ILYASHI LIKALAMBA

Icingilileni Kuli Bantalamisoka!

“Nga na pafiita, ilingi line abanandi balenshindika pa kuya ku ng’anda. Lelo bushiku bumo nalinakile, e ico naitile uwa motoka ukuti ese ansende.

“Uyu muntu tantwele ku nga’nda, lelo antwele mwi bala ilyo balelimamo kale, no kulwisha ukuulungana na ine ku maka. Nalipundile na maka yonse, asuka andekako. Ilyo afwaile ukunjikata na kabili, nalipuundile sana no kubutuka nabutuka.

“Kale nalemona kwati ukupunda te kuti kwafwe umuntu. Lelo ifyancitikiile fyalenga naishiba ukuti kulafwa!”—E fyalandile ba KARIN.a

MU FYALO ifingi mwaliba sana bantalamisoka. Ku ca kumwenako, shicilye wa mu calo cimo atile: “Icishinka ca kuti umuntu onse pa nshita imo akasanswapo.” Kwena mu fifulo fimo bantalamisoka tabafula sana. Na lyo line, tufwile ukulaicingilila, pantu nga tatuleicingilila, bantalamisoka kuti basuka batusansa.

Nampo nga mwikala ku ncende ukwafula bantalamisoka nelyo iyo, finshi mwingacita pa kuicingilila? Cimo icingamwafwa sana kukonka ifyo Baibolo isosa ukuti: “Uwasalapuka nga amona ububi alabelama, lelo imbulwa mano shena shiya fye no kukandwa.” (Amapinda 22:3) Bakapokola nabo bakoselesha sana abantu ukuicingilila pantu e cingabafwa ukukanasanswa.

Abantu abengi abo bantalamisoka bolungana nabo ku maka, abo bapuma, nelyo ukwibila, balashala balelunguluka pa nshita ntali. Kanshi tufwile ukwesha na maka ukulaicingilila! Lekeni nomba tulande pa fyo mwingaicingilila ku bapuupu, ku bolungana na bantu ku maka, kuli bantalamisoka ababomfya Intaneti ku kusansa abantu e lyo na ku beba ifyebo pa muntu no kufibomfya ku kwiba.

ABAPUUPU

Ifyo Bacita: Ilingi abapuupu balatiinya abantu no kubasansa pa kubebila.

Amafya abo ficitikila bakwata: Ilyo abapuupu abenda ne mfuti baibile abantu mu Britain mu kukonkanya, umo uulubulwisha imilandu asangile ukuti, nangu ca kuti bamo abo baibiile tababacenene, bonse balecula no mutima pa fyabacitikile. Atile: “Abengi batila baliba sana no mwenso kabili balafilwa no kulaala. E lyo abengi pali aba batile, ifyabacitikile fyalilenga belabomba bwino ne ncito.”

Kuti mwaicingilila shani?

• Muleba abacenjela ilyo mule-enda. Ilingi abapuupu bebila abantu aba kuti tabebukile. Kanshi mulemona abalemilolesha no kulaishiba ifilecitika apo muli. E lyo tamufwile ukunwa nelyo ukubomfya imiti ikola pantu kuti mulefilwa ukutontonkanya bwino. Encyclopedia imo iilanda pa bumi itila: “Umuntu nga nanwa ubwalwa nelyo nabomfya imiti ikola kuti camwafya ukutontonkanya bwino bwino no kwishiba ifingamuletela ubusanso.”

• Mulecingilila ifipe fyenu. Mulekoma motoka kabili mulekoma ne fiibi na mawindo ya ng’anda yenu. Mwilasenda abantu mushishibe nelyo ukubapokelela mu ng’anda yenu. Kabili mwilasha ifintu fya mutengo pambilibili pa kuti fye bambi bafimone. Amapinda 11:2 yatila: “Abafuuka e ba mano.” Mufwile ukwishiba ukuti abapuupu na bana abasangwa mu misebo, batemwa sana ukwibila abantu abakwete ifintu ifya mutengo nelyo abafwele ifibekobeko fya mutengo.

