Sauli—Icipe Casalwa Kuli Shikulu

SAULI wa ku Tarsi ali muntu uwaleipaya abakonshi ba kwa Kristu. Lelo Shikulu amukwatile ifintu fyapusanako. Sauli ali no kwisaba umwiminishi waibela uwa fintu alekaanya sana. Yesu atile: “Wene [Sauli] cipe icasalwa kuli ine ku kutwale shina lyandi pa menso ya Bena fyalo ne shamfumu, na bana ba kwa Israele bene.”—Imilimo 9:15.

Ubumi bwa kwa Sauli ngo “mukalushi” bwalyalwilwe umupwilapo lintu abelelwe uluse no kwisaba “icipe casalwa” ica kwa Shikulu Yesu Kristu. (1 Timote 1:12, 13) Amaka ayo Sauli abomfeshe ku kupoola amabwe Stefani no kusansa abasambi ba kwa Yesu atendeke ukuyabomfya ku fintu fyapusanininako lintu Sauli aishileba umutumwa Paulo Umwina Kristu. Yesu afwile alimwenemo imibele isuma muli Sauli. Mibele nshi? Bushe Sauli ali ni ani? Ni shani fintu icikulilo cakwe camulengele ukuwaminwa ukulundulula ukupepa kwa cine? Bushe kuti twasambililako icili conse ku fyo apitilemo?

Icikulilo ca kwa Sauli

Ilyo Stefani aipaiwe pa numa fye ya Pentekoste 33 C.E., Sauli ali “mulumendo.” Lintu alelembela Filemone mupepi na 60-61 C.E., ali “mukote.” (Imilimo 7:58; Filemone 9) Abasoma batubulula ukuti ukulingana ne mipendele ya myaka ku kale, “umulumendo” afwile aleba pa kati ka myaka 24 na 40, e lyo “umukote” aleba pa kati ka myaka 50 ukufika ku 56. E co Sauli afwile afyelwe pa numa ya myaka inono lintu Yesu afyelwe.

Pali ilya nshita abaYuda baleikala mu ncende ishingi ishe sonde. Ukucimfiwa, ukusendwa ubusha, ukutamfiwa mu calo, ubukwebo, no kuisalila ukukuuka fyali pa fyalelenga abaYuda ukusalangana ukufuma mu Yudea. Nangu cingati ulupwa lwakwe lwali lwa baYuda bafumine mu Yudea, Sauli akomaile pa kuti aali umwina Amalango, ukusosa ukuti ‘asembulwilwe pa bwalengele cinekonsekonse [8]; ali uwa bufyashi bwa kwa Israele, uwa mukowa wa kwa Benyamini; ali umuHebere wa baHebere, umwabela Amalango ali umuFarise.’ Sauli ainikwe ishina lya ciHebere limo line nge lya muntu walumbuka uwa mutundu wakwe, imfumu ya ntanshi iya Israele. Pamo ngo wafyalilwe mu Roma, Sauli wa ku Tarsi alikwete ne shina lya ciLatin, Paullus.—Abena Filipi 3:5; Imilimo 13:21; 22:25-29.

Lintu Sauli afyelwe umwina Roma calangilile ukuti umo pa fikolwe fyakwe umwaume apokele ubukaaya. Mu nshila nshi? Kwali inshila ishingi. Pa mbali ya kupyana ubukaaya, bwalepeelwa ku bantu umo umo nelyo amabumba nge cilambu ukupitila mu kutashiwa, pa kufwaya ukumwenamo mu fya bupolitiki, nelyo nge cilambu pa mulimo waibela ku Buteko. Umusha uwingailubula ku mwina Roma, nelyo uwalubulwa ku mwina Roma aleba umwina Roma umwine. E fyo caleba na kuli kashosho wa fita lintu aleka ukubomba mu mulalo wa ciRoma. Abakaya baleikala mu fyalo fyaletekwa kuli Roma baleisa mu kuba abena Roma. Cisoswa no kuti pa nshita shimo, ubukaaya bwaleshitwa ne ndalama ishingi. Tatwaishiba ifyo ubukaaya bwaingile mu lupwa lwa kwa Sauli.

