Ol Nambawan Samting We Yumi Lanem Long Promes Lan
PROMES LAN blong Baebol i rili wan spesel ples. Hem i no kavremap wan bigfala ples, be yumi faenem plante defren samting insaed long hem. Long not, i gat ol hil we oli fulap long sno. Long saot, ples i hot. I gat ol flat ples we graon i rij, i gat ol draeples, mo ol hil we oli fulap long ol frut tri mo sipsip.
Long ples ya, i gat ol defren haeples, weta, mo graon. From samting ya, i gat plante defren kaen tri oli gru long ples ya, ol bigfala tri, smosmol tri, mo ol narafala gras—sam long olgeta oli gru long ol bigfala hil we ples i kolkol tumas, sam oli gru long ol draeples we oli hot tumas, mo sam narafala bakegen oli gru long ol flat ples mo ol ples we i gat plante ston. !Wan man blong stadi long ol tri i talem se maet i gat 2,600 defren kaen tri long Promes Lan! Ol faswan man Isrel we oli go long kantri ya, kwiktaem nomo oli luk pruf se ples ya i wan rij ples. !Long wan vali we graon i gud tumas, oli karem wan bigfala bandel grep, i bigwan tumas, mekem se tufala man i mas karem long wan stik, wan long wansaed stik, narawan long narasaed stik! I stret nomo blong kolem vali ya, se Eskol, we i minim “Bandel [blong Grep].”a—Namba 13:21-24.
Be naoia, i gud yumi luklukgud long sam haf blong spesel ples ya, antap moa, long saot.
Sefela
Wes saed blong Promes Lan i joen wetem Solwora blong Mediterenia. Samwe long 40 kilomita longwe long solwora, i gat wan ples we oli kolem Sefela. Wod ya “Sefela” i minim “flat ples,” be i gat plante hil long ples ya. Yumi save kolem nomo se flat ples taem yumi skelem ples ya wetem ol bigbigfala hil blong Juda long is.
Traem lukluk long map mo makem olsem wanem Sefela i joen wetem ol ples kolosap long hem. Long saed i go long is, i gat ol bigbigfala hil blong Juda. Long saed i go long wes, i gat flat ples blong Filistia. Taswe, Sefela i olsem wan fenis, wan ples we, long taem blong Baebol, i seraotem ol man blong God long ol enemi blong olgeta. Ol ami we oli kam long wes, oli mas pastru long Sefela, bifo we oli save kam agens long Jerusalem, bigfala taon blong Isrel.
Samting olsem i hapen long ol yia 800 B.K.T. Baebol i talem se, King Hasael blong Siria “i go mo i faet agensem Gat [maet long en blong Sefela] mo i winim hem. Biaen, Hasael i go mekem faet agens long Jerusalem.” King Joas i stopem Hasael, i pem hem wetem ol defren sas samting we hem i tekem long tempel mo long haos blong king. Nating se i olsem, store ya i soem se Sefela i rili wan impoten ples blong protektem Jerusalem.—2 King 12:17, 18.
Maet yumi save lanem wan gudfala samting long ples ya. Hasael i wantem spolem Jerusalem, be fastaem hem i mas pastru long Sefela. I sem mak, Devel Setan i stap ‘lukaot ol man blong God blong i kakae olgeta.’ Be fastaem hem i mas pastru long wan strongfala fenis—hemia fasin blong olgeta blong folem ol rul blong Baebol, olsem rul ya long saed blong ol rabis fren mo fasin blong wantem kasem plante tumas sas samting. (1 Pita 5:8; 1 Korin 15:33; 1 Timote 6:10) Plante taem, fasin blong sakemaot ol rul blong Baebol i faswan samting we man i mekem bifo we hem i mekem bigfala sin. Taswe, yumi mas lukaotgud long fenis ya. Sipos yumi folem ol rul blong Baebol tede, bambae yumi no brekem ol loa blong God tumora.