• Muleipusha. Baibolo itila: “Imibele ya muwelewele yalitambalala mu menso yakwe umwine, lelo uumfwa ukufunda wa mano.” (Amapinda 12:15) Kanshi nga muli pa lwendo, mulingile ukulaumfwila ifilelanda abalashi na bantu ba kuli iyo ncende abo mwingacetekela. Kuti bamweba incende uko mushifwile ukuya ne fyo mwingaicingilila ne fipe fyenu.

ABOLUNGANA NA BANTU KU MAKA

Ifyo bacita: Abolungana na bantu, balekataula bambi ukubomfya amaka nelyo icintiinya no kulaala nabo ku maka.

Amafya abo ficitikila bakwata: Umuntu umo uo ica musango yu cacitikilepo atile: “Kulaba ukumfwa ububi sana ilyo ica musango uyu cilekucitikila, lelo icicilanapo ukubipa ca kuti takuba ukulabako nangu papita inshita iitali. E lyo kulaba no kumfwa kwati tawacindama e lyo na balupwa lwesu nabo balomfwa ububi sana.” Kwena umuntu uo bekete fye ku maka no kuulungana nankwe te kuti tutile eulengele ubo bwafya. Uulufyenye ni ulya uulungene no yo muntu ku maka.

Kuti mwaicingilila shani?

• Mwilasulako nga mwamona ifintu tafiweme. Dipartimenti ya bakapokola iya ku citungu ca North Carolina, mu U.S.A. yatile: “Nga mwatendeka ukumfwa ukuti uko muli takuli bwino nelyo mwasanga umuntu uulemoneka kwati kuti amwikata, mulingile ukufumapo. Nga ca kuti umutima ulemweba ukuti uko muli takuli bwino, fumeniko. Mwiumfwila umuntu uulemweba ukuti tapali ubwafya.”

• Mwilacita ifintu mwenso mwenso; mulecenjela. Abolungana na bantu ku maka bakonka abamoneka kwati tabapoosele amano ku filecitika kabili teti baipokolole. E ico pa kwenda mulemoneka abaicetekela, mwilaenda mwenso mwenso, kabili muleba abacenjela.

• Ipokololeni bwangu. Pundeni. (Amalango 22:25-27) Butukeni nelyo lwisheni uyo muntu kabili pa kumulwisha citeni ifintu fimo ifingamipususha ifyo ashingenekela. Nga kuti mwakwanisha, butukileni ku ncende ukwa kuti uyo muntu te kuti amwikate kabili tumeni foni kuli bakapokola.b

ABABOMFYA INTANETI KU KUSANSA ABANTU

Ifyo bacita: Aba bantu balabomfya Intaneti ukucita ifyabipa ku bantu bambi. Babomfya Intaneti pa kuti belalipila imisonko no kwiba indalama isho ubuteko bupeela abalanda, ukwibila bambi indalama bakwata ku banki ukubomfya utumakardi twa kufumishako indalama, no kucita kwati baleshitishako ifipe fimo e lyo umuntu nga abapeela indalama ninshi capwa takamone indalama shakwe nelyo ifipe. Kwaba na makwebo ya bufi aya pa Intaneti e lyo na ya kuti umuntu kuti alipila indalama ishingi pa tuntu twacabecabe.

Amafya abo ficitikila bakwata: Ababomfya Intaneti ku kwibila abantu, baleba indalama amabilioni ayengi nga nshi. Ku ca kumwenako, ba Sandra bapokelele meseji pa Intaneti iyo bamwene kwati yafumine ku banki basungisha indalama shabo kabili babebele ukuti basaine formu ya kwiswila akaunti ya ku banki cipya cipya. Pa numa ya manineti ayanono ukutula apo batumiine formu, basangile ukuti indalama shabo ukucila pali K20 milioni [$4,000] (U.S.) shalifumine mu akaunti yabo no kuya kuli banki ya ku calo cimbi. Ici calibaponeshe pa musao. Ba Sandra e lyo bailwike ukuti nababebila.

