Baibolo—Bushe Yafuma Kuli Lesa?
YEHOVA, Lesa wa maka yashapelela no bulashi, mu cishinka alikwate nsambu sha kumfwana no bubumbo bwakwe ubwa buntunse mu nshila iili yonse afwailamo. Nga ca kuti asalile ukumfwana ukupitila mu cebo calembwa, kuti na kabili akwata ukubaka ubukombe bwakwe ukupula mu nkulo. Bushe ifi e fintu caba kuli Baibolo?
Mupepi ne myaka 1,500 pa ntanshi ya kwa Kristu, lintu ukulembwa kwa Baibolo kwatampile, kwaliko ukulembwa kumbi ukwingi ukwa butotelo. Nangu cibe fyo, uku konse kwalekele ukubomfiwa kabili mu kupelako kwalifuminepo fye. Kumo kwalishuulwa na bashuula ifyashikama kabili nomba kwaba fintu fya kutambisha ifilangishiwa muli babenye. Pa lubali lumbi, ifiputulwa fya Baibolo ifyalembelwe ukucila pa myaka amakana yatatu ayapitapo tafyatalile afilabwa, kabili amakope yalipusunsuka ukufika fye na ku kasuba kesu. Ici cili ca kusungusha, ukucilisha lintu ulelanguluka ubulwani bwaluminishiwe ukulwisha Baibolo ukupulinkana ilyashi lya kale lyonse. Takuli icitabo cimbi icaba ica kulasapo ukukaanya kwatapate fyo no lupato. Ukubelenga nelyo ukwananya Baibolo kwaliba ca kukandilwapo ukulipilishiwa, ukubikwa mu cifungo, ukulungulushiwa, kabili ilingi line imfwa.
Ni shani fintu icitabo ca fye cingapusunsuka pe samba lya mibele ya musango uyo? Baibolo iine itwebo kuti: “Icebo ca kwa [Yehova, NW] caikalilila pe.” (1 Petro 1:25) Ukushipikisha no kukanaonaulwa kwa Baibolo filaafwa ukwishiba yene pamo nge Cebo ca mushilo ica kwa Lesa.
Mu kulundako, tulingile mu kubamo kupelulula ukwenekela ukuti ubukombe bwa kwa Lesa ku mutundu wa muntu kuti bwabako mu kusaalala. Bushe ifi e fintu caba kuli Baibolo? Mu cine cine e fyo! Takuli icitabo cimbi mu lyashi lya kale icapalamina nelyo fye mupepi kuli Baibolo muli ici. Ukwananishiwa kwa Baibolo kwapimwa ukuba pa cipimo ca 3,000,000,000. Ukulundako, takuli icitabo cimbi icapilibulwa mu ndimi shafule fyo. Baibolo kuti nomba yabelengwa, apo yapela nelyo mu lubali, mu ndimi shapusanapusana ukucila pali 1,900. American Bible Society icita lipoti ukuti nomba kuti yasangwa na 98 peresenti ya bwingi bwa bantu ba mu calo conse. The New Encyclopædia Britannica ita Baibolo “napamo ukulonganikwa kwacilishapo kusonga ukwa fitabo mu lyashi lya buntunse.” Tacili kuituntumba, lyene, ukulondolola yene pamo nge buku lyakulisha pe sonde.
Ukumfwana kwa lwa nkati ukwa Baibolo ukufuma ku kutendeka ukufika ku mpela mu kwine kweka kuli bushininkisho bwa maka ubwa kuti mu cine cine yapuutilwemo na Lesa. Bushe kuti caba cituntulu ukwenekela ukuti ukulemba kwa bantu bamo 40 umo umo ukucila pa ciputulwa ca myaka 1,600 kuti kwaba na maka ya kushininkisha ukuba ukwaumfwana kabili mu kuba no mutwe wa lyashi umo uwa kutendekelako? Ici te kuti cicitike nga ca kuti cali no kuicitikila nelyo ukutungululwa na bantunse. Nalyo line, ici e cili mulandu mu kuba na mabula 66 ayo yapanga Baibolo. Mucetekanya weka uwacila pa buntunse, uwaikala pa nshita yalepa ewingaletako ukupangwa kwa kusunguka ukwa musango uyo.
