Bushe Baibolo Ilaipilika Iine?

KALEMBA Henry Van Dyke inshita imo alembele ukuti: “Ukufyalilwa ku Kabanga no kubeleshiwa mu musango ne milandile ifyabela ku Kabanga, Baibolo yenda mu nshila sha calo conse mu kuba ne nkasa shabelesha kabili ingila mu calo pa numa ya calo ku kusanga bakabelenga ba iko ukuli konse. Yalisambilila ukulandila mu myanda ya ndimi isho umuntu engomfwa. Abana balakutika ku malyashi ya iko mu kuba no kupapushiwa no kucankwa, kabili abaume ba mano baletetula pali yene pamo nge milumbe ya bumi. Ababifi na ba cilumba balatutuma ku kusoka kwa iko, lelo ku bacenwa na balapila yakwata ishiwi lya kwa nyina. . . . Takwaba umuntu wakwata ici cuma icakwe umwine uwaba umupiina nelyo uwalekeleshiwa.”

Baibolo mu cine cine “yalisambilila ukulandila mu myanda ya ndimi.” Mu kucefyako limo ilya mabuku ya iko 66 lyalipilibulwa ukutwalwa mu ndimi shimo 1,970. Amamilioni bamona Baibolo nga ica bupe ukufuma kuli Lesa kabili balaibelenga mu kuba ne nsansa no kumwenamo. Nangu cibe fyo, bambi basosa ukuti yakwatamo ukupilika ukwingi na muli ifyo tayabe yashintililwapo. Cinshi cintu ukusapika kwasakamanisha kusokolola?

Nga fintu cilangililwe ku cikope cesu ica nkupo, Lesa abomfeshe abaume ba citetekelo ukulemba Baibolo. Mu cine cine, ukubebeta kwasakamanisha ukwa Baibolo kusokolola ukuti yalembelwe na baume bamo 40 pa ciputulwa ca nshita ica myanda ya myaka 16. Bushe baali ni bakalemba baishibisha? Iyo. Pa kati kabo umo kuti asanga kacema, umulondo, umusangushi, shiŋanga, kapanga wa matenti, shimapepo, kasesema, ne mfumu. Ukulemba kwabo ilingi line kulumbula abantu ne myata ifishaishibikwa bwino kuli ifwe mu mwanda wa myaka uwalenga 20. Na kuba, bakalemba ba Baibolo abene te lyonse baleumfwikisha ubupilibulo bwa fintu balembele. (Daniele 12:8-10) E co tatulingile ukupapushiwa nga ca kuti twakumanya amafya yamo lintu tulebelenga Baibolo.

Bushe amafya ya musango uyo kuti yapikululwa? Bushe Baibolo ilaipilika iine? Pa kusanga ico, natulanguluke ifya kumwenako fimo.

Bushe aya Mafya ya Cine Cine?

▪ Ni kwi Kaini afumishe umukashi wakwe? (Ukutendeka 4:17)

Umo pambi kuti atontonkanya ukuti pa numa ya kwipaiwa kwa kwa Abele, ni munyina Kaini eka fye na bafyashi bakwe, Adamu na Efa, ebashele pe sonde. Nangu cibe fyo, Adamu na Efa balikwete ulupwa ulukalamba. Ukulingana na Ukutendeka 5:3, 4, Adamu akwete umwana mwaume uwe shina lya Sete. Ubulondoloshi bulundapo ukuti: “Inshiku sha kwa Adamu pa numa ya kufyala Sete shali imyaka imyanda cinekonsekonse; kabili afyele abana baume na bana banakashi.” E co Kaini aupile nkashi yakwe nelyo nakalimo umo uwa bepwa bakwe. Apantu umutundu wa muntu wali uwapalamishe fyo ku kupwililika kwa buntunse, icupo ca musango yo mu kushininkisha tacaleteleko amasanso ya butuntulu bwa bumi ayo yengabika mu busanso ubufyashi bwa kulundana kwa musango uyo ilelo.

▪ Ni bani bashitishe Yosefe ku Egupti?

Ukutendeka 37:27 kusosa ukuti bamunyina Yosefe bapingwilepo ukumushitisha ku bena Ishmaele. Lelo icikomo cakonkapo cilondolola ukuti: “Awe kwapitilepo abena Midiani abasulushi ba makwebo; [bamunyina Yosefe] bakulile Yosefe no kumufumya mu cilindi, [bashitishe] Yosefe ku bena Ishmaele mu sha silfere amakumi yabili, na bo batwele Yosefe ku Egupti.” Bushe Yosefe ashitishiwe ku bena Ishmaele nelyo ku bena Midiani? Cisuma, abena Midiani pambi baitilwe na kabili abena Ishmaele, abo baampene nabo ukupitila mu cikolwe cabo Abrahamu. Nelyo abena Midiani abasulushi ba makwebo pambi baendele ne celeta lya bena Ishmaele. Mu nshila iili yonse, bamunyina Yosefe ebamushitishe, kabili pa numa aali no kubeba ukuti: “Nine Yosefe munyinenwe, uo mwashishishe ukuya ku Egupti.”—Ukutendeka 45:4.

