Icipandwa 15

Ukubwelela Kuli Lesa wa Cine

“Ifunde lipya ndemupeela, lya kuti muletemwana: ifyo namutemenwe, na imwe mutemwane. Muli ici e mo bonse bakeshibilo kuti muli basambi bandi, nga mwaba no kutemwana.”—Yohane 13:34, 35.

1, 2. Finshi filingile ukuba e fya kufumamo fya kutemwa pa kati ka Bena Kristu ba cine?

MU KUBA nayo mashiwi, Yesu aimike icipimo ca baletunga ukuba abakonshi bakwe ba cine. Ukutemwa kwa Bwina Kristu kwali no kuciluka amalekano yonse aya mushobo, umukowa, no luko. Kwali no kufwaya ukuti Abena Kristu tabalingile ukubo “lubali lwa calo,” nge fyo Yesu aali, kabili tabo “lubali lwa calo.”—Yohane 17:14, 16, NW; Abena Roma 12:17-21.

² Ni shani fintu Umwina Kristu ailangisha ukukanabo “lubali lwa calo”? Ku ca kumwenako, ni shani fintu alingile ukubomba ukulosha ku mapolitiki yapumpana, bumwaluka, ne sha nkondo sha nshita yesu? Umutumwa wa Bwina Kristu Yohane alembele, mu kumfwana na mashiwi ya kwa Yesu ayali pa mulu ati: “Onse uushicita bulungami te wa kwa Lesa, nangu untu ashatemwa munyina. Pantu iyi e mbila iyo mwaumfwile ukufuma ku kutendeka, iya kuti tutemwane.” Kabili Yesu umwine wine alondolwele umulandu abasambi bakwe bashalwilile ku kumupokolola, atile: “Ubufumu bwandi te bwa pano isonde; abuba bwa pano isonde ubufumu bwandi, bakalume bandi nga balwa . . . Lelo nomba ubufumu bwandi te bwa pano nse.” Nelyo fye cingati ubumi bwa kwa Yesu bwali mu busanso, abo bakalume tabaibimbile mu kupwisha ifikansa ukulingana ne nshila sha nkondo sha calo.—1 Yohane 3:10-12; Yohane 18:36.

3, 4. (a) Cinshi Esaya aseseme ukukuma ku “nshiku sha kupelako”? (b) Mepusho nshi yafwayo bwasuko?

³ Ukucila pa myaka 700 pa ntanshi ya kwa Kristu, Esaya aseseme ukuti abantu ba nko shonse bakalongana ku kupepa kwa cine kwa kwa Yehova kabili tabakasambilile inkondo na kabili. Atile: “Nomba mu nshiku ishikakonkapo, e mo lukalimbo lupili lwa ŋanda ya kwa Yehova pa mulu wa mpili, . . . bakayako na bantu na bantu abengi, no kutila, Endeni, natunine tuye ku lupili lwa kwa Yehova, ku ŋanda ya kwa Lesa wa kwa Yakobo, ukuti atulange imibele yakwe, no kuleka twende mu nshila shakwe. Pantu mu Sione e mufuma amalango, ne cebo ca kwa Yehova cifuma mu Yerusalemu. Wene akapingula pa kati ka nko, no kukalulula abantu na bantu abengi, bakasuke abafule mpanga shabo shibe ifya kuliminako umushili, na mafumo yabo yabe ifya kutungwilako imiti; lukasuke uluko alubulo kusumbwilo lupanga ku luko, nangu kusambilila kabili ubulwi.”a—Esaya 2:2-4.

⁴ Ni buli kwi mu mabutotelo yonse aya mu calo ubwapulamo mu kukumanya ifi fifwaikwa? Ni bani bakaana ukusambilila ubulwi ukwabula ukusakamana ififungo, inkambi sha kucushiwilwamo, no kupingulwa ku kufwa?

Ukutemwa kwa Bwina Kristu no Kukanabuulamo Lubali

5. Calembwa nshi ica kukanabuulamo lubali kwa Bwina Kristu ico Inte sha kwa Yehova shaimika nga abantu umo umo, kabili mulandu nshi?

⁵ Inte sha kwa Yehova baishibikilwa mu kusaalala kwa calo ku kwiminina kwabo ukwasakamanishisha ukwa umo umo ukwa kukanabuulamo lubali kwa Bwina Kristu. Balishipikisha ififungo, inkambi sha kucushiwilwamo, ukulungulushiwa, ukutamfiwa ukufuma mu fyalo, no kupakasa ukupulinkana mu mwanda wa myaka walenga 20 pa kuti balikaana ukupeela bulilambo ukutemwa kwabo no kwikatana nge cilonganino ca mu kusaalala kwa calo ica Bena Kristu icapalamikwa kuli Lesa. Mu Germany ya ciNazi mu kati ka myaka 1933-45, mupepi ne Nte ikana limo balifwile na makana babikilwe mu cifungo, pa mulandu wa kukaana kwabo ukubombela pamo no kubombesha kwa nkondo kwa kwa Hitler. Mu kupalako, pe samba lya kwa Franco mu wali kale Spain wa ci Fascist, imyanda iingi iya Nte shacaice baile mu cifungo kabili abengi bapoosele avareji wa myaka ikumi umo umo mu fifungo fya bashilika ukucila ukusambilila inkondo. Ukufika kuli buno bushiku mu fyalo ifyafulilako, ubwingi bwa Nte shacaice isha kwa Yehova bacululuka mu fifungo pa mulandu wa kwiminina kwabo pa kukanabuulamo ulubali kwa Bwina Kristu. Nangu cibe fyo, Inte sha kwa Yehova tabacilima makamfulumende mu maprogramu yabo ya bushilika. Ukukanabuulamo lubali kwa Bwina Kristu kwabula ukupungushima ukwa Nte mu milandu ya bupolitiki kwaba cimo ica kupampamika kwa fisumino fyabo ukupulinkana ukukansana konse ne nkondo sha mwanda wa myaka walenga 20. Cabakakatika ukuba abakonshi ba cine cine ba kwa Kristu kabili cilabapaatula ukufuma ku mabutotelo ya Kristendomu.—Yohane 17:16; 2 Abena Korinti 10:3-5.

6, 7. Cinshi Inte sha kwa Yehova baisa ku kumfwikisha ukulosha ku buKristu?