Kuti mwaicingilila shani?

• Mulecenjela! Mwilamona kwati adresi ya pa Intaneti nga ilemoneka bwino ninshi kuti mwaicetekela, kabili muleibukisha ukutila abacita amakwebo aya cishinka tabakamwebe ukuti mubapeele ifyebo fya nkaama ukubomfya Intaneti. Ilyo tamulashita ifili fyonse pa Intaneti nelyo ukucita ubukwebo ubuli bonse, intanshi fwailisheni ifishinka pali ako kampani. Amapinda 14:15 yatila: “Uushaishiba atetekela fye fyonse ifyo aumfwa, lelo uwacenjela alalolekesha apo alenyanta.” E lyo mulecenjela na makampani ayaba mu fyalo fimbi pantu nga kwaba ubwafya kuti cayafya ukubupwisha.

• Fwailisheni ifishinka pali ako kampani na mafunde kakwata. Yipusheni amuti: ‘Bushe aka kampani kabela kwisa? Bushe inambala ya foni babomfya ya cine? Bushe nga nashita ifipe fyabo bakafwaya no kuti nkalipile indalama na shimbi pa fintu fimbi ifyo nshishibe bwino bwino? Ni lilali bakandetela ifipe nga nashita? Bushe kuti bambwesesha indalama ifintu nga tafyendele bwino?

• Cenjeleni na makwebo ayamoneka kwati mukapanga indalama ishingi sana. Abafwaisha ukukwata indalama ishingi na bafwaya ukupanga indalama ukwabula no kucita icili conse, e bo bebila sana ku bapuupu ba pa Intaneti. Limo kuti bamweba ati mwalabomba fye incito iinono no kupanga indalama ishingi sana. E lyo limbi kuti batila balamupeela loni nelyo indalama ishingi nangu tamufikilepo ukupoka isho ndalama. Kuti bamweba no kuti nga mwabomfya fye indalama ishinono, mukapanga ishingi pa muku fye umo kabili indalama shenu tashakaye fye nga mu menshi. Akabungwe akalolekesha pa bukwebo ku America aka Federal Trade Commission (FTC) katile: “Ilyo mushilabika indalama shenu mu bukwebo ubuli bonse, intanshi fwailisheni nga balilembesha ubo bukwebo mwi funde. Ilingi line nga bamweba ati mukapanga indalama ishingi sana muli ubo bukwebo ninshi ne ndalama mwingalufya nasho kuti shaba ishingi. Mufwile ukushinkisha ukuti ubukwebo mulebikamo indalama bwa cine, te kumfwila fye ifyo abene ba bukwebo balemweba.”

ABEBA IFYEBO PA MUNTU

Ifyo bacita: Aba bantu baleba ifyebo fya nkaama pa muntu pa kuti bamwibile nelyo ukucita ifintu ifyabipa mwi shina lyakwe.

Amafya abo ficitikila bakwata: Abapuupu kuti babomfya ifyebo fya nkaama pali imwe ukupokelapo ama loni nelyo amakardi ya kukongwelapo indalama nelyo ukwisula ama akaunti ayapya. Lyena balakongola indalama sha kapela makufi mwi shina lyenu! Nangula mwapwisha ukulipila isho nkongole, ishina lyenu lyena ninshi nalyonaika kale ica kuti pa myaka iingi te kuti balemisuminisha ukukongola. Umuntu umo uo baibilepo muli uyu musango atile: “Ishina nga nalyonaika pa mulandu wa nkongole cilabipa sana ukucila no ku kwibila indalama.”

Kuti mwaicingilila shani?

