Bushe Ifya Kale Ifyalembwa Muli Baibolo—Cine Cine Fyalicitike?

B AEBAWILE ishamfumu. Bakalipile bashimapepo. Baebawile abantuuntu fye pa bubifi bwabo. Kabili balembele fye ne filubo ne membu shabo. Balebalunga no kubapakasa, kabili bamo balipaiwe pa kulanda no kulemba icine. Ni bani aba? Ni bakasesema abalembwa muli Baibolo, abengi abalembeleko Amalembo ya Mushilo.—Mateo 23:35-37.

Mu citabo cakwe icitila The Historian and History, Page Smith alembamo ukuti: “[AbaHebere] balelemba no kufumaluka kumo kwine ilyo balelemba pa mpalume shabo na pa ncitatubi, pa bene na pa balwani babo, pantu Lesa aleceeceeta ifyo balelemba kabili tapali ico bali no kunonka lelo bali no kuipusula ifingi nga babepa.” Smith na kabili alembele ukuti “nga twalinganyako amalyashi ya kutendusha aya mfumu sha ku Suria nelyo Egupti, ubulondoloshi pa bucushi ne nshita sha nsansa isha bantu abo Lesa asalile . . . bwa kucincimuna nga nshi. Bakalemba ba ciHebere basangile icintu cimo icakatama sana pa kulemba ifintu ifyacindama ifyacitike—ukuti fifwile ukulanda pa bantu ba cine cine, ukusanshako ne filubo fyabo fyonse.”

Bakalemba ba Baibolo bali abalungika nga nshi. Kalemba Werner Keller, ilyo alebebeta Baibolo ukulinganya ku lyashi lya kale na ku fyashulwa, alandile mu mashiwi ya kwiswila aya citabo cakwe icitila The Bible as History ati: “Pa mulandu wa kusangwa kwa bushinino bwine bwine ubwingi kabili ubwa cine, . . . kwali amashiwi yatwalilile ukwisa mu muntontonkanya wandi aya kuti: ‘Kanshi Baibolo yalilungika!’”

Ilyashi lya Kale Ilya Kucincimuna Ilyakwata Ifyo Twingasambililako Ifisuma

Imbali ishingi isha Baibolo shalembelwe na bantuuntu fye pamo nga balimi, bakacema, na balondo. Lelo, ifyo balembele mu myaka ukucila pali 1,600 fyalisonga sana abantu abengi ukucila icalembwa conse, nampo nga ca kale nelyo ca muno nshiku. Na kabili, abantu abengi balifwaya ukonaula Baibolo, lelo balifilwa. (Esaya 40:8; 1 Petro 1:25) Ndakai Baibolo kuti yabelengwa yonse nelyo imbali shimo mu ndimi 2,200—takwaba icitabo cimbi icaba mu ndimi ishingi fi! Mulandu nshi Baibolo yapusanina nga nshi ku fitabo fimbi? Amashiwi yakonkapo yalasuka ico cipusho.

“Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa, kabili ya mulimo ku kusambilisha, ku kwebaula, ku kulungika, ku kufunda kwa mu bulungami; ukuti umuntu wa kwa Lesa abe uwapwililila, uwaiteyanya ku kubombo mulimo onse usuma.”—2 Timote 3:16, 17.

“Fyonse ifyalembelwe kale fyalembeelwe ku kutusambilisha, ukuti mu kutwalilila kabili mu kutukoselesha kwa malembo e mo tube no kucetekela.”—Abena Roma 15:4.

“Ifi fintu fyaleponena balya [bena Israele] ku kufundilamo bambi; kabili fyalembelwe ukuti tusambilileko [fwe Bena Kristu]; fwe bo impela sha nshita shafikapo.”—1 Abena Korinti 10:11.

Ca cine, apo yaba citabo icaputwamo no kubakililwa na Lesa kabili icaba ne lyashi pa bantu ba cine cine—bamo abasekeshe Lesa na bambi abashamusekeshe—Baibolo yacila ifitabo fyonse. Te citabo icilanda fye pa fyo tufwile ukucita ne fyo tushifwile ukucita nelyo icakwata inshimi shisuma isha kusansamusha abana. Ca cine ukuti Lesa abomfeshe bakalemba abantunse, lelo ici calenga ukuti Baibolo iwamineko, no kuba no bwite ubufika pa mitima ya baibelenga aba mu nkulo shonse. Uushula ifya kushulashula William Albright atile: “Ukufunda kwa mu Baibolo pa lwa mibele isuma na bumupashi, ukwaba kusokolola kwaibela uko Lesa apeele abantunse ukupitila mu bantunse, kwaba ukwa cine lelo nge fyo fye kwali imyaka 2,000 nelyo 3,000 iyapita.”