⁶ Mu kwikatilila kuli Baibolo na ku ca kumwenako ca kwa Kristu, Inte sha kwa Yehova balangisha ukuti balebelesha ukupepa kwa kwa Lesa wa cine, Yehova. Balishibo kutemwa kwa kwa Lesa nge fyo kwabelebeshiwa mu bumi na mwi lambo lwa kwa Yesu. Balomfwikisha ukuti ukutemwa kwa cine ukwa Bwina Kristu kufumamo bumunyina bushingakanishiwa bwa mu kusaalala kwa calo—pa mulu wa kwakanikana kwa bupolitiki, umushobo, no kwa buluko. Mu mashiwi yambi, ubuKristu bwalicila pa kuba ubwa pa kati ka nko; bwaba pa mulu wa buluko, ukuciluka imipaka ya buluko, ubulashi, nelyo amabuseko. Bumona umushobo wa buntunse ngo lupwa lumo lwakwata umufyashi wa bonse kabili ulwakwata Kabumba wa bonse, Yehova Lesa.—Imilimo 17:24-28; Abena Kolose 3:9-11.

⁷ Ilintu mupepi na mabutotelo yonse yambi yaibimba mu sha nkondo—isha kwipaya abantu babo bene ne sha kwipaya abantu bambi—Inte sha kwa Yehova balangisha ukuti basenda mu kukatama ubusesemo bwa kwa Esaya 2:4, ubwambwilwe mu kubangilila. ‘Lelo,’ e fintu pambi wingepusha, ‘ni kwi Inte sha kwa Yehova bafuma? Babomba shani?’

Umutande wa kwa Lesa Walepa uwa Nte

8, 9. Bwite nshi Lesa atambulula ku mutundu wa muntu?

⁸ Ukucila pa myaka 2,700 iyapitapo, kasesema Esaya na o abilishe ubwite bwakonkapo: “Fwayeni Yehova ilyo engasangwa, mulilileni ilyo ali mupepi. Imbifi ileke imibele ya iko, ne ncitatubi amapange ya iko; babwelele na kuli Yehova, na o akabacite nkumbu, babwelele na kuli Lesa wesu, pantu akabalekelela apakalamba.”—Esaya 55:6, 7.

⁹ Imyanda ya myaka iingi pa numa, umutumwa wa Bwina Kristu Paulo alondolwele kuli abo baGreek ba mu Atena “abaletiine milungu [ya nshimi]” (NW) ati: “[Lesa] alengele kuli umo inko shonse sha bantunse ku kwikala pano nse ponse, pa kulinge nshita sha shiko ishalingilwe kabela, no kupakule mipaka ya bwikalo bwa shiko, ku kuleka shifwaye Lesa, kuumfwa nalimo shingapampanta no kumusanga. Lelo na cine taba kutali kuli ifwe bonse.”—Imilimo 17:22-28.

10. Twaishiba shani ukuti Lesa taali kutali kuli Adamu na Efa na bana babo?

¹⁰ Mu kushininkisha Lesa taali kutali ukufuma ku bubumbo bwakwe bwa buntunse Adamu na Efa. Alandile kuli bene, ukupeela amafunde yakwe no kufwaya. Ukulundapo, Lesa taifishile ukufuma ku bana babo Kaini na Abele. Afundile Kaini wa lupato lintu alangishe akafindwe ukulosha kwi lambo lya kwa munyina ilya kuli Lesa. Nangu cibe fyo, mu cifulo ca kwalula umusango wakwe uwa kupepa, Kaini alangishe mu kalumwa, ukukanailumbulwila kwa bambi ukwa butotelo kabili aipeye munyina Abele.—Ukutendeka 2:15-17; 3:8-24; 4:1-16.

11. (a) Cinshi cintu inumbwilo “ukufwile cisumino” ipilibula? (b) Ni shani Abele abele uwa kufwila icisumino uwa ntanshi?

¹¹ Abele, ku kuba kwakwe uwa citetekelo kuli Lesa ukufika na ku mfwa, abele uwa ntanshi ukufwila icisumino.b Na kabili aali inte ya ntanshi iya kwa Yehova no kutangilila uwa mutande walepa uwa nte shisunga bumpomfu ukutentemuka monse mu lyashi lya kale. Muli fyo Paulo aali na maka ya kulanda ati: “Ni ku citetekelo e ko Abele atuuliile kuli Lesa ilambo ilyacishe lya kwa Kaini; muli ilyo ashininkishiwe ukubo walungama, kabili Lesa ashimikeko ubunte pa kupokelele ca bupe cakwe; kabili ni muli ilyo wene acili alelandila, nelyo alifwa.”—AbaHebere 11:4.

12. Ni bani baba ifya kumwenako fyalundwapo fya nte sha kwa Yehova isha busumino?

¹² Muli ulya kalata umo wine ku AbaHebere, Paulo atantika ukukonkana konse ukwa baume na banakashi ba busumino, pamo nga Noa, Abrahamu, Sara, na Mose, abo, ku calembwa cabo ca bumpomfu, baishilepanga ‘ikumbi likalamba ilya nte [iciGreek, mar·tyʹron]’ ababomba nge fya kumwenako no kukoselesha kuli bambi abafwayo kwishiba no kubombela Lesa wa cine. Baali baume na banakashi abakwete ukwampana na Yehova Lesa. Balifwaile no kumusanga.—AbaHebere 11:1–12:1.

13. (a) Mulandu nshi Yesu abela ukusokolola kwa kutemwa kwa kwa Lesa kwapulamo? (b) Ni mu nshila nshi yaibela Yesu abele ica kumwenako ku bakonshi bakwe?

¹³ Uwapulamo pa kati ka nte sha musango yo aali ni umo uwalondololwa mwi buku lya Ukusokolola, “Yesu Kristu inte ya cishinka.” Yesu aba ubushininkisho bwamonekesha na bumbi ubwa kutemwa kwa kwa Lesa, pantu nge fyo Yohane alembele ukuti: “Ifwe natumona, no kushimiko bunte ukuti Wishi atumine Umwana ku kubo Mupusushi wa ba pano isonde. Onse uusumino kuti Yesu Mwana wa kwa Lesa, Lesa aikala muli wene, na wene muli Lesa. Kabili ifwe natwishiba, no kutetekelako, ukutemwa uko Lesa atutemwa.” Ukufyalwa umuYuda, Yesu aali ni nte ya cine kabili afwilile icisumino mu citetekelo kuli Wishi, Yehova. Abakonshi ba cine cine aba kwa Kristu ukutentemuka ukupulinkana mu nkulo mu kupalako baali no kuba inte shakwe ne sha kwa Lesa wa cine, Yehova.—Ukusokolola 1:5; 3:14; 1 Yohane 4:14-16; Esaya 43:10-12; Mateo 28:19, 20; Imilimo 1:8.