Ol Hil Blong Juda
Bitim Sefela i go, i gat ol hil blong Juda. Hemia wan ples we i gat plante bigbigfala hil, mo long ples ya, i gat wit i gru, mo oli wokem oel blong frut blong oliftri, mo waen. From we Juda i stap antap long ol hil, hem tu i wan nambawan sefples. Taswe, King Jotaem i bildim “ol strongfala ples mo ol strong haos we oli hae” long ples ya Juda. Long taem blong trabol, ol man oli save ronwe i go long ol ples ya blong haed.—2 Kronikel 27:4.
Jerusalem, we oli kolem Saeon tu, i wan impoten ples long ol hil blong Juda. Jerusalem i luk olsem we i sefgud from we ol bigfala vali, oli stap long trifala saed blong hem. Mo man ya blong raetem histri long faswan handred yia, Josephus, i talem se, long saed i go long not, i gat trifala stonwol. Be blong sef, i nidim moa samting bitim ol stonwol mo ol tul blong faet. Taon i mas gat wora tu. Wora i impoten tumas taem ol ami oli raonem wan taon. Sipos i no gat wora insaed long taon, kwiktaem nomo ol man oli save letem olgeta oli go long han blong enemi blong olgeta.
Jerusalem i kasem wora long Wora blong Saeloam. Taswe, long ol yia 700 B.K.T., taem King Hesekaea i luk se ol man Asiria oli save kam raonem Jerusalem, hem i bildim wan stonwol i goraon afsaed blong protektem Wora blong Saeloam, i mekem wora ya i stap insaed long taon. Mo tu, hem i mekem se evri springwora afsaed long taon oli no moa ron. Olsem nao, ol man Asiria we oli kam blong raonem taon bambae oli faenem i had blong kasem wora blong dring. (2 Kronikel 32:2-5; Aesea 22:11) I no hemia nomo. !Hesekaea i faenem rod blong mekem moa wora i kam insaed long Jerusalem!
Hesekaea i digim wan tanel, i stat long springwora blong Gihon i go kasem Wora blong Saeloam.b Wok ya, ol man tede oli kolem se wan long ol nambawan wok blong bildim ol samting long taem bifo. Tanel ya, hem i hae olsem 1.8 mita, mo longfala blong hem i kasem 533 mita. !Traem tingbaot—wan tanel we longfala blong hem i kasem samwe long haf kilomita, we oli mas katem ol bigfala ston blong mekem! Tede, 2,700 yia biaen, ol man we oli mekem trep i go long Jerusalem oli save wokbaot tru long nambawan wok ya, we plante man oli kolem Tanel blong Hesekaea.—2 King 20:20; 2 Kronikel 32:30.
Yumi save lanem gudfala samting long fasin traehad blong Hesekaea blong protektem wora saplae blong Jerusalem mo blong mekem moa wora i kam insaed. Jeova i “stampa blong wora we i save givim laef.” (Jeremaea 2:13) Ol tingting blong hem, we oli stap long Baebol, oli save givhan long laef blong man. Hemia nao risen from wanem fasin blong stadi Baebol wanwan i impoten tumas. Be jans blong stadi, mo save we i kamaot from, bambae i no kam olsem nomo. Yu mas ‘digim ol tanel,’ olsem faenem taem long bisi program we yu stap folem evri dei, blong kasem samting ya. (Proveb 2:1-5; Efesas 5:15, 16) Taem yu stat blong folem program blong stadi, yu mas holemstrong long hem. Tinghae long fasin blong stadi yu wan. Yu mas lukaot blong no letem wan man no wan samting i blokem yu long nambawan wora ya.—Filipae 1:9, 10.
Ol Draeples
Long saed i go long is blong ol hil blong Juda, i gat Draeples blong Juda. Oli kolem tu se Jesimon, we i minim “Draeples.” (1 Samuel 23:19, futnot) Long Ded Si, i gat ol vali we oli fulap long ston mo ol sap klif. Taem yu ron i go 24 kilomita nomo, graon i godaon 1,200 mita. Taswe, Draeples blong Juda i haed long win mo ren we i stap kam long wes. From samting ya, smol ren nomo i stap foldaon long ples ya. I klia se hemia nao draeples we, evri yia, oli bin sanem nani blong Asasel i go long hem, long Dei blong Stretem Sin. Mo tu, draeples ya nao we Deved i bin ronwe i go long hem blong haed long Sol. Long draeples ya, Jisas i livim kakae blong 40 dei mo biaen, Setan i traem hem.—Levitikas 16:21, 22; Ol Sam 63, taetel; Matyu 4:1-11.