Te Lyashi lya Kale fye
Ifyaba muli Baibolo ifya mu lyashi lya kale fya kusungusha. Lelo ubukombe ukufuma kuli Lesa ubwabamo maka maka ifyebo fya kulondolola ifya mu lyashi lya kale kuti bwashininkisha ukuba bwa mutengo wapelela kuli ifwe. Tukabila ubutungulushi na mano yabomba, kabili ifya musango uyo kuti fyasangwa muli Baibolo. Ku ca kumwenako, Baibolo ilatukoselesha ukulundulula “ukutemwa, ukusekelela, umutende, [ukushishimisha, NW], icongwe, ubusuma, [icitetekelo, NW], ukunakilila, ukuteko mutima”—imitwe intu ifingi fyalembwapo ukupulinkana mu mabula ya iko yonse. (Abena Galatia 5:22, 23; Abena Kolose 3:12-14) Baibolo itasha ukupikintika, ubusaka, ukufumaluka, bucishinka bwa mu cupo, umucinshi no kutemwa ku bantu banensu; kabili yakwatamo icuma cikalamba ica kupanda amano pa mibele ya buntunse mu kati na nkati ka lupwa no bwikashi.
Lintu kwabomfiwa, ukufunda kwa Baibolo kwiminina ukwapulamo pamo ngo kwa bunonshi mu cine cine. Kulatulubula ukufuma ku bumbulu no kutiine mipashi. (Yohane 8:32) Amano ya iko ayabomba tayakwata icalingana na yene. Mu cine cine, yakwatamo, ukwabulo kutwishika, amano ya bulesa.
Ukutunga kwa kuti “Icebo ca kwa Lesa ca mweo, kabili caliluma” kumfwana mu kukumanina ne nshila Baibolo mu cishinka yalwilamo abantu. (AbaHebere 4:12) Amamilioni ilelo balicimfya imisango ya buntu iya kucena no kwalula inshila yabo iya kale iya konaula ku kuwaminako pamo nge ca kufumamo ca kusenda mu kusakamanishisha ifipimo fya Baibolo.—Abena Efese 4:22.
Cinshi cicitika lintu ifipimo fya Baibolo fyasuulwako? Ica kufumamo cili kubulwe nsansa no bulanda, inkondo, ubupiina, amalwele yapishiwa mu kwampana kwa bwamba, na mayanda yatobeka. Ifintu fya musango uyo fili fye no kwenekelwa pa mulandu wa kuti ukusuula Baibolo ya Mushilo cipilibula ukukaana ubutungulushi bwa kwa Lesa, uwabumbile umuntu kabili uwaishiba ifikabilwa fyakwe.
Baibolo na kabili ilasobela inshita ya ku ntanshi, icintu cimo icishingacitika ku bantunse ukucita. Ukwima kwa maka ya calo ukufuma kuli Babiloni ukutentemuka ukupulinkana imyanda ya myaka ukufika ku kasuba kesu kwabilishiwe mu nshila ya busesemo muli Baibolo. (Daniele, ifipandwa 2, 7, 8) Mu kulundako, mupepi ne myaka amakana yabili iyapitapo, mwasanshiwemo muli Baibolo ubulondoloshi bwalungikwa ubwa mibele ya calo muli uno mwanda wa myaka uwalenga 20. (Mateo, ifipandwa 24, 25; Marko, icipandwa 13; Luka, icipandwa 21; 2 Timote 3:1-5; 2 Petro 3:3, 4; Ukusokolola 6:1-8) Umutande walepa uwa masesemo ya Baibolo ayafikilishiwa utwebekesha ukuti ifilolelo fya nshita ya ku ntanshi iya nsansa nga fintu fyalondololwa mu mabula ya iko fya cine cine.
Icishingamo Cesu
Ici conse cili bushininkisho bukalamba ubwa kuti Lesa mu cituntulu alyumfwana na bantunse. Ca cine, Lesa apishishe ubukombe bwakwe ukupitila mu kuboko kwa bantu abashapwililika. Lelo ici tacili e mulandu wa kusumina ukuti Baibolo yaba iyacetekelwako panono ukucila fintu ubukombe bwe shiwi lya pa kanwa bwingaba ukufuma kuli Lesa, nelyo limo ilyaletwa ukupitila muli bamalaika, nelyo limo ilyalembwa mu cipesha amano mu mulu no kuletwa ku minwe ku bantu pe sonde.
