?Olsem Wanem Oli Save Mekem Samting Ya?
?OL MAN oli talem wanem blong mekem eskyus from fasin ya blong salem ol man olsem ol slef? Ol man blong histri oli talem se bifo ol yia 1700, i no gat plante man we oli tok agens long fasin blong tekem man olsem slef. Buk ya The Rise and Fall of Black Slavery i talem se: “Taem we Columbus i sek se i faenem Wes Indis, jyos mo ol buk blong jyos oli no bin talem long ol man we oli kam stap long kantri ya, se sipos oli yusum ol man olsem slef, oli mekem samting we i nogud. Wanwan man blong jyos nomo i soem smol se maet i no stret. . . . Oli no talem wan samting blong soem se ol man oli mas agensem fasin slef, we i joen wetem fasin blong laef blong olgeta man Yurop.”
Taem oli stap gohed strong blong karem ol slef oli go long narasaed solwora blong Atlantik, plante lida blong ol skul oli yusum ol tok blong skul blong sapotem fasin slef. Buk ya American Slavery i talem se: “Ol pasta blong ol Protestan skul [long Amerika] oli lidim ol man blong sapotem fasin slef . . . Ating tok we oli yusum moa we i gat moa paoa, hemia se fasin slef i haf long plan blong God blong soemaot long ol hiten man ya ol blesing blong Kristin fasin blong laef.”
Be i nidim wan samting we i bigwan moa long gyaman toktok ya se fasin slef i givim jans blong kasem “ol blesing blong Kristin fasin blong laef,” blong mekem eskyus from rabis mo raf fasin we oli mekem long plante slef. Taswe ol masta we oli kam long Yurop wetem ol man blong raetem buk mo ol waes man blong Yurop, oli traem bilivim se ol blakman oli no sem mak long ol waetman. Masta blong wan plantesin, Edward Long, we biaen hem i raetem buk ya History of Jamaica, i talem se: “Taem yumi tingbaot fasin blong ol man ya, mo olsem wanem oli defren long ol narafala man long wol, i stret we yumi bilif se oli narakaen.” Hed gavman blong Matinik i talemaot frut blong ol tingting olsem, i se: “Mi kasem mak ya we mi bilif strong se yumi mas mekem sem mak long ol Blakman olsem yumi mekem long ol anamol.”
Sloslou, oli no moa tekem ol slef oli go long narasaed long solwora blong Atlantik, from oli luk se oli yusum tumas mane blong mekem olsem, mo tu from we oli luk se i no stret fasin blong mekem long ol man. Long stat olgeta, ol man Afrika oli no wantem kam slef. Mo long en blong ol yia 1700, plante faet oli kamaot from. Ol masta oli fraet, oli stap long bigfala denja. Mo tu, oli stap tingbaot sipos i moa gud long saed blong mane blong no kipim ol slef oltaem, be blong pem ol man blong wok taem oli nidim nomo.
Long semtaem, ol toktok se fasin slef i no stret fasin, i no laenap wetem skul, mo wetem gudfala fasin we man i mas mekem long narafala man, i kamaot blong agensem fasin slef. Plante man long Yurop mo long Amerika oli sapotem ol toktok ya. Plante grup oli stanap blong traem finisim fasin slef. Nating se loa blong plante kantri i blokem fasin blong pem mo salem ol slef stat long yia 1807, be ol nogud frut blong fasin slef i stap.
Wan program long televisin, The Africans: A Triple Heritage, i talemaot long klia fasin ol filing blong ol man Afrika, i se: “Longtaem bifo we fasin slef i stat, mifala i stap long . . . Afrika. Biaen, ol strenja oli kam mo oli tekem sam long mifala i go farawe. Tede, mifala i stap wanwan olbaot long wol, mekem se oltaem san i stap saen long sam man Afrika sam ples long wol.” Plante milyan man we oli kamaot long ol laen blong Afrika, oli stap long Not mo Saot Amerika, Karibin, mo Yurop. Samting ya i soemaot klia, risal blong fasin blong pem mo salem ol slef.
Ol man oli stap tokbaot yet se hu nao i gat fol from fasin ya blong salem ol slef oli go long narasaed solwora blong Atlantik. Basil Davidson, we hem i gat bigfala save long histri blong Afrika, i raetem long buk blong hem, The African Slave Trade se: “Afrika mo Yurop, tufala tugeta i insaed long bisnes ya.”
‘Mekem Kingdom Blong Yu i Kam’
Yumi lanem wan samting—wan samting long saed blong fasin blong rul blong ol man. Wan waes man i raetem se: “Mi luklukgud wok blong ol man aninit long san, we oli mekem i strong tumas long narafala—!mo yu luk! ol wora we i ron long ae blong olgeta we oli harem nogud from ol strong fasin blong ol man ya. Mo i no gat wan man we i traem mekem olgeta oli haremgud. Ol man we oli spolem olgeta, oli gat paoa.”—Eklesiastis 4:1, Rotherham.
Ol tok ya, waes man ya i raetemdaon bifo we fasin blong pem mo salem ol slef blong Afrika i stat. Be sore tumas, oli stap kamtru yet tede. Ol man we oli spolem ol narafala, mo ol man we oli harem nogud aninit long han blong olgeta, oli stap wetem yumi yet. Mo long sam kantri, ol slef mo ol masta oli stap yet. Ol Kristin oli save se i no longtaem, Jeova bambae i yusum Kingdom gavman blong hem, blong “sevem ol puaman we oli stap singaot i go long hem, mo bambae i stap givhan long olgeta we oli sot long ol samting, we oli no gat man blong lukaot long olgeta.” (Ol Sam 72:12) From risen ya mo from sam narafala risen bakegen, oli gohed blong prea long God se: ‘Mekem kingdom blong yu i kam.’—Matyu 6:10.