Samwe long 160 kilomita long saotwes blong Draeples blong Juda, i gat Draeples blong Paran. Ol man Isrel we oli laef 40 yia long draeples taem oli aot long Ijip mo oli stap go long Promes Lan, plante taem oli putum haos tapolen blong olgeta long Draeples blong Paran. (Namba 33:1-49) Long store we Moses i raetem, hem i tokbaot “bigfala draeples we i mekem man i fraet, i gat ol posen snek, ol skopion, mo graon i drae we i no gat wora nating.” (Dutronome 8:15) !Yumi sapraes se plante milyan man Isrel oli save stap laef long ples ya! Yes, Jeova i givhan long olgeta.
Samting ya i mekem yumi tingbaot se Jeova i save givhan long yumi tu, nating se yumi stap long wan wol we i drae long saed blong speret. Yes, yumi tu, yumi stap wokbaot long medel blong ol man we oli olsem snek mo skopion. Maet evri dei, yumi mas joen wetem ol man we oli no kea, oli stap talem ol tok we i olsem posen, ol tok we i save spolem tingting blong yumi isi nomo. (Efesas 5:3, 4; 1 Timote 6:20) Yumi mas presem olgeta we oli stap traehad blong mekem wok blong God, nating se oli fesem ol traem ya. Fasin blong olgeta blong stap tru long God i pruvum bigwan se Jeova i stap givhan long olgeta.
Ol Hil Blong Kamel
Nem ya Kamel i minim “Ples Blong Ol Frut Tri.” Hemia wan eria long not we graon i rij. Longfala blong hem i kasem 50 kilomita. Mo hem i fulap long rop we oli stap mekem waen long frut blong hem, ol oliftri, mo ol frut tri. Antap long ol hil ya i naes we i naes. Aesea 35:2 i tokbaot ‘ol naesfala samting blong Kamel’ olsem pija blong plante gudfala samting blong Isrel we i kamgud bakegen.
I gat sam bigfala samting oli hapen long Hil blong Kamel. Long ples ya, Elaeja i traem ol profet blong Bal, mo “faea blong Jeova i kamdaon” blong pruvum se Jeova i hae olgeta. Mo tu, antap long Hil ya Kamel, Elaeja i singaot long wan smol klaod, nao bigfala ren i kamaot long klaod ya. Hemia i olsem wan merikel we i finisim drae taem long Isrel. (1 King 18:17-46) Elaesa, we i tekem ples blong Elaeja, i stap long Hil ya Kamel, taem woman blong Sunem i kam blong lukaot help from we pikinini blong hem i ded. Biaen, Elaesa i mekem hem i laef bakegen.—2 King 4:8, 20, 25-37.
Tede, Hil ya Kamel i fulap yet long ol frut tri, ol oliftri, mo rop we oli stap mekem waen long frut blong hem. Taem ol tri oli stat putum flaoa, saed blong hil ya i fulapgud long ol naesfala flaoa. Solomon i talem long gel Sulam se: “Hed blong yu i olsem Hil ya Kamel.” Maet hem i stap minim naes hea blong gel ya, sipos no, naes fasin blong hed blong hem we i girap long nek blong hem.—Sing blong Solomon 7:5.
Ol naesfala samting long Hil ya Kamel, oli mekem yumi tingbaot ol naesfala samting long saed blong speret we Jeova i stap givim long ogenaesesen blong ol man we oli stap wosip long hem long taem blong yumi. (Aesea 35:1, 2) Ol Wetnes blong Jeova oli rili stap long wan paradaes long saed blong speret. Mo oli agri wetem filing blong King Deved, we i raetem se: “Olgeta samting we yu yu givim long mi oli gud tumas, oli gud we i gud.”—Ol Sam 16:6.
