Icipandwa 30

Bushe Mfwile Ukwangala Ifyangalo fya pa Kompyuta?

UMULUMENDO we shina lya Brian atile, “Ifyangalo fya pa kompyuta nafiseeka sana kabili fisuma. Muli ifi fyangalo kuti wacita ifintu ifishicitika no kucitika, lelo kwena nga waesha ukucita ifi fintu kuti wailetela amafya ayakalamba nga nshi.” Debora alandile ukuti na o wine alomfwa bwino ukwangala ifyangalo fya pa kompyuta. Lelo, alandile na mashiwi ya kusoka ati: “Ifi fyangalo filapwisha inshita icine cine, kabili ni cikanga fye fikuteke ubusha.”

E ico kanshi, te kuti tutile ifyangalo fya pa kompyuta buyantanshi fye ubwa fya kupangapanga ifya kuleseshamo fye icitendwe, awe. Kuti fyalenga waishiba ifyo wacenjela mu fintu fimo kabili kuti fyapwishako ne citendwe. Nomba te ifi fyeka. Ifyangalo fya pa kompyuta kuti fyalenga wacenjela mu fintu ifingi. Fimo kuti fyalenga waishiba sana insamushi no kubelenga bwino. E lyo kabili nga kwaba ifyangalo fipya, ninshi e fyo abanobe pa sukulu bakulalandapo fye lyonse. Nga walyangalapo ico cangalo, e lyo na iwe wingakwata ifya kulandapo.

Kanshi nga watekanya pa kusala ifyangalo fya pa kompyuta, kuti wasangako ico wingatemwa kabili icingaba fye bwino. Nomba, cinshi ufwile ukubela uwatekanya pa kusala icangalo?

Ububi bwa Fyangalo fya pa Kompyuta

Ku ca bulanda, te fyangalo fyonse ifya pa kompyuta ifyawama. Ifyangalo ifingi ifya pa kompyuta fisonga fye abantu ukuba ne misango yakowela iyo Lesa apata kabili iyo Baibolo itila “micitile ya muntu umubembu.”—Abena Galatia 5:19-21.

Adrian, umulumendo uuli ne myaka 18, alandile pa cangalo cimo ica pa kompyuta umwaba “inkondo ya bampulamafunde beka beka, ukubomfya imiti ikola, ubupulumushi, insele, ulukaakala ulwabipisha, ukwipaya abantu, no kucenana ukwabipisha nga nshi.” Ifyangalo fimo filalumbilisha sana ifya mipashi mipashi. Kabili cimoneka kwati nga kwaisa icangalo cipya ninshi ica kale bacisuula. Pa Intaneti abantu kuti bayangala ifyangalo fya lukaakala ifingi no muntu uuli kumbi. Ukwangala icangalo ca pa Intaneti no muntu uuli kumbi kuti kwalenga icangalo ukuwama sana. James, umulumendo uwa myaka 19 atile, “Pa kompyuta yobe iya pa ng’anda kuti wacimfyanya na bantu abekala ku fyalo fimbi.”

Ifyangalo fya pa Intaneti ifya kuti abaleangala baisangula kwati ni balya abali mu fyangalo fiine ifi, nakuseeka sana. Abaleangala ifi fyangalo, balapanga aba kuba muli ifi fyangalo fya pa kompyuta, abengaba bantu beka beka fye, nangu inama, nelyo abantu ne nama, kabili balafipangila ne calo ca kwelenganya fye ica pa kompyuta umwa kwikala umuba abantu na bambi abengi sana aba kwangala ifi fyangalo. Muli ici calo ca pa kompyuta mulaba na matuuka, imyotoka, amayanda, ifikuuulwa fya fiila umo bangalila ubushiku, ne fikuulwa umo bacitila bucilende, kwati fye ni mu calo ca cine cine. Abaleangala ifi fyangalo e lyo na bantu ba kupanga fye abali pa kompyuta kuti balembeshanya ifyebo mu nshita fye iinono.

