‘Ukulwisha Ukwishiba—Ukwitwa Ifyo mu Bufi’

CACINDAMA shani icine kuli iwe? Bushe cilakupumfyanya ica kuti ubufi bwalinyonganya, no kufisa fye, icine pa lwa kwa Kabumba wa mulu ne sonde? Ici calipumfyenye Irenaeus apakalamba, Umwina Kristu waitunga uwa mu mwanda wa myaka walenga ibili uwa Nshita yesu Iyaishibikwa. Atukwishe ukusansalika ukukanalungika kwabipisha ukwa kusumina mu buGnostic, umusango wa busangu ukufuma ku buKristu. Mu kubangilila, umutumwa Paulo asokele Timote ukutaluka ukufuma ku cintu ca musango yo “iciitwa [mu bufi] Ukwishiba.”—1 Timote 6:20, 21.

Irenaeus alandile mu kushipa ukulwisha icifundisho calubana. Ku ca kumwenako, languluka ifyo asosele mu mitendekelo ya citabo cakwe cikalamba icakwete umutwe wa kuti “Ukusuusha no Kucimfya Ukwishiba Ukwitwa Ifyo mu Bufi.” Alembele ukuti: “Abantu bamo, ukukaane cine, baleletamo mu kati kesu imilumbe no kupende nkulo ukwa munshipela ukwa fye, ifyo ifibomba nga ifikansa, nga fintu umutumwa asosele [1 Timote 1:3, 4], ukucila ku mulimo wa kwa Lesa uwa kukuulilila mu citetekelo. Ku milandile yabo iya bucenjeshi iyapangwa balapumbula imintontonkanya ya bashabelesha, no kubasenda bunkole, ukubosha umucetekanya wa kwa Shikulu, no kuba abalondolola ububifi ubwa calandilwe bwino.”

AbaGnostic (ukufuma kwi shiwi lya ciGreek gnoʹsis, ukupilibula “ukwishiba”) batungile ukwishiba kwacilapo ukupitila mu kusokolola kwa nkama no kutakisha ukuti baali “bakalungika ba batumwa.” BuGnostic bwapyatile pamo amaele, ukwelenganya, ne nshimi sha cisenshi mu kuba no busangu bwa buKristu. Irenaeus akeene ukwakana muli conse ica ici. Ukucila, atendeke ubulwi bwalepa ubwa bumi ukulwisha ifisambilisho fyasenukwa. Ukwabulo kutwishika aali uwaibukila bwino ulwa kukabila kwa kubomfya ukusoka kwa mutumwa Paulo ukwa kuti: “Cenjeleni ukuti umuntu emubeleleka mu kutemwa amano ayali longolo lwa fye, umwalole cishilano ca bantu, umwalole mipashi ya kapona ya pano isonde, no mwalola Kristu iyo.”—Abena Kolose 2:8; 1 Timote 4:7.

Ubumi bwa mu Kubangilila no Butumikishi

Finono fyaishibwa pa lwa bumi bwa mu kubangilila ne lyashi lya kale ilya pa lwakwe ifya kwa Irenaeus. Catunganishiwa mu cinkumbawile ukuti aali mwikashi wa mu Asia Minor, uwafyelwe pa kati ka 120 C.E. na 140 C.E. mu nelyo mupepi no musumba wa Smurna. Irenaeus pa lwakwe acitilo bunte ukuti mu bulumendo bwakwe ubwa mu kubangilila, alibeleshenye na Polycarp, kangalila mu cilonganino ca Smurna.

Ilintu alesambilila pe samba lya kukanshiwa kwa kwa Polycarp, Irenaeus mu kumonekesha abeele cibusa wa kwa Florinus. Polycarp aikele mu kupalamisha na batumwa. Alondolwele nga nshi pa Malembo kabili mu kukosa atashishe ukwikatilila ku fisambililo fya kwa Yesu Kristu na batumwa Bakwe. Te mulandu no ku kukanshiwa kwa mu Malembo kwawamisha, nangu cibe fyo, Florinus pa numa aponene mu fisambilisho fya kwa Valentinus, intungulushi yalumbukisha iya kabungwe ka Gnostic!

Irenaeus afwaile cibusa wakwe kabili uwaali uwa kubishanya nankwe Florinus ukubweshiwa ku cisambilisho ca mu Malembo icituntulu no kulubulwa ukufuma ku buValentine. E ico, Irenaeus aliseshiwe ukulemba kalata kuli Florinus, ukusoso kuti: “Ifi fifundisho, Florinus, . . . tafyaba fya kumfwikisha kutuntulu; ifi fifundisho tafyaba ifya kukonkesha ne calici, kabili fibika abo abafikonka mu kubulwa umucinshi kukalamba; . . . ifi fifundisho abo abakalamba abaali pa ntanshi yesu, kabili abaali ababeleshanya na batumwa, tabafipeele kuli iwe.”