Nangu cibe fyo, ukusumina intulo ya mushilo, nelyo iya bulesa, iya Baibolo kubika pali ifwe icishingamo. Yehova mu kubamo insambu atwenekela ukubelenga Icebo cakwe lyonse. (Ilumbo 1:1, 2) Ukubelenga kwa kutwale fisabo ukwa Baibolo kufwaya imibele yalinga. Umo afwile ukusunga mu muntontonkanya ukuti Baibolo taili no kubelengwa kwati ili icili conse ica mu fitabo. Umo afwile ukuitununuka, ‘te pamo nge cebo ca bantu, lelo ifyo cili cine cine, icebo ca kwa Lesa.’—1 Abena Tesalonika 2:13.
Ifintu fimo muli Baibolo pambi kuti fyaba ifyayafya ukumfwikisha. Lelo ukupitila mu kubelengwa kwa libili libili, umuntu alakula mu kumfwikisha kabili alanonka icikope cacilapo kupwililila ica kufwaya kwa kwa Lesa ne ca mifwaile yakwe. (AbaHebere 5:14) Nakalimo ucili taulashininwa mu kukumanina ukuti Baibolo Cebo ca mushilo ica kwa Lesa. Lelo, mu kukonkanya, ni shani fintu wingalumbulula icisumino nelyo ukubulwe cisumino muli Baibolo nga ca kuti tawaisambilila mu kusakamanishisha?
Ukwabulo kusakamana imintelengu ya lelo ukulosha ku ntulo ya iko iya bulesa, ukufwailisha kwabamo kusakamanishisha ukwa Baibolo ya Mushilo kwalilenga abantu abengi umo umo abatontonkanya ukubilikisha mu mashiwi ya mutumwa Paulo ukuti: “Lesa wene abe uwa cine, no muntu onse uwa bufi”!—Abena Roma 3:4.
[Icikope pe bula 4]
(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni muli magazini)
Baibolo nomba kuti yasangwa na 98 peresenti ya bwingi bwa bantu ba mu calo conse
Takuli icitabo cimbi mu lyashi lya kale icapalamako ku kwananishiwa kwatunganishiwa ukwa 3,000,000,000. The New Encyclopædia Britannica ita yene “napamo ukulonganikwa kwacilishapo kusonga ukwa fitabo mu lyashi lya kale ilya buntunse”
[Ifikope pe bula 4]
Baibolo yalipusunsuka, ilintu ukulembwa kumbi ukwa butotelo kwabele fintu fya kutambisha ifya babenye
Pa mulu: Ubulondoloshi bwalembwa ubwa Ashuri ubwa Mulamba
Ku kulyo: Amapepo ku mulungu wa cina Egupti Ra
[Abatusuminishe]
Fyonse fibili: Courtesy of the Trustees of The British Museum
[Icikope pe bula 5]
Ukulembwa na bantu umo umo abapusanapusana 40 pa ciputulwa ca myaka 1,600, Baibolo ilakonka umutwe wa lyashi umo uwa kutendekelako ukufuma ku kutendeka ukufika ku mpela. Mucetekanya weka uwacila pa buntunse, uwaikala pa nshita yalepa e wingaba na maka ya kuletako ukupangwa kwa musango uyo ukwa kusungusha
[Icikope pe bula 5]
Ukwima kwa maka ya calo ukufuma kuli Babiloni ukutentemuka ukupulinkana imyanda ya myaka ukufika ku kasuba kesu kwabilishiwe mu nshila ya busesemo muli Baibolo. (Daniele 2, 7, 8)
Ku Kulyo: Kaisare Augusti
[Abatusuminishe]
Museo della Civiltà Romana, Roma
[Icikope pe bula 6]
Mupepi ne myaka amakana yabili iyapitapo, Baibolo mu kulungika yasobele imibele ya calo ilelo. (Mateo 24, 25; Marko 13; Luka 21; 2 Timote 3:1-5; 2 Petro 3:3, 4; Ukusokolola 6:1-8) Ukulungika kwabule mpuso ukwa busesemo bwa Baibolo kutwebekesha ukuti icilayo ca kwa Lesa ice sonde lya paradise cili cashininkishiwa ukufikilishiwa
[Abatusuminishe]
Reuters/Bettmann Newsphotos