Natulande fye pa ntalamisoka ishinono ishiba mu fyangalo fya pa kompyuta. Mulaba bampulamafunde, na bacilende e lyo na baume abafolela pa kufwaila bacilende aba kucita na bo bupulumushi, na bebila abantu indalama, ne ncenjeshi, e lyo na bantu abo batuma ku kuyaipaya aba mu buteko. Abangala ifi fyangalo kuti bacita ifintu ifyo bashingacita no kucita nga tabaleangala fye. Nga batinika fye amabatani ya pa kompyuta kuti balenga abantu aba kupanga fye batampa ukucita bupulumushi, uku ninshi abaleangala ifi fyangalo balelembeshanya ne fyebo ifya bucilende pa Intaneti. Mu fyangalo fimo, abaleangala kuti balenga abantu aba kupanga fye aba mu fyangalo ukucita bucilende no tubana twa kupanga fye utwa pa kompyuta. E co abashatemwa ifi fyangalo basakamikilwe ukuti: bushe icintu cabipa ifi ngo kucenda utwana e co abantu bengapanga ukuba icangalo ca pa kompyuta kwati nalimo cintu icisuma?

Umulandu Cawamina Ukusala Bwino Ifyangalo

Abangala ifyangalo fya pa kompyuta umwaba ukwipayana na bucilende kuti batila: “Ifi fyangalo fye.” Nga uletontonkanya ukuti ifi fyangalo tafyabipa, ninshi uleibepa fye!

Baibolo itila: “Umulumendo eshibikilwa ku micitile yakwe nga ca kuti imilimo yakwe isuma kabili yalilungama.” (Amapinda 20:11) Nga ca kutila uleangala ifyangalo umwaba ukwipayana na bucilende, bushe kuti batila uli mwana musuma kabili uwalungama? Imiku ne miku abafwailisha pali ili lyashi basanga ukuti abatamba amafilimu umwaba ukwipayana balaba abakali sana. Na kuba, abaishiba bwino ifyaba ifyangalo fya pa kompyuta batila pa mulandu wa kuti uwangala ifyangalo fya pa kompyuta e ulenga ukuti abali pa kompyuta muli ifi fyangalo bacite ifyo alefwaya, kuti fyamonaula ukucila ne fyo ifya pa TV fingamonaula.

Ukusalapo ukwangala ifyangalo fya pa kompyuta umwaba ukwipayana nelyo bucilende cimo cine no kula-angasha ifintu ifingakulwalika, kwena te kuti fikulwalike apo pene lelo ku ntanshi kuti walwala. Kuti fyakulwalika shani? Ifintu fya musango uyu kuti fyanenuna amaka ya mu mubili ayacingilila amalwele. E fyo no kwangala ifyangalo fya pa kompyuta umwaba bucilende bwa kuselausha no kwipayana kwingakonaula ica kuti waba ‘uwakunkuma,’ wakwata sana no lunkumbwa.—Abena Efese 4:19; Abena Galatia 6:7, 8.

Cangalo Nshi Ico Mfwile Ukusala?

Nga ca kutila abafyashi bobe bakusuminisha ukwangala ifyangalo fya pa kompyuta, kuti waishiba shani ifyangalo ifyo ufwile ukusala ne nshita iyo ufwile ukupoosa pa kwangala ifyo fyangalo? Uipushe ifipusho fyakonkapo:

Bushe nga nasala ici cangalo Yehova akaamona shani? Amalumbo 11:5 yatila, “Yehova aceeceeta umulungami no mubifi, na onse uwatemwa ubunkalwe alimupata.” Icebo ca kwa Lesa cilanda pa bantu abatemwa ifya mipashi mipashi aciti: “Onse uucita ifi fintu wa bunani kuli Yehova.” (Amalango 18:10-12) Nga ulefwaya ukuba cibusa wa kwa Lesa, ulingile ukukonka ifyo batweba pa Amalumbo 97:10 apatila: “Pateni ifyabipa.”

Bushe ici cangalo cikalenga nkaletontonkanya pali finshi? Uipushe auti, ‘Bushe ukwangala icangalo ca musango uyu kukalenga cikanyangukile nelyo ukunkosela ‘ukufulumuka ubulalelale’?’ (1 Abena Korinti 6:18) Ifyangalo umwaba ifikope ifibimbula insuuna nangu ifyebo ifingalenga waba no lunkumbwa lwa bulalelale, te kuti fikulenge ukulatontonkanya pa fintu ifyalungama, ifyasanguluka, e lyo ne fyawama.—Abena Filipi 4:8.

Bushe ma-awala yanga nkalapoosa pa kwangala ici cangalo? Nangu fye fyangalo ifisuma kuti fyakonawila inshita iikalamba. Kanshi lyonse ulelemba inshita upoosa pa fyangalo fya pa kompyuta. Bushe filekupwila inshita iyo ufwile ukubomba ifyacindamisha? Ukwishiba ifilekupwila inshita kuti kwakwafwa ukwishiba ifyo wingabomfya bwino inshita ukucitamo ifintu ifyacindama.—Abena Efese 5:16.