▪ Bena Israele banga bafwile pa kwampana kwa bucisenene na banakashi abena Moabu na pa kuibimba mu kupepa Baali-peore?

Impendwa 25:9 ilondolola ukuti: “Abafwa ku cikuko [ukufuma kuli Lesa pa myendele yabo iibifi] bali amakana amakumi yabili na yane.” Nangu cibe fyo, umutumwa Paulo asosele ukuti: “Kabili twicita bulalelale filya bamo ba muli abo [abena Israele mu matololo] bacitile, na mu kasuba kamo bawile amakana amakumi yabili na yatatu.” (1 Abena Korinti 10:8) Nakalimo impendwa ya baipaiwe yali pa kati ka 23,000 na 24,000, ica kuti icili conse ica ifi fipendo caali no kuba icakumanina. Nalyo line, ibuku lya Impendwa ukucilisha lilangilila ukuti “bakasomo bonse ba aba bantu” abaibimbile muli ulu lubembu baipaiwe ku bapingushi. (Impendwa 25:4, 5) Pambi baali 1,000 aba aba “bakasomo” ba mulandu, ukufika ku bwingi bonse 24,000 lintu basanshiwa kuli 23,000 abalumbulwa na Paulo. Ilintu mu kumonekesha 23,000 baali e finakabupalu fyashininkishiwa ifya cikuko ukufuma kuli Lesa, 24,000 bonse bakumenye icikuko ca kwa Yehova pantu uuli onse uwa bene alifwile pe samba lya cipope cakwe ica bupingushi bwakosa.—Amalango 4:3.

▪ Apantu Agagi aali uwa nkulo imo ine ne mfumu ya bena Israele Shauli, bushe ukuloshako kwa mu kubangilila nga nshi ukwa kwa Balaamu kuli kateka umwina Amaleke uwa ilyo ishina kwaali bupusano?

Mupepi na 1473 B.C.E., Balaamu asobele ukuti imfumu ya kwa Israele yaali no kuba ‘iyatumpuka ukucila Agagi.’ (Impendwa 24:7) Takwaliko ukuloshako kwakonkelepo ukuli konse kuli Agagi ukufikila ukuteka kwa Mfumu Shauli (1117-1078 B.C.E.). (1 Samwele 15:8) Nangu cibe fyo, ubu tabwali bupusano, pantu “Agagi” pambi lyali lilumbo lya cifumu ilyapalana ne lya kwa Farao mu Egupti. Na kabili kuti cacitikako ukuti Agagi lyali lishina lya pa lwakwe ilyabomfiwe mu kubwekeshabwekeshapo na bakateka abena Amaleke.

▪ Ni ani walengele Davidi ukupenda abena Israele?

Samwele wa Cibili 24:1 alondolola ukuti: “Kabili ubukali bwa kwa Yehova bwabwekeshepo ukwimina Israele; atunkile Davidi [nelyo, “lintu Davidi atunkilwe,” utulembo twa pe samba] pali bene, ati, Kabiye, kapende Israele na Yuda.” Lelo tacali ni Yehova e wakuntile Imfumu Davidi ukubembuka, pantu 1 Imilandu 21:1 isoso ukuti: “[Satana, NW] [nelyo, “kakaanya,” utulembo twa pe samba] aimiine abena Israele; atunkile Davidi ku kupenda abena Israele.” Lesa alifulushiwe na bena Israele na muli ifyo asuminishe Satana Ciwa ukuleta ulu lubembu pali bene. Pali uyu mulandu, 2 Samwele 24:1 ibelengwa kwati nalimo Lesa e wamutunkile. Ku ca kusekesha, ubupilibulo bwa kwa Joseph B. Rotherham bubelengwa ukuti: “Icipyu ca kwa Yahweh cabalamukile Israele, ica kuti alisuminishe Davidi ukuseshiwa ukulwisha bene ukuti, Kabiye kapende Israele na Yuda.”

▪ Ni shani fintu umo engalinganya ifipendo fyapeelwe ifya bena Israele na bena Yuda mu kupenda kwa kwa Davidi?