I tru, i gat ol strong traem we nesen blong God long saed blong speret tede i mas fesem. I sem mak olsem ol man Isrel bifo. Oltaem ol enemi blong God oli agensem ol man Isrel ya. Be, ol trufala Kristin oli neva fogetem ol blesing we Jeova i stap givim long olgeta—olsem laet blong trutok blong Baebol we i stap kam klia moa, kampani blong ol brata raonabaot long wol, mo jans blong kasem laef we i no save finis long wan paradaes wol.—Proveb 4:18; Jon 3:16; 13:35.
“Olsem Garen Blong Jeova”
I naes tumas blong luk Promes Lan blong bifo. I tru olsem Baebol i talem se ples ya “i fulap long melek mo eg blong sugabag.” (Jenesis 13:10; Eksodas 3:8) Moses i kolem ples ya se “wan gudfala ples, wan ples we i gat ol krik we wora i ron long olgeta, ol springwora mo ol dip wora oli kamaot long flat ples ya mo long ol hil, wan kantri blong wit mo bale mo waen mo fig mo pomegranat, wan kantri blong oliftri mo eg blong sugabag, wan kantri we bambae yufala i kakae plante bred, bambae yufala i no save sot long wan samting, wan kantri we ol ston blong hem oli aean, mo bambae yufala i tekem kopa long ol hil blong hem.”—Dutronome 8:7-9.
Sipos Jeova i save givim wan naesfala ples we i fulap long ol gudfala samting long ol man blong hem bifo, yumi sua se hem i save givim long ol trufala man blong hem tede, wan nambawan nyufala paradaes we i kasem olgeta ples long wol—we i gat ol hil, ol vali, ol reva, mo ol lugun long hem. Yes, Promes Lan bifo wetem ol defren samting we oli stap long hem, i wan pija nomo blong paradaes long saed blong speret we ol Wetnes blong hem tede oli stap haremgud long hem. Mo hem i pija tu blong Paradaes long nyufala wol we bambae i kamtru long fyuja. Long Paradaes ya, promes we i stap long Ol Sam 37:29 bambae i kamtru: “Ol stret man ya bambae oli tekem graon ya i blong olgeta, mo bambae oli stap long hem gogo i no save finis.” !Taem Jeova i givim Paradaes ya long ol man we oli obei, bambae oli glad tumas blong luklukgud long “ol rum” blong hem mo bambae oli mekem olsem foreva!
[Ol futnot]
a Taem oli skelem wan bandel grep we oli gru long ples ya, hevi blong hem i kasem 12 kilo, mo hevi blong narafala bandel i bitim 20 kilo.
b Springwora blong Gihon i stap jes afsaed long fenis blong Jerusalem long is saed. Hem i stap insaed long wan hol blong ston. Taswe, ating ol man Asiria oli no save se i gat springwora long ples ya.
[Map blong pija long pej 4]
(Lukluk niuspepa)
GALILI
Lugun blong Galili
Hil blong Kamel
SAMERIA
SEFELA
Ol Hil blong Juda
Ded Si
[Credit Line]
NASA foto
[Map blong pija long pej 4]
(Lukluk niuspepa)
Sefela i olsem wan fenis bitwin ol man blong God mo ol enemi blong olgeta
MI 0 5 10
KM 0 8 16
Flat Ples blong Filistia
Sefela
Ol Hil blong Juda
Draeples blong Juda
Rif Vali
Ded Si
Kantri blong Amon mo Moab
[Map/Foto blong pija long pej 5]
(Lukluk niuspepa)
Tanel blong Hesekaea: longfala blong hem i kasem 533 mita, mo oli katem tru long ol strong ston
Tiropean Vali
Saeloam
TAON BLONG DEVED
Kidron Vali
Gihon
[Tok blong pija long pej 6]
Deved i ronwe i go long Draeples blong Juda, taem hem i wantem haed long Sol. Biaen, long sem ples ya, Devel Setan i traem Jisas
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Tok blong pija long pej 7]
Hil ya Kamel, ples we Elaeja i mekem ol profet blong Bal oli sem
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Tok blong pija long pej 8]
“Jeova, God blong yufala bambae i tekem yufala i go insaed long wan gudfala ples, long ples ya i gat ol krik we wora i ron long olgeta, ol springwora mo ol dip wora oli kamaot long flat ples ya mo long ol hil.”—Dutronome 8:7