14. Bwipusho nshi nomba bufwayo bwasuko?

¹⁴ Ubusesemo bwa kwa Esaya bwalangishe ukuti ukubwelela kuli Lesa wa cine, Yehova, kukaba lubali lwa “nshiku sha kupelako,” (NW) nelyo cintu imbali shimbi sha Baibolo shiita “inshiku sha kulekelesha.”c Mu cilolwa ca kulekanalekana kwa butotelo no kupelenganya ifyo tulondolwele muli cino citabo, ubwipusho bulema: Ni bani muli ishi nshiku sha kulekelesha isho twikalamo mu cituntulu basapika Lesa wa cine, ukumubombela “mu mupashi na mu cine”? Pa kwasuka ubo bwipusho, tufwile intanshi ukwalwila ukusakamana kwesu ku fya kuponako fya mu mwanda wa myaka walenga 19.—Esaya 2:2-4; 2 Timote 3:1-5; Yohane 4:23, 24.

Umulumendo mu Kusapika Lesa

15. (a) Charles Taze Russell aali nani? (b) Finshi fyali fimo ifya kutwishika kwakwe kwa butotelo?

¹⁵ Mu 1870 umulumendo wapimpa, Charles Taze Russell (1852-1916), atendeke ukwipusha amepusho ayengi pa lwa fisambilisho fya cishilano ifya Kristendomu. Ngo musepela, abombele mwi tuuka lya kwa wishi mu musumba watitima wa fya kupangapanga wa Allegheny (nomba ulubali lwa Pittsburgh), Pennsylvania, U.S.A. Icikulilo cakwe ica butotelo cali ni Presbyterian na Congregational. Nangu cibe fyo, alisakamikwe ku fisambilisho pamo nga ukwishibila kabela no kulunguluka kwa ciyayaya mu mulilo wa helo. Finshi fyali imilandu yakwe ya kutwishikila ifi ififundisho fya citendekelo fya mabutotelo ya Kristendomu yamo? Alembele ati: “Lesa uyo uwali no kubomfya amaka yakwe ukubumba abantunse abo aishibile calimo kabili aishibile kabela ukuti balingile ukulungulushiwa ku ciyayaya, te kuti abe uwa mano, uwa mulinganya nelyo uwa kutemwa. Icipimo cakwe kuti caba icabotelela ukucila na pa bantu abengi.”—Yeremia 7:31; 19:5; 32:35; 1 Yohane 4:8, 9.

16, 17. (a) Fisambilisho nshi fimo fyasekeshe mu kushika ibumba lya kwa Russell lya kusambilila Baibolo? (b) Kukanasuminishanya nshi kukalamba kwaimine, kabili ni shani fintu Russell ayaswike?

¹⁶ Ilintu acili mu myaka yakwe iya kulekelesha iya bupungwe, Russell atendeke ibumba lya kusambilila Baibolo ilya mulungu no mulungu na balumendo bambi. Batendeke ukubebeta ifisambilisho fya Baibolo pa mitwe ya malyashi imbi, pamo nga bumunshimfwa bwa mweo pamo pene ne lambo lya cilubula ilya kwa Kristu no kwisa kwakwe ukwa cibili. Mu 1877, pa mushinku wa myaka 25, Russell ashitishe icakaniko cakwe mu bukwebo bwa kwa wishi ubwalelunduluka kabili atendeke umulimo wa kushimikila inshita yonse.

¹⁷ Mu 1878 Russell akwete ukukanasuminishanya kukalamba na umo uwa bakabomba banankwe, uwakeene icisambilisho ca kuti imfwa ya kwa Kristu kuti yaba ica kukonsolwela ca babembu. Mu kukanako kwakwe Russell alembele ati: “Kristu apwilikishe ifintu ifingi ifyalekanalekana kuli ifwe mu mfwa yakwe no kubuuka. Aali ica kupyanikapo cesu mu mfwa; afwile umulungami pa bashalungama—bonse baali abashalungama. Yesu Kristu mu luse lwa kwa Lesa asondele imfwa pa mulandu wa muntu uuli onse. . . . Abele umwine pusukilo lya pe kuli bonse abamumfwila.” Atwalilile ati: “Ukulubula kushita ku kubwekeshamo. Cinshi Kristu ashitile ku kubwekeshamo pa mulandu wa bantu bonse? Ubumi. Twabulufishe pa kubula icumfwila ca kwa Adamu wa ntanshi. Adamu wa cibili [Kristu] abushitile ku kububwekeshamo no bumi bwakwe bwine.”—Marko 10:45; Abena Roma 5:7, 8; 1 Yohane 2:2; 4:9, 10.

18. (a) Cinshi cakonkele pa kukanasuminishanya pa cilubula? (b) Cipasho nshi ico Abasambi ba Baibolo bakonkele ukulosha ku misangulo?

¹⁸ Lyonse ndubulwila wakosa uwa cifundisho ca cilubula, Russell aputwile ifikakilo fyonse no wali kabomba munankwe. Mu July 1879, Russell atendeke ukusabankanya Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence, iyaishibikwa mu kusaalala kwa calo nga Ulupungu lwa kwa Kalinda—Ulusabankanya Ubufumu bwa kwa Yehova. Mu 1881 wene, mu kubishanya na Bena Kristu baipeela bambi, baimike sosaite ya Baibolo ishili ya cibwesha mu fya ndalama. Yaitilwe Zion’s Watch Tower Tract Society, yaishibikwa ilelo nga Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania, icibombelo ca mwi funde ico cibomba mu kwimininako Inte sha kwa Yehova. Ukufuma pa kutendeka kwine, Russell apampamine ukuti takwakaleba kupoka imisangulo pa kulongana kwa cilonganino nelyo ukulombelesha imisangulo ukupitila mu mpapulo sha Watch Tower. Abantu bailundile kuli Russell mu kusambilila kwashika kwa Baibolo baishibikwe fye nga Abasambi ba Baibolo.

Ukubwelela ku Cine ca Baibolo

19. Fisambilisho nshi fya Kristendomu ifyo Abasambi ba Baibolo bakeene?

¹⁹ Pamo nge ca kufumamo ca kusambilila kwabo Baibolo, Russell na babishenye nankwe baishilekaana ifisambilisho fya Kristendomu ifya “Bulesa Butatu Bwashilisha” ubwa nkama, umweo wa muntunse wapyana bumunshifwa, no kulunguluka kwa pe mu mulilo wa helo. Na kabili bakeene ukukabila kwe bumba lya bushibutotelo lyaibela abakanshiwa ku seminario. Bafwaile ukubwelela ku fitendekelo fyalinga ifya buKristu, mu kuba na baeluda bafikapo lwa ku mupashi ukutungulula ifilonganino ukwabula itontonkanyo lya malipilo nelyo ukulambulwa.—1 Timote 3:1-7; Tito 1:5-9.

