Plante Milyan Man Oli Kam Slef

TAEM Olaudah Equiano i bon, ol sip blong Yurop oli bin karem ol slef blong Afrika oli gokros long solwora blong Atlantik, blong 250 yia finis. Be, fasin slef i stat longtaem bifo long taem ya. Stat long taem bifo olgeta, oli tekem ol man olsem slef long olgeta ples long wol. Plante taem, samting ya i kamaot long taem blong faet.

Long Afrika tu, fasin slef i kam bigwan longtaem bifo we ol sip blong Yurop oli kam. The New Encyclopædia Britannica i talem se: “Long olgeta yia we ol buk blong histri oli tokbaot, long ol ples long Afrika we ol blakman oli stap long olgeta, ol masta oli gat ol slef blong olgeta. . . . Fasin slef i kamaot long evri ples bifo we skul Islam i stat. Mo biaen, oli salem ol blakman blong Afrika oli go olsem ol slef, long ol defren ples we ol man Islam oli stap long hem.”

Samting we i defren long saed blong fasin blong salem ol slef oli go long ol ples long narasaed blong Atlantik, se hem i bigwan tumas mo i gohed longtaem tumas. Folem ol stret ripot we oli stap, namba blong ol slef we oli krosem solwora blong Atlantik stat long ol yia 1500 go kasem ol yia 1800, i samwe 10 milyan kasem 12 milyan.

Rod Blong Sip i Go Long Tri Defren Ples

I no longtaem afta we Christopher Columbus i mekem trep blong hem long 1492, plante man oli aot long Yurop oli go long Amerika, ale oli statem ol bisnes blong digim ol sas ston, mo oli mekem ol plantesin blong sugaken. Oli tekem ol manples olsem ol slef, mo antap long hemia, oli karem ol slef i kam long Afrika.a Samwe long 1550, oli stat long smol fasin blong karem olgeta oli go long narasaed solwora blong Atlantik. Be long ol yia raonabaot long 1750, taem Equiano i bon, fasin ya i kam antap bigwan—oli karem kolosap 60,000 slef long wan yia.

Kolosap oltaem, ol sip blong Yurop oli folem wan rod we i go long tri defren ples. Taem oli aot long Yurop, oli go long saot go kasem Afrika. Afta, oli aot long Afrika, oli go long seken ples long rod blong olgeta, hemia Amerika. Afta, oli gobak long Yurop.

Long evri ples we sip i angka, ol kapten blong ol sip ya oli pem mo salem ol slef. Taem ol sip ya oli aot long ol haba blong Yurop, oli fulap long ol kago—kaliko, aean, ol masket, mo alkol. Taem oli kasem wes saed blong Afrika, ol kapten oli jenisim ol kago ya long ol slef we ol man Afrika oli salem. Oli fulumap ol sip ya wetem ol slef gogo oli fasfas gud, nao sip i aot blong go long Amerika. Long Amerika, ol kapten oli salem ol slef ya. Nao oli fulumap ol sip ya bakegen wetem ol samting we ol narafala slef oli bin wokem—suga, ram, molasis, tabak, raes, mo afta long yia 1780, koten tu. Ale, ol sip ya oli aot oli gobak long Yurop, laswan haf blong trep blong olgeta.

Long tingting blong ol man Yurop mo Afrika, mo ol man Yurop we oli bin go statem ol bisnes long Amerika, fasin ya blong pem mo salem ol slef, we oli kolem kago we i laef, i olsem wan bisnes nomo, wan rod blong winim mane. Long olgeta we oli kam slef—ol hasban mo waef, ol papa mo mama, ol boe mo gel—hem i wan samting we i mekem olgeta oli harem nogud tumas mo i raf bitim mak.

?Ol slef oli kam long weples? Sam long olgeta, ol man oli stilim olgeta, olsem oli mekem long Olaudah Equiano. Be bighaf blong olgeta, oli kam slef long taem blong ol faet bitwin long ol kantri blong Afrika. Ol man Afrika nao oli faenem ol slef mo salem olgeta. Man blong histri, Philip Curtin, we hem i gat hae save long saed blong bisnes ya blong pem mo salem ol slef, i raetem se: “Kwiktaem nomo, ol man Yurop oli faenemaot se Afrika i denja tumas long helt blong olgeta, i moa gud we oli no traem go blong stilim ol man blong oli kam slef. Wok blong tekem ol man blong oli kam slef, i kam wan wok blong ol man Afrika nomo . . . Bighaf blong ol man we oli kam slef taem bisnes ya blong pem mo salem ol slef i jes stat, hemia ol man we oli kalabus long taem blong ol faet.”

Seken Haf Blong Trep Long Ol Sip

Trep blong go long Amerika i wan rabis ekspiryens. Fastaem, oli tekem ol grup blong ol man Afrika, ale oli fasem olgeta wetem ol jen. Nao oli fosem olgeta blong maj i go kasem solwora blong Afrika. Samtaem, ol slef ya oli save harem nogud blong plante manis, taem oli mas stap long ol smol haos blong ston no wud, we oli putum wan fenis i goraon long olgeta blong blokem ol slef oli no save ronwe. Taem wan sip blong ol slef i kam blong go long Amerika, plante taem ol slef oli sik finis from hadtaem mo nogud fasin we oli bin kasem. Be i kam moa nogud biaen.

Oli dragem olgeta oli go insaed long sip. Oli tekemaot olgeta klos blong olgeta. Dokta no kapten blong sip i jekem bodi blong olgeta. Nao oli fasem ol man long ol jen mo tekem olgeta oli godaon aninit long dek. Ol masta blong ol sip ya oli fulumap gud rum ya we i stap daon long ol sip, blong mekem se oli save winim plante mane. Oli letem ol woman mo ol pikinini oli fri moa. Be samting ya i mekem se ol boskru oli save mekem nogud long olgeta long saed blong seks.