• Mulesunga bwino ifyebo fya nkaama. Nga ca kuti mulashita ifintu nelyo ukutuma indalama ukubomfya Intaneti, ninshi kuti cawama ukulacinja amanambala mwiswilako akaunti yenu pa Intaneti, maka maka nga mulabomfyako kompyuta iibomfya abantu abengi. Nga fintu tulandilepo pa mubalo, mulecenjela ku bantu abatuma amameseji pa Intaneti abalefwaya ifyebo fyenu ifya nkaama.

Abeba ifyebo fya nkaama tababomfya fye amakompyuta pa kwiba. Balesha na maka ukusenda ifipepala fyacindama pamo nga utupepala twa ku banki, amabuuku ya maceke, utumakardi twa kukongwelapo indalama ku banki, na mambala ya fintu pamo nga reji nelyo amanambala ya pa fitupa fimbi. E ico mulesunga bwino ifi fintu, kabili nga mulefwaya ukupoosa amapepala ayacindama, muletala mwayalepaula. Nga mwasanga ukutila ifipepala fimo ifyacindama nafiluba, bwangu bwangu ishibisheni bakapokola.

• Mulemona indalama ishileingila no kufuma mu ma-akaunti yenu. Akabungwe ka FTC ako tulandilepo katile, “Inshila isuma iingalenga abantu ukukanamwibila kwishiba indalama ishili mu makaunti yenu pa nshita iili yonse. Ukwishiba bwangu bwangu ukutila kuli abalefwaya ukumibila kuti kwamwafwa.” Kanshi cila nshita mulemona ifyo indalama shili mu ma-akaunti yenu, kabili mulepoosa amano ku ndalama ishaingila nelyo ukufuma isho mushishibe. Nga kuti mwakwanisha, mulepoka lipoti ya ndalama mwakongola ku banki no kwishiba ama-akaunti no tumakardi tumbi utwaba mwi shina lyenu.

Kwena muno calo twaikala, inshita iili yonse icabipa kuti catucitikila. Nangu fye bantu bacenjela icine cine kuti basanswa kuli bantalamisoka. Kanshi lyonse tufwile ukulakonka ifyo Baibolo itupanda amano. Na kuba, Baibolo itila: “Wiyasha, na yo yakakusunga. Uyatemwe, na yo yakakulinda.” (Amapinda 4:6) Icawama ca kuti Baibolo yalitulaya ukuti buntalamisoka bukapwa.

Buntalamisoka Buli no Kupwa Nomba Line

Mulandu nshi twingacetekelela ukuti Lesa nomba line ali no kupwisha buntalamisoka? Moneni amashiwi yakonkapo:

• Lesa afwaya buntalamisoka ukupwa. “Ine, ne Yehova, nalitemwa umulinganya, napata ubupuupu pamo no bubifi.”—Esaya 61:8.

• Lesa alikwata amaka ya kupwisha buntalamisoka. “Acila bonse amaka no mulinganya, abo uwa bulungi bukalamba, uwabulo ulufyengo.”—Yobo 37:23, Baibolo ya Diocese of Mbala.

• Lesa alilaya ukonaula ababipa no kupususha abalungama. “Incitatubi shikaloba.” “Abalungama e bakekala mu calo, kabili bakekalamo umuyayaya.”—Amalumbo 37:9, 29.

• Lesa alilaya ababomfi bakwe abacishinka ukuti bakekala mu calo cipya. “Abafuuka e bakekala mu calo, kabili bakasekelela nga nshi pantu umutende ukafula.”—Amalumbo 37:11.

Bushe tamutemenwe ukumfwa aya mashiwi? Nga namutemwa, ninshi mulingile ukulasanga inshita ya kubelenga Baibolo no kwishiba ifyo Lesa afwaya ukucitila abantunse. Takwaba icitabo icili conse icakwata amano yasuma icingacila Baibolo. E lyo takwaba icitabo icili conse icakwata ubulayo bwa kuti ku ntanshi tukekala mu calo umushakabe buntalamisoka.c

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 8]

Ilingi abapuupu bebila abantu aba kuti tabebukile; kanshi muleishiba ifilecitika apo muli