.

Mu kati ka kutandala kwa kwa Josephus ku Roma, uwa fyangalo wa ciYuda amulangishe ku mukashi wa kwa Nero, namfumu Poppaea. Namfumu abombele ulubali lukalamba mu kutunguluka kwa mulimo wa kwa Josephus. Ukupuulama kwa musumba kwashile ukwebekesha kubelelela pali Josephus.

Lintu Josephus abwelele ku Yudea, ukwimina Roma kwali nakupampamikwa mu mintontonkanya ya baYuda. Josephus aeseshe ukwebekesha abana calo banankwe bucafye bwa kulwa na Roma. Pa kukanaba na maka ya kubakaanya kabili mu kupalisha mu kuba no mwenso uwa kuti ali no kulangulukwa nga shikamfutu, apokelele ukusontwa nga mushika wa mpuka sha ciYuda mu Galili. Josephus alilonganike no kukansha abaume bakwe no kupayanya impao mu kupekanishisha ubulwi ukulwisha imilalo ya ciRoma—lelo ukwabulo kutunguluka. Galili alicimfiwe ku mulalo wa kwa Vespasian. Pa numa ya kushinga kwa nshiku 47, icele lya kwa Josephus pa Jotapata lyalicimfiwe.

Lintu acimbile, Josephus mu kushilimuka asobele ukuti Vespasian mu kwangufyanya fye ali no kuba kateka. Ukusungwa mu cifungo lelo ukukanamukanda pa mulandu wa uku kusobela, Josephus alikakwilwe lintu cafikilishiwe. Apo pali e pa kwalukila mu bumi bwakwe. Ukufikila apo inkondo yonse yaishilepwila, abombele abena Roma nga kapilibula kabili kawikishanya. Ukulumbulula ukutungilila kuli Vespasian na bana bakwe abaume Titus na Domitian, Josephus asanshishe ishina lya lupwa Flavius kwi shina lyakwe line.

Ifitabo fya kwa Flavius Josephus

Icakokwesha pa fyalembwa fya kwa Josephus cakwata umutwe wa kuti The Jewish War. Casuminwa ukuti apekenye ubu bulondoloshi bwa mavolyumu cinelubali ku kupeela abaYuda icikope camonekesha ica bukose bwapulamo ubwa kwa Roma no kupayanya ica kucilikila ku kwimino buteko kwa ku nshita ya ku ntanshi. Ifi fyalembwa fibebeta ilyashi lya kale ilya ciYuda ukufuma pa kucandilwa kwa Yerusalemu kuli Antiochus Epiphanes (mu mwanda wa myaka walenga bubili B.C.E.) ukufika ku kukansana kwabamo icimfulumfulu ukwa mu 67 C.E. Pamo nga nsangwapo, Josephus lyene alanda pa nkondo iyafikile pa kalume mu 73 C.E.

Na cimbi mu fitabo fya kwa Josephus cali ni The Jewish Antiquities, ilyashi lya baYuda ilya mavolyumu 20. Ukutampa pa Ukutendeka no bubumbo, litwalilila ukufika ku kubuuka kwa nkondo na Roma. Josephus mu kupalamisha akonka umutande wa kushimika kwa Baibolo, ukusanshako ukwilula kwa cishilano ne mimwene ya ku nse.

Josephus alembele ukushimika kwa pa lwakwe ukwakwete fye umutwe wa kuti Life. Muli uko kushimika afwaisha ukulungamika ukwiminina kwakwe mu kati ka nkondo kabili esha ukwangushako ukupeelwa imilandu ukwaletelwe ukulwisha wene kuli Justus wa ku Tiberia. Icitabo calenga bune—ukulombo kwelelwa kwa mavolyumu yabili ukwakwata umutwe wa kuti Against Apion—kucingilila abaYuda ukufuma ku kwimininwako bubi bubi.

Ukushilimuka mu Cebo ca kwa Lesa

Takwaba ukutwishika ukwa kuti iciputulwa cikalamba ica lyashi lya kale ilya kwa Josephus cabe calungikwa. Mu citabo cakwe icakwata umutwe wa kuti Against Apion, alanga ukuti abaYuda tabatalile abasanshamo amabuuku ya Apocrypha ngo lubali lwa Malembo yapuutwamo. Apeelo bunte ku kulungikwa no kumfwana kwa lwa nkati ukwa fyalembwa fya bulesa. Josephus atila: “Ifwe tatwakwata ubwingi bushingapendwa ubwa mabuuku pa kati kesu, ayashisuminishanya kabili ayapilikana, . . . lelo mabuuku fye amakumi yabili na yabili [ayalingana no kwakanya kwesu ukwa muno nshiku ukwa Malembo mu mabuuku 39], ayabamo ifyalembwa ifya nshita shonse shapita; ayo mu bulungi yasuminwa ukuba ya bulesa.”