Ukutukusha ku kucinkulako Florinus pa lwa kukanshiwa kusuma apokelele pe samba lya kwa Polycarp waibela, Irenaenus atwalilile ukuti: “Ndeibukisha ifya kuponako ifya isho nshita . . . ica kuti ndi na maka ya kulondolola nangu fye cifulo muli ico Polycarp wapaalwa abeleshe ukwikala no kulanda . . . Na kabili fintu aali no kusosa ulwa kumfwana kwakwe ukwabeleshanya na John, kabili mu kuba na bonse abo bambi abamwene Shikulu; na kabili fintu alelondolola amashiwi yabo.”

Florinus alicinkwilweko ukuti Polycarp asambilishe ico apokelele “ukufuma kuli bansangwapo ba Cebo ca mweo, [kabili] alishimike fyonse mu kumfwana na Malembo. Ifi fintu, ukupitila mu luse lwa kwa Lesa fyapeelwe kuli ine, lyene nalyumfwile, ukufilemba, te pe pepala lelo mu mutima wandi; kabili mu kutwalilila ku luse lwa kwa Lesa ndebukisha ifi fintu mu kulungika ku muntontonkanya wandi. Kabili [ukulosha kuli buValentine] naliba na maka ya kubela ubunte ku cinso ca kwa Lesa ukuti nga ca kuti ulya mukalamba wa butumwa kabili uwapaalwa [Polycarp] alyumfwile icintu ca musango yo, nga alililile no kuleka ukumfwa . . . Aali no kufulumuka ukufuma pa cifulo apo, aikele nelyo ukwiminina, apo aumfwile amashiwi ya musango yo.”

Takwabako icalembwa ukuti Florinus alibalile ankulako kuli kalata ya kukunto mutima kabili iya maka iya kwa Irenaeus. Lelo amashiwi ya kwa Irenaeus yasokolola ukwangwako kwakwe ukwa cine cine kuli cibusa wakwe uwatemwikwa uyo washile inshila ya cine no kunakila ku busangu.—Linganyeniko 2 Abena Tesalonika 2:3, 7-12.

Tacaishibikwa ilyo Ireneaus aikele mu Gaul (France). Mu mwaka wa 177 C.E., alebomba nga kangalila mu cilonganino mu Lyons. Cashimikwa ukuti ubutumikishi bwakwe kulya bwali ubwapaka. Na kuba, kalemba wa lyashi lya kale Gregory uwa ku Tours ashimike ukuti Irenaeus mu nshita iipi alitungulwike mu kwalwila Lyons yonse ku buKristu. Ukwabulo kutwishika, ubu bwali bulondoloshi bwa kukukumya.

Ukulwisha Ukukaanya Ubutotelo

Icitabo cikalamba ica kwa Irenaeus, “Ukusuusha no Kucimfya Ukwishiba Ukwitwa Ifyo mu Bufi,” caliloshiweko libili libili kwi shina “Ukulwisha Ukukaanya Ubutotelo.” Caakanishiwa mu fitabo fisano. Ifya kubalilapo fibili fyakwatamo ubulondoloshi bwa kulengulula ubwa fisumino fya fyakaniko fyalekanalekana ifyakaanwa ku butotelo, ukucilisha ukukaanya ubutotelo ukwa buValentine. Mu fitabo fyashalako fitatu, Irenaeus esha ukwimika “ukupaasha ukufuma mu Malembo.”

Mu mitendekele ya citabo cakwe icalenga butatu ica “Ukulwisha Ukukaanya Ubutotelo,” Irenaeus alemba ukuti: “Sunga mu muntontonkanya kanshi ifyo nasosa mu fitabo fyafumako fibili; kabili pa kulunda ici kuli fyene ukakwata ukufuma kuli ine ukwasuka kwakumanina ukulwisha bonse abakaanya ubutotelo, kabili ukaba na maka ya kubacincintila mu busumino kabili mu kushipa pa lubali lwa citetekelo ca cine cimo kabili icipeela ubumi, ico Icalici lyapokelele ukufuma ku batumwa no kufipeela ku bana ba liko. Pantu Shikulu wa bonse apeele ku batumwa amaka ye landwe, kabili ukupitila muli bene na ifwe bene twalisambilila icine, uko e kuti, isambililo lya Mwana wa kwa Lesa—nga fintu Shikulu asosele kuli bene, ‘Onse uwaumfwa imwe aumfwa na ine, na onse uwasuula imwe asuula ine, kabili no yo uwantumine.’”