Twalishiba ukuti Sauli afumine ku Tarsi, umusumba ukalamba kabili uwa bwangalishi uwa citungu ca Roma ica Kilikia (nomba uwabela ku kapinda ka ku kulyo aka Turkey). Nangu cingati muli ci cifulo mwali abaYuda abengi, ubumi mulya bufwile bwalengele Sauli ukwishiba ifya buGriki. Umusumba wa Tarsi wali uukalamba kabili uwa fya bunonshi uwaishibikwe nge cifulo ca masomo ya ciHela nelyo iciGriki. Citunganishiwa ukuti mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo muli uyu musumba mwali abantu pa kati ka 300,000 na 500,000. Wali cifulo ca makwebo icikalamba pa musebo ukalamba pa kati ka Asia Minor, Suria, na Mesopotamia. Umusumba wa Tarsi walundulwike pa mulandu wa makwebo no mufundo usuma uwe lungu lya mupepi, ilyaleletako sana ingano, umwangashi, ne nsalu. Ubukwebo bwa nsalu ubwasambala bwalepanga insalu sha masako ya mbushi isho balepangilamo amahema.

Ifyo Sauli Asomene

Sauli nelyo Paulo aleisunga bwino kabili aletungilila bumishonari bwakwe ukupitila mu kupanga amahema. (Imilimo 18:2, 3; 20:34) Ubutukushi bwa mahema e bwali na mu musumba afyalilwe uwa Tarsi. Sauli afwile asambilile ubu butukushi kuli wishi ilyo ali umwaice.

Indimi Sauli aishibe maka maka iciGriki icali lulimi lwaseekele mu Buteko bwa ciRoma na sho shali ishacindama ku mulimo wakwe ubwa bumishonari. (Imilimo 21:37–22:2) Abapimununa ifyo alelemba batila alelemba iciGriki icisuma nga nshi. Amashiwi yakwe te ya ciGriki ca pa kale lelo yapala aya mu Septuagint, Amalembo ya ciHebere ayapilibulwa mu ciGriki umo aleambula sana nelyo ukulandapo. Pali ubu bushinino abasoma abalekanalekana batunga ukuti Sauli alisambilile ifisambilisho fya kutendekelako ifya ciGriki, napamo mwi sukulu lya baYuda. Martin Hengel uwasoma asosa ukuti: “Kale, ukusambilila bwino na kucilisha ukusambilila ifya ciGriki, takwali ukwa pa fye; ukulingana ne funde, balekabila ukupoosapo indalama.” E co ifyo Sauli asomene filangilila ukuti afumine ku lupwa lwalumbuka.

Afwile ilyo ali ne myaka 13, Sauli alikonkenyepo amasomo yakwe mu Yerusalemu, bakilomita 840 ukufuma uko aleikala. Asambilishiwe kuli Gamaliele, kafundisha wa buFarise uwaishibikwe kabili uwacindikwe. (Imilimo 22:3; 23:6) Ayo masomo, ayo nomba twingalinganya ku masomo ya ku yuniversiti yalelenga umo ukulumbuka mu buYuda.a

Abomfeshe Bwino Ukulamuka

Sauli ali lubali lwa mabumba yatatu pantu ali muYuda wafyalilwe mu musumba wa ciHela kabili uwa ciRoma. Ukwishiba indimi ishingi ne mikalile ya bantu balekanalekana kufwile kwamulengele ‘ukuba fyonse kuli bonse.’ (1 Abena Korinti 9:19-23) Ukuba umwina Roma kwaishilemulenga ukucingilila ubutumikishi bwakwe umwabelele ifunde no kutwala imbila nsuma kuli kateka mukalamba mu Buteko bwa ciRoma. (Imilimo 16:37-40; 25:11, 12) Kwena, icikulilo ca kwa Sauli, amasomo, ne mibele fyalishibikwe kuli Yesu wabuushiwe, uwaebele Anania ati: “Kabiye; ico wene cipe icasalwa kuli ine ku kutwale shina lyandi pa menso ya Bena fyalo ne shamfumu, na bana ba kwa Israele bene: pantu ine nkamulanga fyonse ifyo ali no kuculile shina lyandi.” (Imilimo 9:13-16) Ilyo atungulwilwe mu nshila yalungama, ukupimpa kwa kwa Paulo kwalibombele bwino mu kusalanganya ubukombe bwa Bufumu ku fyalo fya kutali.