Muli The Jewish Antiquities, Josephus alundako ifyebo fya kusekesha ku kushimika kwa Baibolo. Asosa ukuti “Isaki aali ne myaka ya bukulu amakumi yabili na isano” lintu Abrahamu amukakile amaboko na molu ku kumupeela ilambo. Ukulingana na Josephus, pa numa ya kwafwilisha mu kukuula icipailo, Isaki atile “‘talingile ukufyalwa pa kubalilapo fye, nga ca kuti ali no kukaana ukupanga kwa kwa Lesa no kwa kwa wishi’ . . . E co bwangu bwangu aile pa cipailo ku kupeelwa ilambo.”

Ku bulondoloshi bwa mu Malembo ubwa kufuma kwa kwa Israele mu Egupti wa pa kale, Josephus alundako ifi fyebo ati: “Impendwa iyasupile pa numa yabo yali amaceleta imyanda mutanda, mu kuba na makana amakumi yasano abatentema pali bakabalwe, na makana imyanda ibili aba pa makasa, bonse abaipangasha ne fyanso.” Josephus na kabili asoso kuti “lintu Samwele aali ne myaka ikumi na ibili iya bukulu, atendeke ukusesema: kabili inshita imo lintu aleele, Lesa amwitile mwi shina.”—Linganyako 1 Samwele 3:2-21.

Ifyalembwa fimbi ifya kwa Josephus fipeela ukushilimuka mu misonko, amafunde, ne fya kuponako. Alumbula mwi shina Salome ngo mwanakashi uwacindile pa mutebeto wa kwa Herode kabili uwalombele umutwe wa kwa Yohane Kabatisha. (Marko 6:17-26) Ubwingi bwa fintu twaishiba pa lwa ba Herode fyalembelwe na Josephus. Asosa fye no kuti “pa kuti engafimba pa mushinku wakwe uwa bukalamba, [Herode] abikile ilangi lyafita mu mushishi wakwe.”

Ukupondokela Roma Ukukalamba

Imyaka fye 33 pa numa Yesu apeele ubusesemo bwakwe ukukuma kuli Yerusalemu ne tempele lyakwe, ukufikilishiwa kwa buko kwatendeke ukumoneka. Ifyakaniko fishifwaya kwaluka ifya ciYuda mu Yerusalemu fyakongamine pa kuilubula kwi koli lya bena Roma. Mu 66 C.E., ulukumo ulwa ici lwalengele ukulonganikwa no kutuma kwa matulwe ya ciRoma pe samba lya mulashi wa Syria Cestius Gallus. Umulimo wabo wali kupwisha ukupondoka no kukanda bancitatubi. Pa numa ya kucita ukupomona mu tumishi twashinguluka Yerusalemu, abaume ba kwa Cestius bashimpile nkambi ukushinguluka umusumba we linga. Ukubomfya inshila iitwa ukutentekanya, abena Roma mu kutunguluka basanshishe ifishangu fyabo ukupala icipanga ca kwa fulwe ku kuicingilila ukufuma ku balwani. Ukwikalila ubunte ku kutunguluka kwa iyi nshila, Josephus alondololo kuti: “Imifwi iyalefwintwa yalepona, no kutelemuka ukwabulo kubacito kucena ukuli konse; e fyo ifita fyacandile ilinga, ukwabula abene bene ukucenwa, kabili balengele fyonse ukube fyateyanishiwa ku kusonteka impongolo ye tempele.”