20. Finshi Abasambi ba Baibolo basangile ukulosha kuli pa·rou·siʹa ya kwa Kristu mu 1914?

²⁰ Mu kufwailisha kwabo Icebo ca kwa Lesa, abo Basambi ba Baibolo mu kuswatuka baali abasekelela mu masesemo aya Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek ayaampene ku “kupwa kwa calo” na ku “kwisa“ kwa kwa Kristu. (Mateo 24:3, KJ) Pa kwalukila kwi lembo lya ciGreek, basangile ukuti “ukwisa” kwa kwa Kristu kwali, mu cishinka, “pa·rou·siʹa,” nelyo ukubapo kwabula ukumoneka. E ico, Kristu apeele abasambi bakwe ifyebo ku lwa bushininkisho bwa kubapo kwakwe kwabula ukumoneka mu nshita ya mpela, te kwisa kwa nshita ya ku ntanshi ukumoneka. Capamo ne li sambililo, abo Basambi ba Baibolo bakwete ukufwaisha kwaswatuka ukwa kumfwikisha ukupenda inshita kwa Baibolo mu kwampana no kubapo kwa kwa Kristu. Ukwabula ukumfwikisha ukulonsha konse, Russell na ba kubishanya nankwe bailwike ukuti 1914 yali no kuba ubushiku bwakakala mu lyashi lya kale lya buntunse.—Mateo 24:3-22; Luka 21:7-33, Int.

21. Kushingamwa nshi uko Russell na basumina banankwe bayumfwile?

²¹ Russell alishibe ukuti umulimo ukalamba uwa kushimikila wali no kucitwa. Aali uwaibukila ulwa mashiwi ya kwa Yesu ayalembwa na Mateo ukuti: “Ne mbila nsuma iyi ya bufumu ikabilwa ku fyalo fyonse ku kubo bunte ku nko shonse; e lyo impela ikesa.” (Mateo 24:14; Marko 13:10) Kwali ukuyumfwa kwe pamfya ku mibombele ya abo Basambi ba Baibolo pa ntanshi ya 1914. Bacetekele ukuti imicitile yabo ya kushimikila yali no kupwila muli ulya mwaka, e co kanshi bayumfwile ifyo bafwile ukubomfya amaka ayali yonse ku kwaafwilisha bambi ukwishibe “mbila nsuma iyi ya bufumu.” Mu kupelako, amalyashi aya Baibolo ya kwa C. T. Russell yalesabankanishiwa mu makana ayengi aya manyunshipepala ukushinguluka icalo.

Amesho no Kwaluka

22-24. (a) Cinshi cali ukwankulako kwa Basambi ba Baibolo abengi lintu C. T. Russell afwile? (b) Nani apyene Russell nga presidenti wa Watch Tower Society?

²² Mu 1916, pa mushinku wa myaka 64, Charles Taze Russell alifwile mu kupumikisha mu kati ka bulendo bwa kushimikila ukulalanya United States. Nomba cinshi cali no kucitika ku Basambi ba Baibolo? Bushe baali no kuleka kwati balekonka umuntu fye? Ni shani fintu baali no kulolenkana na mesho ya Nkondo ya Calo iya I (1914-18), muli uko kwipayaula United States aali no kuilundamo mu kwangufyanya?

²³ Ukwankulako kwa Basambi ba Baibolo abengi kwalangishiwe ku mashiwi ya kwa W. E. Van Amburgh, umulashi wa Watch Tower Society: “Uyu mulimo ukalamba wapela mu kusaalala kwa calo tauli mulimo wa muntu umo. Walicilapo ukukula pali ico. Mulimo wa kwa Lesa kabili tawaluka. Lesa alibomfya ababomfi abengi ku kale kabili ukwabula ukutwishika Akabomfya abengi ku nshita ya ku ntanshi. Ukuipeela kwesu te ku muntu, nelyo ku mulimo wa muntu, lelo ku kucita ukufwaya kwa kwa Lesa, nge fyo Wene akakusokolola kuli ifwe ukupitila mu Cebo Cakwe no butungulushi bwabamo kushukisha. Lesa acili ku cisolo.”—1 Abena Korinti 3:3-9.

²⁴ Mu January 1917, Joseph F. Rutherford, shimafunde kabili umusambi wa Baibolo waswatuka, asalilwe nga presidenti wa cibili uwa Watch Tower Society. Akwete ubuntu bwa maka kabili taali na kutiinishiwa. Alishibe ukuti Ubufumu bwa kwa Lesa bwali no kushimikilwa.—Marko 13:10.

Ukupimpa Kwabukululwa ne Shina Lipya

25. Ni shani fintu Abasambi ba Baibolo bayankwile ku kusonsomba mu myaka yakonkele pa nkondo ya calo ya kubalilapo?

²⁵ Watch Tower Society yateyenye amabungano mu United States mu 1919 na mu 1922. Pa numa ya kupakasa kwa Nkondo ya Calo ya I mu United States, cali mupepi no kupala Pentekoste na umbi ku makana ayanono aya Basambi ba Baibolo pali ilya nshita. (Imilimo 2:1-4) Mu cifulo ca kunakila ku kutiina umuntu, batendeke mu kuba no lupikwe lwakulilako ubwite bwa Baibolo ubwa kuya ku kushimikila ku nko. Mu 1919 Watch Tower Society yaleteleko magazini inankwe kuli Watch Tower (Ulupungu lwa kwa Kalinda) iyaitilwe The Golden Age, iyaishibikwa mu kusaalala kwa calo ilelo nga Loleni! Uyu abomba nge cibombelo ca maka ku kushibusha abantu ku bupilibulo bwa nshita isho tuleikalamo no kukuula ukucetekela mu bulayo bwa kwa Kabumba ubwa calo cipya ica mutende.

26. (a) Ni ku kushingamwa nshi uko Abasambi ba Baibolo bapeele ukukomaila kwalundwapo? (b) Kumfwikisha nshi kwalengamisha ukwa Baibolo uko Abasambi ba Baibolo bapokelele?