Kwena, Baibolo taitila ufwile ukwikalila fye ukulasambilila nangu ukulabomba fye imilimo ukwabula ukutuusha. Lelo yalitweba ukuti kwaliba “inshita ya kuseka . . . ne nshita ya kusansamuka.” (Lukala Milandu 3:4) Lelo kwena, cisuma ukwishiba ukuti amashiwi ya kuti “ukusansamuka” tayapilibula fye ukwangala epela, lelo yapilibula no kubombako imilimo. Nomba, cinshi ico ushingashiilako inshita ya kubombako imilimo imbi ukucila lyonse ukulaba fye pa kompyuta nelyo ukulatamba TV?

Sala Bwino Ifyangalo

Ukwabula no kutwishika, ukwangala ifyangalo fya pa kompyuta kuti kwalenga waumfwa bwino, maka maka nga walicenjela muli ifyo fyangalo. Pa mulandu wa kuti walishiba ukwangala ifyangalo, e co ufwile ukusalila ifyangalo bwino. Uipushe ukuti, ‘Fisambililo nshi nacenjelamo sana ku sukulu?’ Walasanga ukuti ni filya watemwisha, te fyo? Na kuba, ilingi line icicitika ca kutila, nga watemwa sana icisambililo cimo, ninshi no kulaba te kuti ulelaba ifyo ulesambilila. Nomba uipushe auti: ‘Cangalo nshi ica pa kompyuta ico natemwisha? Mibele nshi iisuma iyo ndesambilila muli ici cangalo?’

Ilyo ulesala ifyangalo taufwile ukukonkelela abanobe no kusala ifyo bena baatemwa, ulingile fye ukuisalila we mwine. Nomba icacindamisha pali fyonse, ulekonka ukufunda kwa mu Baibolo ukutila: “Ilyo mushilacita icintu mulebala mwamona nga kuti casekesha Shikulu.”—Abena Efese 5:10.

ILEMBO

“Mwe batemwa Yehova, pateni ifyabipa.”—Amalumbo 97:10.

IFYO WINGACITA NI FI

Lemba amashiwi ayanono aya kulondolola ifyangalo fyonse ifyo ulefwaya ukwangala, ulondolole ne cilefwaikwa ukucita muli cila cangalo ne nshila ya kubomfya pa kucita icilefwaikwa. Nomba ifyo walondolola filinganye ku mafunde ya mu Baibolo ayo tulandilepo muli cino cipandwa, e lyo umone nga ca kutila ico cangalo cili fye bwino.

NAWISHIBA . . . ?

Icipatala ca kubalilapo mwi sonde lyonse ica kusakamana abatekwa ubusha ku fyangalo fya pa Intaneti caiswilwe mu mwaka wa 2006 mu musumba wa Amsterdam, ku Netherlands.

IFYO NDEFWAYA UKUCITA!

Umunandi nga anjeba ukwangala icangalo ca pa kompyuta umuli ukwipayana nelyo bucilende, nkaasuka nati ․․․․․

Inshita nkalapoosa ukwangala ifyangalo fya pa kompyuta ni iyi cila mulungu, kabili ifyo nkacita pa kuti nkalepoosapo iyi nshita ni fi ․․․․․

Ifyo ningatemwa ukwipusha abafyashi bandi pali ili lyashi ni fi ․․․․․

ULETIPO SHANI?

● Bushe ifyangalo fya pa kompyuta kuti fyalenga umuntu alatontonkanya pali finshi kabili kuti fyamucita shani?

● Cinshi cacindamina ukutontonkanya pa mafunde ya kwa Yehova pa kusala ifyangalo?

● Kuti wayafwa shani umwaice obe uwatemwisha ukwangala ifyangalo ifyo iwe waishiba ukuti kuti fyamonaula?

[Amashiwi pe bula 249]

“Ifyangalo ifingi kuti fyalenga wakunkuma ica kuti waleka no kupata ifintu pamo nga ukwipayana, insele, bucilende, kabili kuti fyalenga wafilwa no kucimfya amatunko yambi. Ulingile ukucenjela sana pa kusala ifyangalo.”—E fyalandile Amy

[Icikope pe bula 250]

Ukwangala ifyangalo fya pa kompyuta umwaba ukwipayana nelyo bucilende cimo cine no kwangasha ifintu ifingakulwalika—kwena te kuti fikulwalike apo pene, lelo ku ntanshi kuti walwala