Ku kulangilila ifyo Baibolo yaafwa pa nshita yonse, lekeni tubebete ifyacitike pa kutendeka kwa lyashi lya bantunse, ifyo Baibolo itulondolwela, lyene tumonemo na masambililo yacindama mwi buuku lya Ukutendeka.

Ubulondoloshi bwa Kale ubo Abantu ba Nkulo Shonse Bengasambililako

Pa fintu ifyo ibuuku lya Ukutendeka litusambilisha paba ifyo ulupwa lwa buntunse lwatendeke, ukusanshako amashina na fimbi. Takwaba ulupapulo lumbi ulushimika ifya kale ulwalondolola bwino pali ici. Kuti nalimo waipusha ukuti ‘bushe calicindama lelo ukwishiba pa fikolwe fyesu uko twatuntuka?’ Calicindama nga nshi pantu pa kusokolola ukuti abantunse bonse, te mulandu ne nkanda, umukowa, nelyo uluko, bafuma ku bafyashi bamo bene, Ukutendeka kulangilila ukuti takuli umulandu wa kubela na kapatulula ka mushobo.—Imilimo 17:26.

Ukutendeka na kabili kulasambilisha pa mibele isuma. Kushimika pali Sodomu, Gomora, ne misumba imbi iyapalemeko, iyo Lesa aonawile pa mulandu wa bucisenene ubo abekashi ba iyi misumba balecita. (Ukutendeka 18:20–19:29) Icikomo 7 mwi buku lya mu Baibolo ilya kwa Yuda citila: “Abena Sodomu na Gomora ne mishi iyashingulukako . . . pa kucita bucilende no kukonke fye shiku, baimikwako ica kumwenako.” Abantu ba mu Sodomu na Gomora tabakwete amafunde ya kufuma kuli Lesa pa lwa mibele isuma; lelo, pamo nga fwe bantunse bonse, na bo balikwete kampingu uwapeelwa na Lesa. E co, Lesa alikwete insambu sha kupingula balya bantu pa ncitilo shabo. (Abena Roma 1:26, 27; 2:14, 15) Na lelo line, Lesa akapingula abantu pa ncitilo shabo, nampo nga balomfwila Icebo cakwe, Baibolo wa Mushilo, nelyo iyo.—2 Abena Tesalonika 1:8, 9.

Icacitike Kale Icitusambilisha pa fya Kupusuka

Icabaswa ica pa Arch of Titus mu Rome cilangilila abashilika ba ciRoma abasendele ifipe fyashila ukufuma mwi tempele lya mu Yerusalemu ilyo uyu musumba waonawilwe mu 70 C.E. AbaYuda ukucila pali 1,000,000 balifwile. Lelo, Abena Kristu bacumfwila balipuswike, pa mulandu wa kumfwila ukupanda mano kwa kwa Yesu ukwa kuti: “Ilyo mukamona Yerusalemu naushingwa ku milalo, e lyo ishibeni ukuti ukupomonwa kwa uko nakupalama. E lyo abali mu Yudea bafulumukile ku mpili; na bali mu kati ka uko bafumemo; na bali mu mapanga beingilamo. Ico isho ni nshiku sha cilandushi.”—Luka 21:20-22.

Ukonaulwa kwa Yerusalemu takwaba fye lyashi lya kale, lelo kwalelangilila ifyo bucushi bukalamba ubo nomba line fye bwalatebelela isonde lyonse bukaba. Lelo na pali ilya nshita, kukaba abakapusuka. Balondololwa nge “bumba likalamba . . . abafuma ku luko lonse ne mikowa ne misango ya bantu na bantu na ba ndimi.” “Bafuma mu bucushi bukalamba” pa mulandu wa citetekelo cabo mu mulopa wasumiwe uwa kwa Yesu—icitetekelo icashimpwa pa fyacitike kale na pa kusesema ifisangwa muli Baibolo.—Ukusokolola 7:9, 14.

Ifyacitike Kale Ifishakabale Aficitika na Kabili

Lelo tuli mu nshita ya kuteka kwa Fyalo Fyakwatisha Amaka Ifyaumana Akapi ifya Britain na America, ubuteko bwa kulekelesha pa fyalo fyakwatisha maka ifyalandwapo mu kusesema kwa mu Baibolo. Ilyo twamone ifyacitike ku fyalo fyakwatishe amaka ifyabangilileko, kuti twashininkisha ukuti na bo bukawa. Lelo bukawa shani? Ukulingana na Baibolo, ubu buteko bukawa mu nshila yaibela. Ilyo yalesobela pa mwaka wa 1914 C.E., Daniele 2:44 yalandile pa mabuteko ya bupolitiki, nelyo “amabufumu,” ukuti: “Mu nshiku sha shamfumu ishi Lesa wa mu muulu akemyo bufumu ubushakonaulwe umuyayaya, no bufumu bwa buko tabwakashiilwe ku bantu bambi; bukashonaula no kupesha aya mabufumu yonse, kabili bukeminina umuyayaya.”