²⁶ Mu kati ka ba 1920 na ba 1930, Abasambi ba Baibolo bapeele ukukomaila kwalundwapo ku nshila ya Bwina Kristu iya mu kubangilila iya kushimikila—ukufuma ku ŋanda ne ŋanda. (Imilimo 20:20) Uwasumina umo umo akwete ukushingamwa kwa kucitilo bunte ku bantu bafulilako ukufika apo engapesha ukulosha ku kuteka kwa Bufumu bwa kwa Kristu. Baishile ku kumona mu kulengama ukufuma mu Baibolo ukuti ifikansa fikalamba pa ntanshi ya mutundu wa muntu fyali fya bumulopwe bwa mu kubumbwa konse no kuti ifi fikapwishishiwa na Yehova Lesa pa kufwanta Satana ne milimo yakwe yonse iya konaula pe sonde. (Abena Roma 16:20; Ukusokolola 11:17, 18) Mu fyashingulukako ifya ifi fikansa, catesekeshiwe ukuti ipusukilo lya muntu lyali ica cibili ku kwebelwa kwa kwa Lesa nga Mulopwe wakwata insambu. E ico, kwali no kubako pe sonde inte sha busumino ishaitemenwe ukucitilo bunte ku mifwaile ya kwa Lesa no kupulamo. Ni shani fintu uku kukabila kwaikushiwe?—Yobo 1:6-12; Yohane 8:44; 1 Yohane 5:19, 20.

27. (a) Ca kuponako nshi cacindama icacitike mu 1931? (b) Fisumino nshi fimo fyaibela ifya Nte?

²⁷ Mu July 1931, Abasambi ba Baibolo bakwete bungano mu Columbus, Ohio, mu kati ka ilyo amakana ayengi basangilwepo bapokelele ukusuminishanya kwakosa. Muli kwene mu kusekelela bafukatile “ishina ilyo akanwa ka kwa Shikulu Lesa kabenike,” kabili babilishe abati: “Tulefwaisha ukwishibikwa no kwitwa kuli ili shina, ukulilumbula, ‘Inte sha kwa Yehova.’” Ukutula bulya bushiku, Inte sha kwa Yehova baishibikwa mu kusaalala kwa calo te pa mulandu fye wa fisumino fyabo fyaishibikwa lelo na kabili pa mulandu wa butumikishi bwabo bwapimpa bwa ku ŋanda ne ŋanda no bwa pa musebo. (Moneni amabula 356-7.)—Esaya 43:10-12; Mateo 28:19, 20; Imilimo 1:8.

28. Mu 1935 kumfwikisha nshi kwalengama uko Inte shapokelele ukulosha ku mitekele ya Bufumu?

²⁸ Mu 1935 Inte shaishile ku kumfwikisha kwalengamisha ukulosha kwi bumba lya Bufumu bwa ku mulu, abakateka na Kristu, na batekwa babo pe sonde. Kale kale balishibe ukuti impendwa ya Bena Kristu basubwa abali no kuteka na Kristu ukufuma mu myulu yali no kuba fye 144,000. E co, cinshi cili no kuba isubilo lya bashala aba mutundu wa muntu? Kamfulumende ikabila abatekwa mu kulungamika ukubako kwa iko. Uyu kamfulumende wa ku mulu, Ubufumu, na o kuti akwata amamilioni ya batekwa ba cumfwila pano pe sonde. Aba kuti baba “ibumba likalamba ilishingapendwa ku muntu nangu umo, abafuma ku luko lonse ne mikowa ne misango ya bantu na bantu na ba ndimi,” abapuunda abati: “Ipusukilo lya kwa Lesa wesu [Yehova] uwaikala pa cipuna ca bufumu, ne lya Mwana wa mpaanga [Kristu Yesu].”—Ukusokolola 7:4, 9, 10; 14:1-3; Abena Roma 8:16, 17.

29. Kusonsomba nshi uko Inte shailwike no kupokelela?

²⁹ Uku kumfwikisha pa lwe bumba likalamba kwaafwilishe Inte sha kwa Yehova ukumona ukuti bakwete pa ntanshi yabo ukusonsomba kwakulisha—ukusanga no kusambilisha ayo mamilioni yonse abalesapika Lesa wa cine kabili abali no kupanga “ibumba likalamba.” Cali no kubimbamo kampeini wa kusambilisha uwa pa kati ka nko. Cali no kufwaya bakalanda bakanshiwa na batumikishi. Amasukulu yali no kukabilwa. Conse ici camwenwe mu cilola kuli presidenti wakonkelepo uwa Watch Tower Society.

Ukusapika Kwapela mu Kusaalala kwa Calo Ukwa Bakafwaya ba kwa Lesa

30. Fya kuponako nshi ifya ba 1930 na ba 1940 fyayambukile Inte?

³⁰ Mu 1931 kwaliko Inte pe samba lya 50,000 mu fyalo fyacepa ukucila pali 50. Ifya kuponako fya ba na 1930 na ba 1940 tafyalengele ukushimikila kwabo ukwangukako. Ici ciputulwa ca nshita camwene ukwima kwa buFascism no buNazi no kupuuka kwa Nkondo ya Calo iya II. Mu 1942 J. F. Rutherford alifwile. Watch Tower Society yali no kukabila ubutungulushi bwa maka mu kuti bupeele ukucincisha kwalundwako ku kushimikila kwa Nte sha kwa Yehova.

31. Cinshi catendeke ukubomba mu 1943 ku kutanununa ukushimikila kwa mbila nsuma?

³¹ Mu 1942, pa mushinku wa myaka 36, Nathan H. Knorr asalilwe ukuba presidenti wa citatu uwa Watch Tower Society. Aali kateyanya wa lupikwe mu kuba no kushilimuka kwalengama mu kukabila kwa kusumbula ukushimikila kwa mbila nsuma mu calo conse mu kwangufyanya nga nshi ukufika pantu kwingapesha, nangula inko shali shicili nashiibimba mu Nkondo ya Calo iya II. Nge ca kufumamo, mu kwangufyanya abikile mu kubomba amapange ye sukulu aya kukansha bamishonari, ilyaitilwe Watchtower Bible School of Gilead.d Abasambi ba ntanshi umwanda umo, bonse abatumikishi ba nshita yonse, balembelwe mu January 1943. Basambilile apakalamba Baibolo na masambililo yaampanako aya butumikishi mu kusaalala mupepi ne myeshi mutanda pa ntanshi ya kutumwa ku fifulo fya kubombelamo, maka maka mu fyalo fya cilendo. Ukufika ku 1990, amakalasi 89 yalipwisha isukulu, kabili amakana ya batumikishi baliya ukufuma ku Gileadi ku kubomba mu kushinguluka icalo.