Ukusala Sauli ku mulimo waibela uko Yesu acitile kwali cintu caibela mu lyashi lya Bwina Kristu. Lelo bonse Abena Kristu ba lelo balilamuka umwalekanalekana kabili balikwata imibele iingabomfiwa bwino mu kusalanganya imbila nsuma. Lintu Sauli aishileumfwikisha ico Yesu alefwaya ukuti acite, talekelepo fye. Acitile apo engapesha mu kutungilila ifya Bufumu. Bushe e fyo caba na kuli imwe?

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 30]

Ukulembesha no Kupoka Kalata wa Kuba Umwina Roma

Ukulembesha kwa bana ba bena Roma aba mwi funde kwaimikwe kuli Augustus na mafunde yabili ayaimikwe mu 4 na 9 C.E. Ukulembesha kwali no kucitwa mu nshiku 30 isha kufyalwa kwa mwana. Mu fitungu, ulupwa lwali no kulanda kuli kapingula mwi ofesi balesungila ifyalembwa fya cintubwingi, ukusosa ukuti umwana ali wa mwi funde kabili ali mwina Roma. Amashina ya bafyashi, ishina lya mwana, nga mwaume nelyo mwanakashi, ubushiku afyalilwepo na fyo fyalelembwa. Na lintu aya mafunde yashilaimikwa, ukulembesha kwa bekashi mu fifulo fya ciRoma, ifyalo fyaletekwa na Roma, na bacilolo kwalebwekeshiwapo pa numa ya myaka itatu ukupitila mu kupenda abekashi.

E co umo kuti alangilila ukuti mwina Roma ukupitila fye mu mapepala yasungwa bwino. Amakalata ya musango yu yalelembwa pa fya mbao ifingasendwa ku minwe (ifya kupeta). Mu mimwene ya basoma bamo, lintu Paulo aitungile ukuba umwina Roma, napamo alilangishe kalata wa kushininkishe co. (Imilimo 16:37; 22:25-29; 25:11) Apantu ukuba umwina Roma kwalemonwa nge “ca mushilo” kabili kwalelenga umo ukukwata amashuko ayengi, ukupanga amakalata ya bufi wali mulandu ukalamba. Umo alekandilwapo nga abepa ukuti mwina Roma.

[Abatusuminishe]

Amalaya ya Kale mu Fikope/Dover Publications, Inc., New York

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 31]

Ishina lya kwa Sauli ilya ciRoma

Umwina Roma onse umwaume akwete amashina yatatu. Akwete ishina lya pa mutoto, ilya lupwa (ilya ku mutundu wakwe, nelyo umukowa), ne shina lya bawishi. Ica kumwenako caishibikwa cimo ca kwa Gaius Julius Caesar. Baibolo tayalanda amashina yonse aya ciRoma lelo impapulo sha ku calo shitweba ukuti Agripa ali ni Marcus Julius Agripa. Gallio ali ni Lucius Junius Gallio. (Imilimo 18:12; 25:13) Ifya kumwenako fya mu Malembo ifya mashina yabili aya kulekelesha pali yatatu aya muntu fyaba ni Ponti Pilato (icalembwa cili pe samba), Sergi Pauli, Klaudi Lusia, na Porki Feste.— Imilimo 4:27; 13:7; 23:26; 24:27.

Tatwaishiba nga ca kuti Paullus lyali e shina lya pa mutoto ilya kwa Sauli nelyo ilya ba wishi. Tacali iceni ukwinikwa ishina na limbi ukulunda pa lyaishibikwe ku ba mu lupwa ne fibusa. Nelyo, ishina lishili lya ciRoma pamo nga Sauli kuti lyapyanikwapo. Uwasoma umo asosa ukuti: “[Sauli] talingaba lishina lya ciRoma, lelo kuti lyaba lishina lya kuntu umo afyalilwe ilingapeelwa nga ishina lya pa mbali ku mwina Roma.” Mu fifulo mwaba abantu balekanalekana, imibele napamo yalelenga umo ukusala amashina engabomfya.

[Abatusuminishe]

Icikope cakopeelwe na Israel Museum, ©Israel Antiquities Authority