Rum ya we oli fasfas long hem, i doti mo i smel nogud. Equiano i tokbaot filing blong hem i se: “I no gat win nating, ples i hot tumas, mo sip i fulapgud we kolosap ol man oli no save tanraon. Ol samting ya i mekem se kolosap mifala i no moa save pulum win. Ol man oli swet krangke, mekem se i no longtaem, ples i smel nogud tumas, mo i had blong pulum win. From samting ya, ol slef oli kam sik, mo plante oli ded . . . Krae blong ol woman mo noes blong olgeta we kolosap oli ded, i mekem se ples ya i nogud we i nogud, bitim samting we yu save tingbaot.” Samwe tu manis, mo samtaem moa, ol slef oli mas stap long wan ples olsem, taem oli stap mekem trep ya long sip.

From we ples i doti tumas, plante sik oli kamaot. Oltaem ol man oli kasem sitsitwora mo smolpoks. Plante oli ded. Ol ripot oli talem se bifo long 1750, 1 long evri 5 man Afrika long ol sip ya, i ded. Oli sakem ol dedbodi oli go long solwora nomo.

Oli Kasem Amerika

Taem ol sip we oli karem ol slef oli kam kolosap long Amerika, ol boskru oli mekemrere ol slef blong salem olgeta. Oli tekemaot ol jen we oli fasem olgeta, oli givim plante kakae long olgeta blong oli kam fatfat, mo oli rabem bodi blong ol slef wetem oel blong kokonas blong mekem oli luk gud, mo blong traem haedem ol soa mo kil long bodi blong olgeta.

Kapten blong ol sip oli mekem oksen blong salem ol slef ya. Be samtaem oli mekem samting we oli kolem “skrambel,” we i min se ol man we oli pem ol slef oli mas pem wan stret praes bifo we sip i kam. Equiano i raetem se: “Oli mekem wan saen, (maet oli kilim tamtam), ale ol man blong pem ol slef oli spid evriwan wantaem, oli go insaed long yad we oli lokem ol slef long hem. Nao oli jusum wanem grup we oli laekem moa. Bigfala noes mo voes blong ol man long taem ya, wetem glad we ol man blong pem ol slef oli soem long fes blong olgeta, i mekem se ol man Afrika we oli harem nogud finis, oli fraet moa.”

Equiano i gohed i se: “Long fasin ya, we oli no gat sore nating, oli seraotem ol fren mo ol famle, bighaf blong olgeta bambae oli neva luk olgeta bakegen.” Ol famle we oli bin faenem wan rod blong stap tugeta tru long rabis taem ya long sip, naoia oli kasem wan trabol we i spolem olgeta fulwan, taem oli mas seraot.

Wok Mo Wip

Ol slef blong Afrika oli wok long ol plantesin blong kofe, raes, tabak, koten, mo bigwan blong olgeta se sugaken. Sam narafala oli wok long ol maen blong digim ol sas ston. Samfala oli wok olsem ol man blong bildim haos, oli wokem ol samting long aean, oli wokem ol hanwaj, ol masket, mo samfala oli wok long ol sip. Sam narafala oli wok long haos—haos gel, lukaot long pikinini, somap, mo kuk. Sam slef oli katemdaon ol tri, wokem ol rod mo ol haos, mo digim ol bigfala hol.

Be, nating se slef i wok had, hem i olsem wan samting we i blong masta blong hem nomo. Mo loa i agri se masta i bos fulwan long olting blong hem. Be, fasin slef i no stap strong nomo from fasin ya blong tekemaot raet mo fasin fri blong ol man ya. Hem i stap strong from wip tu. Fasin blong ol masta mo ol man blong masta blong holem paoa antap long ol slef, i dipen long gudhan blong olgeta blong mekem bodi blong ol slef i soa. Mo oli mekem olgeta oli soa bigwan.

Blong mekem se ol slef oli fraet blong agensem ol masta blong olgeta, mo blong mekem se oli stap daon aninit long ol masta, oli panisim olgeta long fasin we i blong sem nomo, mo oli mekem olsem from ol smol mastik tu. Equiano i raetem se: “Oltaem [long Wes Indis] oli putum hot aean long ol slef blong bonem nem blong masta blong olgeta long skin blong olgeta. Mo tu, oli hangem ol hevi huk we oli wokem long aean, raon long nek blong olgeta. Taem oli mestem smol nomo, oli mekem olgeta oli karem ol hevi jen, mo plante taem oli ademap panis we i mekem olgeta oli harem nogud tumas long bodi blong olgeta. Oli fasem maot blong ol slef wetem wan samting we oli wokem long aean, mo oli yusum wan skru blong skwisim fingga blong olgeta, mo ol narafala samting olsem . . . hemia ol panis we oli givim long ol slef taem oli mekem wan smol mastik nomo. Mi luk wan blakman we oli wipim hem gogo oli brekem sam bun long bodi blong hem, jes from we hem i letem wora i boel gogo i ova long sospen.”

Samtaem, ol slef oli faet agensem ol masta blong olgeta. Be kolosap evritaem, oli no win. Mo biaen, oli kasem panis we i strong bitim mak.

[Futnot]

[Tok Blong Pija Long Pej 5]

Oli sakem ol dedbodi oli go long solwora nomo

[Credit Line]

Culver Pictures

[Tok Blong Pija Long Pej 5]

Oli fulumap gud rum we i stap daon long ol sip wetem ol slef

[Credit Line]

Schomburg Center for Research in Black Culture / The New York Public Library / Astor, Lenox and Tilden Foundations