32. Kulunduluka nshi kwacitwa ne Nte sha kwa Yehova ukutula 1943?

³² Mu 1943 kwaliko fye Inte 126,329 abaleshimikila mu fyalo 54. Ukwabula ukusakamana ukukaanya kwakaluka ukufuma ku buNazi, ubuFascism, Komyunisimu, ne Ncitilo ya ciKatolika pamo pene no kufuma ku fyaitilwe amademokrasi mu kati ka Nkondo ya Calo iya II, ukufika ku 1946 Inte sha kwa Yehova bafikile pa cipimo ca pa mulu icacila pali bakashimikila ba Bufumu 176,000. Imyaka 44 pa numa, kwaliko mupepi na mamilioni yane abacincila ukucila mu fyalo 200, ifishi, ne fitungu. Ukwabulo kutwishika, ukwishibikwa kwabo kwamonekesha kwi shina ne ncitilo fyabomba ku kubeshibisha mu kusaalala kwa calo. Lelo ifya kusangwilako fimbi fyalibimbwamo ifyo fyasonga apakalamba ukufumamo cimo kwabo.—Sekaria 4:6.

Ukuteyanya kwa Kusambilila Baibolo

33. Mulandu nshi Inte sha kwa Yehova bakwatila Amayanda ya Bufumu?

³³ Inte sha kwa Yehova shikwata ukulongana kwa kusambilila Baibolo cila mulungu mu Mayanda yabo aya Bufumu ayo ayabombele ifilonganino ukucila pali 60,000 ukupulinkana isonde lyonse. Uku kulongana takwashimpwa pa kusefya kwa ntambi nelyo pa nkuntu lelo ni pa kunonka ukwishiba kwalungikwa ukwa kwa Lesa, Icebo cakwe, ne mifwaile yakwe. E ico, Inte sha kwa Yehova bakumana pamo imiku itatu mu mulungu ku kulundako ukumfwikisha kwabo ukwa Baibolo no kusambilila ifya kushimikila no kusambilisho bukombe bwa iko kuli bambi.—Abena Roma 12:1, 2; Abena Filipi 1:9-11; AbaHebere 10:24, 25.

34. Mifwaile nshi iye Sukulu lya Butumikishi bwa Teokratiki?

³⁴ Ku ca kumwenako, ukulongana kwa pa kati ka mulungu kusanshamo Isukulu lya Butumikishi bwa Teokratiki, umo ifilundwa fya cilonganino limbi fingalembwa. Ili sukulu, ilitungululwa na eluda wa Bwina Kristu wafikapo, libomba ku kukansha abaume, abanakashi, na bana mu mano ya kusambilisha no kuilumbulwila mu kumfwana ne fishinte fya Baibolo. Umutumwa Paulo alondolwele ati: “Ilyashi lyenu libe pe ilya kusenamina, ilyalungwamo umucele, ukuti mwishibe ifyo mufwile ukwasuko muntu no muntu.” Mu kulongana kwabo kwa Bwina Kristu, Inte na kabili basambilila ifya kulumbulula ubukombe bwa Bufumu “no bufuuke na katiina.”—Abena Kolose 4:6; 1 Petro 3:15.

35. Kulongana nshi kumo kumbi uko Inte shikwata, kabili kumwenamo nshi kwa kuko?

³⁵ Pa bushiku bwapusanako, Inte na kabili bakumana ku lyashi lya Baibolo ilya maminiti 45 ilikonkwapo no kulanguluka kwa cilonganino ukwe awala limo (mu nshila ya mepusho na masuko) ukwa mutwe wa lyashi wa Baibolo uwaampana ku cisambilisho ca Bwina Kristu nelyo imyendele. Ifilundwa fya cilonganino baba abantungwa ukwakanamo. Umwaka uuli onse Inte na kabili shisangwa ku kukumana kwakulako kutatu, ukulongana na mabungano ukwa bushiku bumo ukufika kuli shine, uko amakana ayengi yakumana ilingi line ku kukutika ku malyashi ya Baibolo. Pamo nge ca kufumamo ca uku no kukumana kwabulo kulipilisha kumbi, umwaume nelyo umwanakashi Nte umo umo alakusha ukwishiba kwakwe ukwa malayo ya kwa Lesa ya lino isonde na ya mutundu wa muntu mu kulunda ku kunonka ukusambilila kwawamisha mu mibele isuma iya Bwina Kristu. Umo na umo akulilwa mu kupalamisha kuli Lesa wa cine, Yehova, mu kukonka ifisambilisho ne ca kumwenako ca kwa Kristu Yesu.—Yohane 6:44, 65; 17:3; 1 Petro 1:15, 16.

Ni Shani Fintu Inte Shateyanishiwa?

36. (a) Bushe Inte balikwata ibumba lya bashibutotelo balipilwa? (b) Ni bani, lyene, babuula ubutungulushi mu cilonganino?

³⁶ Mu kubamo amano, nga ca kuti Inte sha kwa Yehova balakwato kulongana kabili bateyanishiwa ku kushimikila, bafwile ukukwata umo uwa kubuula ubutungulushi. Nangu cibe fyo, tabakwata ibumba lya bashibutotelo balipilwa nelyo ukuti bakwate intungulushi iili yonse iya congolo iyacindikwa. (Mateo 23:10) Yesu atile: “Mwapokele ubupe, peeleni ubupe.” (Mateo 10:8; Imilimo 8:18-21) Mu cilonganino cimo na cimo, mwabamo baeluda bafikapo lwa ku mupashi na babomfi batumikila, ubwingi bwa abo bakwata incito ya ku mubili kabili basunga ulupwa, abo mu kuitemenwa babuula ubutungulushi mu kusambilisha no kutungulula icilonganino. Ici mu kulingisha e cipasho caimikwe ku Bena Kristu ba mu mwanda wa myaka wa kubalilapo.—Imilimo 20:17; Abena Filipi 1:1; 1 Timote 3:1-10, 12, 13.

37. Ni shani fintu baeluda na babomfi batumikila basontwa?

³⁷ Ni shani fintu aba baeluda na babomfi batumikila basontwa? Ukusontwa kwabo kucitwa pe samba lya bwangalishi bwe bumba litungulula ilya baeluda basubwa ukufuma mu fyalo fyalekanalekana abo imibombele yabo yalinganishiwa kuli iyo iye bumba lya batumwa na baeluda mu Yerusalemu ababuulile ubutungulushi mu cilonganino ca Bwina Kristu ca mu kubangilila. Nge fyo tumwene mu Icipandwa 11, takwali mutumwa umo uwakwete ukupulamo pa banankwe. Bafikile pa kupingulapo kwabo nge bumba, kabili uku kwalecindikwa ku filonganino fyasalangene ukupulinkana icalo ca pa kale ica ciRoma.—Imilimo 15:4-6, 22, 23, 30, 31.

