Terti—Kalemba wa kwa Paulo uwa Busumino

TERTI alolenkene no mulimo ushaikulila. Umutumwa Paulo afwaile ukumubomfya nga kalemba lintu alelemba kalata umutali ku Bena Kristu banankwe aba mu Roma. Uyu wali no kuba mulimo uwakosa.

Mulandu nshi cakoseele ukuba kalemba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo? Ni shani fintu umulimo wa musango yo walecitwa? Finshi balebomfya pali ilya nshita pa kulemba?

Bakalemba ba ku Kale

Mu mekalo ya baGriki na bena Roma ba pa kale, kwaliko imisango yalekanalekana iya bakalemba. Abaume bamo babombele nga bakalemba ba buteko—abaalebombela ubuteko mu fikuulwa fya cifumu. Kwaliko na kabili bakalemba ba ku cintubwingi abaleipeelesha ukubombela abekashi mu fisankano. Bakalemba ba kuikwatila (ilingi line abasha) abaalebakwata baali ba fyuma. E lyo kabili, kwalebako fye ne fibusa ifyaleitemenwa fye ukulembelako bambi bakalata. Ukulingana no wasoma umo E. Randolph Richards, ukulamuka kwa aba bakalemba abashali ba buteko “kwaletendekela pa kulamuka kunono fye no kucenjela kwa kwishibo lulimi nelyo ukwishibe milembele ya kalata iyawamisha iya mu kwangufyanya iyalungika, iyafikapo, kabili iyalondoloka.”

Ni bani abaalebomfya bakalemba? Aba kubalilapo bali ni abo abashaishibe kubelenga no kulemba. Bakalata abengi aba fipangano na ba fya bukwebo pa kupwa balelembwapo ifyebo finono ifyo kalemba aleikalilako ubunte ukuti e walembele uyo kalata pa mulandu wa kuti uwamupeele umulimo wa kulemba, wene te kuti alembe. Umulandu wa bubili uo balebomfesha kalemba walangililwa kuli kalata umo uwafumine ku Thebes, Egupti. Uyu kalata uo baalembeleko umuntu umo uwe shina lya Asklepiades, mu kusondwelela atile: “Eumelus, umwana mwaume wa kwa Herma, e umulembeleko . . . pantu wene alemba panono panono.”

Lelo, ukwishiba ukubelenga no kulemba tacilemoneka kwati e calelenga ukuti umuntu abomfye kalemba. Ukulingana no ulandapo pali Baibolo John L. McKenzie, “nangu fye kufwaisha kwa kuti ifilembo filemonekesha pa kubelenga te wali e mulandu, lelo cali kufwaisha ukuti alemoneka bwino, e lyo nangu fye ubusaka bwa kalata” e fyalelenga abantu ukuya kuli bakalemba ukuti e bo babalembeleko. Nangu fye ku baali abasambilila, ukulemba kwali ukwa kutendusha, maka maka nga cali kulemba kalata umutali kabili uwapikana. Uwasoma J. A. Eschlimann atila uuli onse uwali na maka ya kubomfya kalemba “mu nsansa aalesengauka uyu mulimo wa kulemba, ukuupeela ku basha, bakalemba baishibishe.” Ukulundapo, nga twalanguluka ifyo balebomfya no mulimo walebimbwamo, tacingatukosela ukumfwikisha umulandu abantu bashatemeenwe ukuilembela bakalata.

Ifyo balelembapo ifyaseekele ukubomfiwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E. fyali macinda. Kwali ifyo baalefuubulula ifyanakanaka mu mukonso wa ici cilimwa ukucilepula ukulola mu butali. Ifyo baalefuubululako balefitantika. Umutika umbi na o baleubika ukucilinganya umutika wa kubalilapo. Iyi mitika yalekambatikwa pamo pa kuititikisha, e pa kupange “pepala.”

Tacaleanguka ukulemba apa musango yo. Paleba apakalabana no kulafuubuluka. Ukulingana no wasoma Angelo Penna, “ukufuubuluka kwa fyanakanaka ifya mu macinda e kwalesalanganya inki, maka maka mu tushila utwaleshala pa kati ka fyalefuubuluka.” Kalemba pa kubomba aleikala napamo napeta amakunda pa nshi e lyo ekete ipepala pa cipampa ku kuboko kumo. Nga ca kuti taabeleshe umulimo nelyo ifyo aalebomfya nga tafyaweme sana, akalembelo ke sako, nelyo ake tete, kuti kafyantama mwi cinda, ipepala kuti lyalepuka, nelyo ifilembo tafingamoneka mu musango uwingabelengwa.