Nangu cingati Irenaeus asumine ukuti taali ni kalemba musuma, aali uwa mupampamina ku kusansalika imbali shonse isha “fisambilisho fyabipa” ifya buGnostic. Ambula no kulandapo pa malembo ayengi kabili ukupaasha mu kukambisha ukulwisha “bakasambilisha wa bufi” aba “fya bucaibela fya konaula.” (2 Petro 2:1-3) Cimoneka ukuti Irenaeus alikwete ubwafya ukulonganya icitabo cakwe mu musango watunguluka. Mulandu nshi? Pa mulandu wa kuti alituliike ifibombelo fya kwampanya ifingi.

Ukusansalika kwa kwa Irenaeus mu kumonekesha kwaletelwe mu kufyalwa pa numa ya kukalipwa kukalamba no kufwailisha ukwingi. Ukupaasha kwakwe ukwatantalila kupayanya ubwingi bwa fyebo pa ntulo ne cinjelengwe ca kusumina mu buGnostic. Ifyalembwa fya kwa Irenaeus fyaba na kabili cisontelelo caumo mutengo mu kukanacepako ica mimwene ya Malembo imo iyo icili iyaikatililwako ku batunga ukusumina Icebo ca kwa Lesa pa mpela ya mwanda wa myaka uwalenga bubili C.E.

Irenaeus mu kubwekeshabwekeshapo alondolola cipya cipya ukusumina muli “Lesa umo, Shifwe Wa maka yonse, uwapangile umulu, ne sonde, na babemba, na fyonse ifyabamo, kabili muli Kristu Yesu umo, umwana wa kwa Lesa, uwalengelwe umubili ku kupusunsuka kwesu.” Ifi fishinka abasumina mu buGnostic balifikeene!

Ukulanda ukulwisha Gnostic Docetism (isambililo lya kuti Kristu tabalile esa mu musango wa buntunse), Irenaeus alembele ukuti: “Kristu afwile ukuba umuntunse, ukupala ifwe, nga ca kuti aali no kutulubula ukufuma ku kubola no kutulenga abapwililika. Pamo fye nga fintu ulubembu ne mfwa fyaishile mu calo ku muntu umo, e fyo kuti fyapaswa ukulingana ne funde kabili kwi shuko lyesu ku muntu fye umo; nangu ni fyo, kwena, te kuli umo uyo uwingaba fye intuntuko ya kwa Adamu, na muli fyo umwine na o ukwikala mu kukabila kwa kulubulwa, lelo kuli Adamu wa bubili, uwasubwa no mupashi, icikolwe cipya ica mushobo wesu.” (1 Abena Korinti 15:45) Pa lubali lumbi, abaGnostic baali Abasumina mu Misango Ibili, ukusumino kuti ifintu fya ku mupashi fyali ifisuma lelo ukuti ifibombelo fyonse no mubili fyaali ifyabipa. Pa mulandu wa ici, balikeene umuntu Yesu Kristu.

Ukupelulula ukuti imibili yonse yalibipa, abaGnostic na kabili balikeene icupo no kufyala, ukutungo kuti Satana e watendeke ifi. Basushishe fye na mano ya bulesa ku nsoka mu Edene! Iyi mimwene yafuminemo imisango ya bumi iyabipisha, ukuikanya kushakabilwa nelyo ukuyobekamo kwa mubili. Ukutunga ukuti ipusukilo lyaishile fye ukupitila mu kusumina mu buGnostic bwa nshimi, nelyo ukwishiba kwa umo, tabashileko incende nelyo imo ku cine ca Cebo ca kwa Lesa.

Mu kupusanako, ukupaasha kwa kwa Irenaeus kwasanshishemo ukusumina mu Ciputulwa ca Myaka Ikana Limo kabili kwalangilile ukumfwikisha kumo ukwa cilolelo ca bumi bwa nshita ya ku ntanshi ubwa mutende pe sonde. Atukwishe ukwikatanya amabumba ya bantu yalekula aya nshita yakwe pa kubomfya Icebo ca kwa Lesa ica maka. Kabili alebukishiwa mu cinkumbawile ku kutontonkanya kwakwe kwalengama, ukukutuluka kwaswatuka, no bupingushi butuntulu.

Nangu cingati bamo balacindika Irenaeus (uwafwile mupepi na 200 C.E.) mu kuba no kutwala pa ntanshi ififundisho fya cine ifya citetekelo ca Bwina Kristu, cifwile ukwibukishiwa ukuti iyakwe yaali ni nshita ya kwaluka no busangu bwasobelwe. Pa nshita shimo, ukupaasha kwakwe mu nshila imo kwaba ukushaumfwika, nangu fye ukwa kuipilika. Nangu ni fyo, tulacindamika apakalamba ubunte bwa baume abo balandile mu kushipa pa lubali lwa Cebo calembwa icapuutwamo ica kwa Lesa ukucila ifishilano fya bantu.