38. Ni shani fintu Ibumba Litungulula libomba?

³⁸ Imitantikile imo ine ibomba kwi Bumba Litungulula ilya Nte sha kwa Yehova ilelo. Bakwata ukukumana kwa cila mulungu pa cifulo cabo cikalamba ica calo mu Brooklyn, New York, kabili amakambisho yalatumwa ukufuma kulya ukuya ku Makomiti ya Misambo ukushinguluka icalo abo bangalila imibombele ya butumikishi mu calo cimo cimo. Pa kukonka ica kumwenako ca Bena Kristu ba mu kubangilila, Inte sha kwa Yehova baliba na maka ya kufimba imbali shakulisha ishe sonde mu kuba no kushimikila kwa mbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa. Ulya mulimo utwalilila pa cipimo ca cibulungwa conse.—Mateo 10:23; 1 Abena Korinti 15:58.

Ukukonkomokela Kuli Lesa wa Cine

39. (a) Mulandu nshi Inte babuulila ukwiminina kwa kukanabuulamo lubali mu fikansa fya bupolitiki? (b) Ni shani fintu Inte shatunguluka pe samba lya cibindo?

³⁹ Mu kati ka mwanda wa myaka walenga 20, Inte sha kwa Yehova balitunguluka ukupulinkana isonde. Ici caliba fye ica cine na mu fyalo umo baba pe samba lya cibindo nelyo ukukanishiwa. Ifi fibindo fyaimikwe maka maka na mabuteko ayafililwe ukumfwikisha icifulo ca kukanabuulamo lubali ica Nte sha kwa Yehova ukulosha ku kunakila kwa bupolitiki no kwa buluko ukwa ici calo. (Moneni umukululo, ibula 347.) Nalyo line, mu fyalo fya musango yo, amakumi ya makana ya bantu balyalukila ku Bufumu bwa kwa Lesa nge subilo lyeka fye ilya mutende no mutelelwe ku mutundu wa muntu. Mu nko ishingi ubunte bwakulisha bwalipeelwa, kabili nomba kuliko amamilioni ya Nte shacincila ukuli konse.—Moneni charti, ibula 361.

40, 41. (a) Cinshi ico Inte sha kwa Yehova nomba bapembelela? (b) Bwipusho nshi nalyo line bufwile ukwasukwa?

⁴⁰ Mu kuba no kutemwa kwabo kwa Bwina Kristu ne subilo lyabo ilya “imyulu ipya ne calo cipya,” Inte sha kwa Yehova balelolesha ku nshita ya ku ntanshi ipaleme ku fya kuponako fya kukumbamo icalo ififwile mu kwangufyanya ukubika impela ku lufyengo lonse, ukubola, no bupondamishi pali lino isonde. Pali uyo mulandu bakatwalilila ukutandalila abena mupalamano babo mu kubombesha kwafumaluka ku kupalamika aba mitima ya bufumacumi kuli Lesa wa cine, Yehova—Ukusokolola 21:1-4; Marko 13:10; Abena Roma 10:11-15.

⁴¹ Pali ino nshita, ukulingana no busesemo bwa Baibolo, cinshi cintu inshita ya ku ntanshi yakwatila umutundu wa muntu, ku butotelo, na lino isonde lyakoweshiwa? Icipandwa cesu ca kupelekeshako cileasuka ubo bwipusho bwakatama.—Esaya 65:17-25; 2 Petro 3:11-14.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 347]

Ukukanabuulamo Lubali kwa Bwina Kristu Muli Roma wa Cisenshi

Mu kumfwana ne fishinte fya kutemwa no mutende ifyo Yesu asambilishe, kabili ukushimpwa pa kusambilila kwa pa lwabo ukwa Cebo ca kwa Lesa, Abena Kristu ba mu kubangilila tabali no kwakana mu sha nkondo nelyo mu kukanshiwilwa shene. Yesu atile: “Ubufumu bwandi te bwa pano isonde; abuba bwa pano isonde ubufumu bwandi, bakalume bandi nga balwa ukuti nipeelwa ku baYuda. Lelo nomba ubufumu bwandi te bwa pano nse.”—Yohane 18:36.

Mu kucelwako ukufika pa bushiku bwa 295 C.E., Maximilianus uwa ku Theveste, umwana wa cikolwe ca fita fya ciRoma, alembelwe ku mulimo wa bushilika. Lintu umulashi amwipwishe ishina lyakwe, ayaswike ati: “Nga, mulandu nshi mulefwaila ukwishiba ishina lyandi? Ninkaana umulimo wa fita pa mulandu wa butotelo: Ndi Mwina Kristu. . . . Te kuti mombeko; te kuti membukile kampingu wandi.” Umulashi amusokele ifyo aali no kulufya ubumi bwakwe nga ca kuti taumfwilile. “Nshabombeko. Kuti mwamputulako mutwe, lelo nshabombele amaka ya Cino Calo; ndebombela Lesa wandi.”—An Historian’s Approach to Religion, ica kwa Arnold Toynbee.

Mu nshita sha muno nshiku, ukusambilila kwa pa lwakwe ukwa Baibolo kwatungulula umo umo uwa Nte sha kwa Yehova mu kusaalala kwa calo ukukonka ukukambisha kwa kampingu mu kubuula ukwiminina kwapalako. Mu fyalo fimo abengi balipile umutengo wapuulama, ukucilisha muli Germany ya ciNazi, umo bapikilwe, ukukulikwa, no kuputulwako imitwe mu kati ka Nkondo ya Calo iya II. Lelo ukwikatana kwabo kwapela mu kusaalala kwa calo, ukwashimpwa pa kutemwa kwa Bwina Kristu, takwabala akuputuka. Tapali nangu umo uwabala afwa mu nkondo pa maboko ya umo uwa Nte sha kwa Yehova sha Bwina Kristu. Ifyo ilyashi lya kale ilya calo lyali no kube lyapusanako nga uuli onse uuitunga umuKristu na o aikele kwi funde lya kwa Kristu ilya kutemwa!—Abena Roma 13:8-10; 1 Petro 5:8, 9.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 356]

Ifyo Inte sha kwa Yehova Shasumina

Icipusho: Umweo cinshi?