Pali 2 Samwele 24:9 ifipendo fyaba abena Israele 800,000 na bena Yuda 500,000, ilintu 1 Imilandu 21:5 ipenda abaume ba bulwi aba kwa Israele 1,100,000 na ba kwa Yuda 470,000. Abalelundwako lyonse ku mulimo wa cifumu baali ifita 288,000, ukwakanishiwa mu mabumba 12 aya 24,000, ibumba limo limo ukubomba umweshi umo mu kati ka mwaka. Kwaliko abalumendo balundwako 12,000 pali ba cilolo 12 aba mikowa, ukufika ku bwingi bonse 300,000. Mu kumonekesha 1,100,000 aba pali 1 Imilandu 21:5 basanshamo aba 300,000 kale kale abalundilweko, ilintu 2 Samwele 24:9 taibasanshamo. (Impendwa 1:16; Amalango 1:15; 1 Imilandu 27:1-22) Ukulosha kuli Yuda, 2 Samwele 24:9 mu kumonekesha yasanshishemo abaume 30,000 mu mulalo wa fita uwa kulinda nabeminina pa mupaka wa bena Pelishiti lelo uushasanshiwe mu cipendo pali 1 Imilandu 21:5. (2 Samwele 6:1) Nga ca kuti twaibukisha ukuti 2 Samwele na 1 Imilandu yalembelwe kuli bakalemba babili mu kuba ne mimwene yapusana na mabuyo, mu kwanguka kuti twawikisha ifipendo.

▪ Ni ani aali wishi wa kwa Shelatiele?

Amalembo yamo yalangilila ukuti Yekonia (Imfumu Yehoyakimu) aali e wishi wa cine cine uwa kwa Shelatiele. (1 Imilandu 3:16-18; Mateo 1:12) Lelo kalemba we landwe Luka aitile Shelatiele “mwana Neri.” (Luka 3:27) Neri mu kumonekesha apeele umwana mwanakashi wakwe kuli Shelatiele ngo mukashi. Apantu abaHebere baloseshe kuli shifyala ngo mwana, ukucilisha mu kutantika kwa kupende nkulo, Luka mu kulinga aali no kwita Shelatiele nga mwana Neri. Mu kupalako, Luka aloseshe kuli Yosefe nga mwana Heli, uyo mu cituntulu ali wishi kwa mukashi wa kwa Yosefe, Maria.—Luka 3:23.

Ukulinganya Amalembo Yabimbamo Yesu

▪ Kufuma mu baume banga Yesu Kristu afumishe ifiwa ifyo fyaingile mu mukuni ukalamba uwa bakapoli?

Kalemba we Landwe Mateo alumbula abaume babili, lelo Marko na Luka balosha kuli umo fye. (Mateo 8:28; Marko 5:2; Luka 8:27) Mu kumonekesha, Marko na Luka baloseshe ukusakamana ku wali ne fiwa umo fye pantu Yesu alandile kuli wene kabili imibele yakwe yaali iyapulishamo. Mu kucitikako, uyo muntu aali uwa lukaakala nga nshi nelyo aliculile ku kulamwa ne fiwa pa nshita yalepelako. Pa numa ya ico, nakalimo ni uyo muntu umo fye ewafwaile ukushindika Yesu. (Marko 5:18-20) Mu mibele yapalako, Mateo alandile ulwa mpofu shibili ishaposhiwe na Yesu, ilintu Marko na Luka balumbwile fye umo. (Mateo 20:29-34; Marko 10:46; Luka 18:35) Ici tacali ica kupilika, apantu kufwile kwaliko umuntu wa musango uyo.

▪ Musango nshi uwa mwingila untu Yesu afwele pa bushiku bwa mfwa yakwe?

Ukulingana na Marko (15:17) na Yohane (19:2), ifita fyafwikile Yesu umwingila wakashikila. Lelo Mateo (27:28) awitile “ilaya lyakashika,” ukwebekesha ukukashika kwa liko. Apantu ukukashikila kwaba musango uuli onse uwakwata imbali shonse shibili ukukashika no kufitulukila, Marko na Yohane basuminisha ukuti ilaya lyalikwete umusango wakashika. Ukubelebesha kwa lubuuto ne fyashingulukako fya cifulo kuti kwapeela imisango yapusanapusana ku mwingila, kabili bakalemba ba Malandwe balumbwile umusango uwakwatishe amaka kuli bene nelyo ukufuma kuli abo bapokeleko ifyebo fyabo. Ubupusano bunono bulanga imibele ya bakalemba kabili bushininkisha ukuti takwaliko ukusuminishanya kwa mu nkama.

▪ Ni ani asendele icimuti ca kucushiwilwapo ica kwa Yesu?