“E lyo apo pene,” e fyasosa Josephus, “e lintu Cestius . . . afumishe ifita fyakwe kuli cilya cifulo . . . Alifumine ku musumba, ukwabulo mulandu wine wine.” Mu kumonekesha ukwabulo kufwaya ukukusha Umwana wa kwa Lesa, Josephus alembele ica kucitika cine cintu Abena Kristu mu Yerusalemu balelolela. Cali kufikilishiwa kwa busesemo bwa kwa Yesu Kristu! Imyaka imo mu kubangilila, Umwana wa kwa Lesa aali nasoka ati: “Ilyo mukamona Yerusalemu naushingwa ku milalo, e lyo ishibeni ukuti ukupomonwa kwa uko nakupalama. E lyo abali mu Yudea bafulumukile ku mpili; na bali mu kati ka uko bafumemo; na bali mu mapanga beingilamo. Ico isho ni nshiku sha cilandushi, isha kufishiwamo fyonse ifyalembwa.” (Luka 21:20-22) Nga fintu Yesu akambishe, abakonshi bakwe aba busumino bwangu bwangu bafulumwike mu musumba, ukutalukako, kabili bafyukile ukushikitika uko pa numa kwaponene pali wene.

Lintu imilalo ya ciRoma yabwelulwike mu 70 C.E., ifya kufumamo fyalilembelwe na Josephus mu kulonsha kwamonekesha. Umwana mwaume mukalamba uwa kwa Vespasian, Mushika mukalamba Titus, aishile no kucimfya Yerusalemu, ne tempele lyakwe lyayemba. Mu kati na nkati ka musumba, ifyakaniko ifyalelwishanya fyaeseshe ukubuula ukulama. Bayalukile ku mibombele yacishamo, no kusumya umulopa uwingi. Bamo “baali mu kumanama ku tuyofi twa mu kati ka musumba ukwa musango yo, ica kuti bafulwike abena Roma,” ukusubila “ukupokololwa ukufuma ku malanda ya cikaya,” e fyasosa Josephus. Aita bacisanguka “abapuupu” abaibimbile mu konaula ifipe fya bafyuma no kwipaulula abantu ba bucindami—abo batunganishiwe ukuitemenwa ukunakila ku bena Roma.

Mu kati ka nkondo ya bana calo, inshila sha mikalile mu Yerusalemu shafikile ku kubotelela kushingelenganishiwa, kabili abafwile tabashikilwe. Bacipondoka abene “balelwishanya, ilintu baletantala pa fitumbi ifyalele imiina pa muulu wa fibiye.” Baletapa abekala calo, ukucito bukomi pa kukwata ica kulya ne cuma. Ukuloosha kwa bacushiwe kwali ukwatwalilila.

Titus akonkomeshe abaYuda ukulekuluka mu musumba na muli fyo ukuipususha abene. “Atumine Josephus ukulanda kuli bene mu lulimi lwabo lwine; pantu aelengenye ukuti kuti pambi banakilako ku kunashanasha kwa mwana calo munabo.” Lelo basaalwile Josephus. Titus mu kukonkapo akuulile ilinga lya miti yasongoka ukushingulusha umusumba onse. (Luka 19:43) Mu kuba ne subilo lyonse ilya kufulumuka ukufumishiwapo no kwenda ukucilikilwa, icipowe “caminawile abantu amayanda ayatuntulu ne ndupwa.” Ubulwi ubwaletwalilila bwasanshishe ku mpendwa ya balefwa. Ukufikilisha ubusesemo bwa Baibolo mu kukanaishiba, Titus acimfishe Yerusalemu. Pa numa, ukulolesha ilinga lyalulubala ne mpungu shacingililwa, apundile ukuti: “Takwali umbi ni Lesa fye e wafumishe abaYuda muli aya malinga.” Ukucila pali milioni umo uwa baYuda balilobele.—Luka 21:5, 6, 23, 24.

Pa Numa ya Nkondo

Pa numa ya nkondo Josephus aile ku Roma. Ukuipakisha ukwafwilisha kwa lupwa lwa kwa Flavius, aikele ngo mwikashi wa ciRoma mu cali kale iciyanda ca kwa Vespasian kabili apokelele penshoni wa cifumu pamo ne fya bupe ukufuma kuli Titus. Josephus lyene aipoosele mu mulimo wa fya kulemba.

Cili ica kusekesha ukuti Josephus mu kumonekesha apangile inumbwilo “Teokrasi.” Ukukuma ku luko lwa ciYuda, alembele ati: “Kamfulumende wesu . . . kuti pambi ainikwa Teokrasi, pa kulubwila ubulashi na maka kuli Lesa.”

Josephus tatalile aitunga ukuba Umwina Kristu. Talembele pe samba lya kupuutwamo na Lesa. Lelo, mwalibamo ubucindami bwa lyashi lya kale ubwa kusanikila mu milandu ya kucincimusha iyalembele Josephus.

[Icikope pe bula 31]

Josephus pa malinga ya Yerusalemu