Icasuko: Mu Baibolo umweo (iciHebere, neʹphesh; iciGreek, psy·kheʹ) muntu nelyo icinama nelyo ubumi ubo umuntu nelyo icinama ciipakisha.

“E lyo [Lesa] atile, Pe sonde napafumye ifibumbwa fya mweo mu misango ya fiko, ifitekwa, ne fikulika, ne nama sha mpanga mu misango ya fiko. E lyo Yehova Lesa abumbile umuntu ku lukungu lwa mushili, na mu myona yakwe apuutilemo umupu wa mweo; no yo muntu abe cibumbwa ca mweo.”—Ukutendeka 1:24; 2:7.

Ifinama no muntu FYABA ifibumbwa fya mweo. Umweo tawaba icintu cimo icabako mu kupaatukako. Kuti wafwa kabili ulafwa. “Moneni, imyeo yonse yandi; ifyo umweo wa kwa wishi wandi e fyo no mweo wa mwana mwaume wandi; [umweo, NW] uubembuka e ukafwa.”—Esekiele 18:4.

Icipusho: Bushe Lesa abamo Butatu?

Icasuko: Inte sha kwa Yehova basumina ukuti Yehova e Shikulu Mulopwe ashingalinganishiwako uwa kubumbwa konse. “Umfweni, mwe bena Israele, Yehova Lesa wesu Yehova umo wine.” (Amalango 6:4) Kristu Yesu nga Cebo aali ububumbo bwa ku mupashi kabili aishile pe sonde mu kumfwila ukufwaya kwa kwa Wishi. Aba mu kunakila kuli Yehova. “Kabili ilyo fyonse fikalengwo kulamba kuli wene [Kristu], e lyo no Mwana umwine akalamfiiwa ku walamfiishe fyonse kuli wene, ukuti Lesa akabe fyonse muli fyonse.”—1 Abena Korinti 15:28; mona na kabili Mateo 24:36; Marko 12:29; Yohane 1:1-3, 14-18; Abena Kolose 1:15-20.

Umupashi wa mushilo maka yabomba aya kwa Lesa, nelyo ulupikwe lwaba mu kubomba, tauli muntu.—Imilimo 2:1-4, 17, 18.

Icipusho: Bushe Inte sha kwa Yehova balapepa nelyo ukushinshimuna ifilubi?

Icasuko: Inte sha kwa Yehova tababelesha musango uuli onse uwa kupepa ifilubi, nampo nga cibimbamo ifilubi, abantu, nelyo amateyanyo.

“Twaishibo kuti akalubi te cintu icine cine pano isonde, no kuti takuli Lesa kano umo fye. (Pantu nangu ibepo iitwe milungu, mu mulu napamo pano nse; ni fyo fine kuli imilungu iingi na bashikulu abengi; lelo kuli ifwe kwaba Lesa umo fye, Shifwe, ni uyo fyonse fyafuma kuli wene, na ifwe tulola kuli wene; kuli na Shikulu umo fye, ni Yesu Kristu, uyo fyonse fiishila muli wene, na ifwe muli wene.)”—1 Abena Korinti 8:4-6; moneni na kabili Ilumbo 135:15-18.

Icipusho: Bushe Inte sha kwa Yehova shilasefya Iminsa nelyo Icimuno?

Icasuko: Inte sha kwa Yehova tabasumina mu kusanguko mubili kwa fimpashanya, icisambilisho ca ciRoma Katolika. Balasefya Ica Kulya ca Cungulo ica kwa Shikulu pa bushiku bulingana na Nisani 14 wa ciYuda (ilingi line mu March nelyo April) pamo nge cibukisho ca cila mwaka ica mfwa ya kwa Kristu. Pali uku kulongana bapishamo mu cilonganino umukate ushatutumuka no mwangashi wakashika mu kupashanya umubili wabulo lubembu uwa kwa Kristu no mulopa we lambo. Beka fye abakwata isubilo lya kuteka na Kristu mu Bufumu bwakwe bwa mu mulu ebalyako ku fimpashanya.—Marko 14:22-26; Luka 22:29; 1 Abena Korinti 11:23-26; Ukusokolola 14:1-5.e

[Ifikope]

Inte sha kwa Yehova balongana lyonse mu Mayanda ya Bufumu ku kusambilila Baibolo

Amayanda ya Bufumu: umusumba wa Ichihara, Japan (ibula libalilepo), na Boituva, Brazil

[Futunoti]

[Charti pe bula 361]

Ifyalo Fimo umo Inte Bashimikila

Icalo Inte Shacincila

Argentina 79,000

Australia 51,000

Brazil 267,000

Britain 117,000

Canada 98,000

Colombia 42,000

El Salvador 18,000

Finland 17,000

France 109,000

Germany, F. R. 129,000

Greece 24,000

Hungary 10,000

India 9,000

Italy 172,000

Japan 138,000

Korea 57,000

Lebanon 2,500

Mexico 277,000

Nigeria 137,000

Philippines 102,000

Poland 91,000

Portugal 36,000

Puerto Rico 24,000

South Africa 46,000

Spain 78,000

U.S.A. 818,000

Venezuela 47,000

Zambia 72,000

36 pe samba lya cibindo 220,000

1989 Ifipendo fya Calo Ifilonganino 60,192 Inte 3,787,000

[Ifikope pe bula 346]

Icaimikwa ca mutende ica UN citila: “Tukafule mpanga shesu ukuba baplao”; “Icibumba ca kwa Esaya” cipeela ilembo lya mu Baibolo

[Icikope pe bula 351]

Inte sha kwa Yehova basumina mwi lambo lya cilubula ilya kwa Kristu ilya pa membu sha mutundu wa muntu

[Ifikope pe bula 363]

Amayanda ya Kulonganinamo aya Nte sha kwa Yehova: Icikope ca mu ndeke ica ŋanda ya kulonganinamo mu East Pennines, England

Iŋanda ya Kulonganinamo, Fort Lauderdale, Florida, U.S.A., ibomfiwa ku maprogramu ya ciNgeleshi, ciSpanish, ne ciFrench

[Ifikope pe bula 364]

Icishinte cikalamba ica Calo ica Watch Tower Society, Brooklyn, New York; (ukufuma pa mulu ku kuso) amaofesi, amafakitori, na mayanda ya kusendamamo (ifilemonekesha)

[Ifikope pe bula 365]

Amaofesi ya misambo ya Watch Tower (ukufuma pa mulu ku kuso) mu South Africa, Spain, na New Zealand