Inki alepangwa pa kutumbinkanya imfita ne finyamuti. Apo aleshitishiwa mu musango wa cipimfya icauma, aalefwaikwa ukusungululwa na menshi mu kakopo ilyo talabomfiwa ku kulemba. Pa kati ka fintu fimbi fintu kalemba ukupala Terti nakalimo aalekwata paali umwele uwa kusongwelako akalembelo ke tete e lyo no mwepu wabomba uwa kufuutilako ifilubo fyakwe. Icilembo cimo na cimo calelembwa mu kusakamana. Ukulemba kanshi kwaleenda panono panono kabili kwali ukwayafya.

‘Ine Terti, Ndemucelela’

Pa kati ka kuposha ukwasanshiwa pa mpela ya kalata wa kwa Paulo ku bena Roma paba no kuposha kwa kwa kalemba wa kwa Paulo, uwalembele ati: “Ine Terti ne walemba uyu kalata, ndemucelela muli Shikulu.” (Abena Roma 16:22) Iyi e nshita fye yeka iyo Paulo mu fyalembwa fyakwe alosha mu kulungatika kuli umo uwa bakalemba bakwe.

Tatwaishibapo ifingi pali Terti. Ukufuma ku kuposha kwakwe “muli Shikulu,” kuti twasondwelelo kuti aali Mwina Kristu wa busumino. Nakalimo aali wa mu cilonganino ca mu Korinti kabili pambi alishibeko Abena Kristu abengi mu Roma. Uwasoma ifya Baibolo Giuseppe Barbaglio atubululo kuti Terti aali musha nelyo afumine mu busha. Mulandu nshi? Ica ntanshi, pantu “ilingi line bakalemba baleba basha nangu abalefuma mu busha; lyene, pa mulandu wa kuti ishina lyakwe ilya ciLatini . . . lyaliseekele sana pa kati ka basha na bafumine mu busha.” “Kanshi taali ni kalemba uwalebomba fye nge ncito ‘uushakuminweko ku co aalecita,’ lelo aali ni kabomba munankwe uwayafwilishe Paulo muli iyi nshila ukulemba kalata walepesha kabili uwalembelwe mu musango wacilapo kukolobonda mu twingi: uwali mulimo waumo mutengo, uwalengele Paulo ukupusushako inshita no kukanafunshika.”

Uyu mulimo wa kwa Terti mu cine cine wali uwa mutengo. Baruki na o abombeeleko Yeremia umulimo wapalako, nga fintu fye na Silbani abombeeleko Petro. (Yeremia 36:4; 1 Petro 5:12) Mwandi lishuko lintu aba bakabomba banabo bakwete!

Ukulembela Abena Roma

Kalata wa ku bena Roma alembelwe lintu Paulo ali shibweni mu ng’anda ya kwa Gai, nakalimo mu Korinti. Ico cali mupepi na 56 C.E., mu lwendo lwa citatu ulwa mutumwa ulwa bumishonari. (Abena Roma 16:23) Nangu mu kushininkisha twalishibo kuti Paulo abomfeshe Terti ngo wamulembeeleko uyu kalata, tatwaishiba mu kulungatika fintu amubomfeshe. Te mulandu ne nshila yabomfiwe, umulimo tawali no kuba uwayanguka. Lelo ico twashininkisha cili ca kuti: Kalata wa kwa Paulo ku bena Roma aali ‘uwapuutwamo kuli Lesa,’ pamo fye nge fyaba Baibolo onse uwashala.—2 Timote 3:16, 17.

Lintu uyu kalata apwishishiwe, Terti na Paulo baali nabalemba amakana ayengi aya mashiwi, ukubomfya amacinda ayafulilako. Pa numa ya kuyasuntinkanya limo ku linankwe, aya mapepala yapangile icimfungwa, nakalimo ukulepa mupepi na mamita yatatu ukufika kuli yane. Kalata alipetelwe bwino no kukomenenwa. Lyene Paulo cilemoneka ukuti amupeele kuli Foibe, nkashi uwafumine ku Kenkerea, uwali mupepi no kwimo bulendo bwa kuya ku Roma.—Abena Roma 16:1, 2.

Ukutula mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, inshila shibomfiwa ku kulembe fyebo shalyaluka apakalamba nga nshi. Lelo ukupulinkane myanda ya myaka, kalata watuminwe ku Bena Kristu ba ku Roma alibakililwa kuli Lesa. Fintu twaba aba kutootela pali ulu lubali lwa Cebo ca kwa Yehova, ulwalembelwe no kwaafwa kwa kwa Terti kalemba wa busumino uwa kwa Paulo kabili uwalebombesha!