Yohane (19:17) asosa ukuti: “[Yesu] asendele ne [cimuti ca kucushiwilwapo, NW] umwine, no kuya ukwitwa Impanga ya cipanga, mu ciHebere ni Golgota.” Lelo Mateo (27:32), Marko (15:21), na Luka (23:26) basosa ukuti ‘ilyo fyaleya, fyasangile umuntu umwina Kurene, ishina lyakwe ni Simone, uo fyapatikishe ukusende cimuti ca kucushiwilwapo.’ Yesu alisendele icimuti ca kucushiwilwapo cakwe, nga fintu Yohane alondolwele. Nangu cibe fyo, muli kalata yakwe iyasupulwa, Yohane talundileko icishinka ca kuti Simone pa numa apatikishiwe ukusenda icimuti. E ico, ubulondoloshi bwa Malandwe bulalingana muli uku kuloshako.

▪ Ni shani fintu Yuda Iskariote afwile?

Mateo 27:5 alondolola ukuti Yuda aliikulike, ilintu Imilimo 1:18 isoso ukuti “pa kuwo bukupeme, alipuukile, alepwike pa kati, na mala yakwe yonse yalipongolweke.” Ilintu Mateo amoneka ukulanda pa nshila ya kwesha ukuipaya, Imilimo ilondolola ifya kufumamo. Yuda mu kumonekesha akakile umwando ku musambo wa cimuti, ukubike nsanga ukushinguluka umukoshi wakwe, no kwesha ukuipaya pa kutoloka ukufuma pa mpela ya cilibwe. Cimoneka ukuti atemwa umwando nelyo umusambo wa cimuti waliputwike ica kuti aponene pa nshi no kulepuka pa mabwe yali pe samba. Imibele ya ncende ukushinguluka Yerusalemu ilenga insondwelelo ya musango uyo iyabamo kupelulula.

Ni Shani Fintu Ukamona Imilandu?

Nga ca kuti twakumanya ifimoneka ukupusana muli Baibolo, caliba icisuma ukumwensekesha kuti abantu ilingi line balanda pa fintu ifyo ifimoneka ukuba ukupilika lelo ifilondololwa mu kwanguka nelyo ifyaumfwika. Ku ca kumwenako, shimakwebo kuti pambi alembeshanya amakalata na umo pa kulanda amashiwi kuli kalemba wakwe. Nga ca kuti alipushiwe, kuti asosa ukuti e watumine kalata. Lelo apantu ni kalemba wakwe ewataipe no kutuma kalata, kalemba kuti atila ewatumine yene. Mu kupalako, tacali ica kupilika kuli Mateo (8:5) ukusosa ukuti mushika wa pa mwanda aishile ku kwipusha ukwaafwa ukufuma kuli Yesu, ilintu Luka (7:2, 3) asosele ukuti uyo muntu atumine aba kumwimininako.

Ifya kumwenako fili pa mulu filanga ukuti amafya ya Baibolo kuti yapikululwa. E ico, kuliko umulandu usuma uwa kukwatila imibele yashininkishiwa ukulola ku Malembo. Umupashi wa musango uyo walitashiwe muli aya mashiwi yamoneka muli Baibolo ya lupwa iyasabankanishiwe mu mwaka wa 1876 aya kuti:

“Umupashi walinga uwa kubombelamo na ayo mafya waba, kuyafumyapo ukufika ku cipimo cingabomba, no kuba na bucishinka no kunakila ku cine, nangu fye lintu ikumbi lyonse te kuti litandulwe ukufuma kuli yene. Tulingile ukupashanya ica kumwenako ca batumwa, abo, lintu abasambi bamo bakalifiwe ku cintu baitile ‘icebo cakosa,’ pa kuti bengasha Kristu, batalalike ukukaanya konse mu kutila: ‘Shikulu, ni kuli ani twingaya? Imwe muli ne fyebo fya bumi bwa muyayaya, kabili tuli abashininkisha ukuti Imwe muli Kristu, Umwana wa kwa Lesa wa mweo.’ . . . Lintu twamona icine cilemoneka ukupinkana ne cine cimbi, natweshe ukuwikisha cene, no kulangilila ifyo caliwikishiwa conse.”—Yohane 6:60-69.

Bushe ukaba muli iyo mibele? Pa numa ya kulanguluka ifya kumwenako finono fye ifilelangilila ukumfwana kwa Malembo, cilesubilwa ukuti ulesuminishanya na kemba wa malumbo uwasosele kuli Lesa ukuti: “Ukusupulwa kwa cebo cenu cishinka.” (Ilumbo 119:160) Inte sha kwa Yehova bakwata iyo mimwene ya Baibolo yonse kabili mu nsansa bakapeela imilandu ya citetekelo cabo muli yene. Mulandu nshi te kulanshanisha ici citabo cishingalinganishiwako na bene? Ubukombe bwa ciko ubwa kukoselesha kuti bwakwisushamo ne subilo lya cine ne nsansa.

[Icikope pe bula 7]

Bushe walipusha Inte sha kwa Yehova umulandu bakwatila icitetekelo muli Baibolo?