Ca cine, pa Armagedone, iikaba e kalume ka “bucushi bukalamba” ubulandilwepo pa mulu, Ubufumu bwa kwa Lesa—ubuteko bwakwe ubwa mu muulu ubutungululwa na Kristu Yesu—bukafumyapo fyonse ifyo amabuteko ya bantunse aya mutitikisha yaleta. Ilyo ifi fikacitika, ubu Ubufumu “tabwakashiilwe ku bantu bambi,” e kuti tabwakatale abucimfiwa nelyo ukufumishiwapo ukupitila mu kuvota. Bukateka “ukufika ku mpela sha calo.”—Amalumbo 72:8.

Lyene mu kupelako, ukuteka kwa kupepa kwa bufi, amapolitiki ya mutitikisha, na makwebo ya bufunushi fikapwa. Amalumbo 72:7 yalaya ukuti: “Ubulungami bupuuke, . . . no bwingi bwa mutende ukasuke aubulapo umweshi.” Imibele yapulamo iya kwa Lesa iya kutemwa e ikaanana mwi sonde, te bufunushi ne cilumba. (1 Yohane 4:8) Yesu atile: “Mutemwane.” Ukukuma kuli ici, uwasoma pa fyacitike kale Will Durant atile: “Icacindama ico nasambililako ku fyacitikila abantunse cimo cine na cintu Yesu alandile. . . . Ukutemwa e cintu cacindamisha mu calo.”

Ukutemwa Lesa atemenwe bantunse kwamulengele ukupuutamo ukulembwa kwa Baibolo. Ni Baibolo fye yeka e ilondolola bwino pa fyacitike kale, ifilecitika nomba, ne fikacitika ku ntanshi. Shi pokeleleni ubukombe bupususha ubwaba muli Baibolo pa kupatulako inshita yalinga ku kusambilila yene. Pa kufwaya ukucite ci no kumfwila ifyo Yesu alandile, Inte sha kwa Yehova balebako abena mupalamano babo ‘imbila nsuma iya bufumu.’ Iyi mbila nsuma ikafishiwapo kabili tayakabe kusesema. Ikaba lyashi lya kale ilya fintu ifyacitike icine cine.—Mateo 24:14.

[Amashiwi pe bula 9]

WERNER KELLER ATILE: “Kanshi Baibolo yalilungika!”

[Amashiwi pe bula 11]

WILLIAM ALBRIGHT, UUSHULA IFYASHIKAMA ATILE: “Ukufunda kwa mu Baibolo pa lwa mibele isuma na bumupashi . . . kwaba ukwa cine lelo nge fyo fye kwali imyaka 2,000 nelyo 3,000 iyapita.”

[Ifikope pe bula 9]

Ilibwe lya ku Moabu: Ili libwe lyalembwapo ifyo Imfumu Mesha alembele pa bulwi bwali pa kati ka Moabu na Israele (2 Ishamfumu 3:4-27), amashina ya fifulo fyalekanalekana ifyalembwa muli Baibolo, ne shina lya kwa Lesa mu filembo fya ciHebere.

[Abatusuminishe]

Musée du Louvre, Paris.

Indalama ya Silfere: Kope wa iyi ndalama akwata icipasho ca kwa Tiberi Kaisare (Marko 12:15- 17).

Ubulondoloshi bwa kwa Nabonidus: Ilibwe ilishinina ifyo Babele awile kuli Koreshe (Daniele icipandwa 5)

[Abatusuminishe]

Icikope cakopelwe pa kusuminishiwa na ba British Museum.

Ilibwe: Lyakwata ishina lya kwa Ponti Pilato mu ciLatin.

[Abatusuminishe]

Icikope ca Israel Museum, mu Jerusalem; ukusuminishiwa na ba Israel Antiquities Authority.

Ku numa ya Cimfungwa ca Bemba wa Wafwa: Ukusoma amashiwi ya kwa Esaya kwashinina ukuti ili buuku lyaikele ukwabula ukwalulwa ukucila pa myaka 1,000 ilyo balelilemba ku minwe.

[Abatusuminishe]

Ili Buku lyasungilwa ku Israel Museum, mu Jerusalem.

[Ifikope pe bula 10]

Icabaswa ca pa Arch of Titus cilashinina ukucimfiwa kwa Yerusalemu mu 70 C.E.

[Abatusuminishe]

Soprintendenza Archeologica di Roma