Skul Blong Afrika—?Hem i Tijim Wanem?

MAN BLONG WEKAP! LONG GHANA I RAETEM STORE YA

?WAN skul blong Afrika? Maet sam man long ol kantri blong Wes oli sapraes blong save se i gat wan samting olsem long taem bifo. Sore tumas, tingting we plante man oli kasem from ol sinema, se ol man Afrika oli ol wael man we oli wokbaot wetem spia, i tekem longtaem blong lus. Plante oli no save bilif se ol man Afrika bifo oli kasem edukesen.

I tru tumas se ol man Afrika we oli gruap long ol velej bifo, oli no skul wetem ol buk mo insaed long wan klasrum. Be, longtaem bifo we ol waetman oli karem edukesen blong olgeta i kam long Afrika, long plante ples oli gat wan fasin blong skul we oli tijim mo halpem ol pikinini blong save plante samting, blong mekem se oli naf blong laef mo gohed gud folem prapa kastom blong olgeta. Eksampel, tingbaot skul blong Akan, ol man Gana we oli toktok lanwis ya Twi.

Skul Long Haos

Ol man Akan oli yusum haos blong olgeta olsem klasrum. Edukesen blong pikinini i stat taem papa mama blong hem i lanem hem blong toktok. Long semtaem, hem i kasem ol faswan tijing long saed blong ol gudfala fasin. Eksampel, taem wan man i kam long haos mo i talem halo long pikinini, papa mo mama i tijim hem blong ansa long fasin we i stret mo i kaen. Biaen, taem tufala i sanem pikinini blong karem wan mesej i go, tufala i talem long hem gudfala fasin blong talemaot mesej ya.

Taswe, tingting blong ol man Akan long saed blong edukesen i kolosap sem mak long hemia we Baebol i tokbaot long Proveb 22:6 se: “Tijim pikinini boe blong yu long rod ya we i stret blong hem. Taem bambae hem i kam olfala, be hem i no save lego rod ya samtaem.” Ol papa mama, antap moa papa, oli joen fulwan long fasin blong tijim pikinini. Wan waes tok blong ol man Akan i talem se: “Sipos wan pikinini i no tekem fasin blong mama blong hem, bambae i tekem fasin blong papa blong hem.”

Taem pikinini i stap gruap, hem i lanem plante moa samting. Oli tijim hem long saed blong laef. Oli no yusum ol buk blong mekem olsem, be oli yusum ol store we oli kamaot long tingting blong olgeta, olsem kastom store ya long saed blong wan spaeda we oli kolem Kwaku Anans. !Ol pikinini oli laekem tumas ol store ya! Long sapa, taem i gat smol win, no long wan naet we i kolkol mo mun i bigwan, oli sidaon kolosap long faea mo oli haremgud tumas long ol store ya long saed blong ol man we oli win mo ol man we oli lus.

Wan store we oli savegud long hem i tokbaot Anans, we i wokbaot i go long olgeta ples long wol blong putum olgeta waes blong wol i stap insaed long wan botel. Afta we hem i ting se i finisim wok ya, hem i wantem hangem botel ya antap long wan tri, blong ol narafala man oli no save kasem waes ya. Nao hem i hadwok blong klaem i go antap long tri ya. Hem i fasem botel ya we i fulap long waes long wan string, we i hang long bel blong hem. Taem hem i stap traehad blong klaem antap, fasbon pikinini boe blong hem, Ntikuma, i kamtru mo i singaot long Anans se: “!A, ba, Papa! ?Hu man we i klaemap wan tri wetem wan botel long bel blong hem? ?From wanem yu no fasem long baksaed blong yu, olsemia nao yu save muvmuf moa?” Anans i lukluk daon long boe blong hem mo i tok strong long hem se: “?Yu yu ting se yu hu blong traem tijim mi?”

!Naoia i kam klia se sam waes i stap yet afsaed long botel ya! Taem Anans i luksave samting ya, hem i kam kros, nao i sakem botel ya, i smasem, mo ol waes insaed long botel i go olbaot. Ol faswan man blong kasem waes ya oli kam moa waes bitim ol narafala man long wol. Lesen we oli lanem from store ya se: I no gat wan man long wol we i holem olgeta waes. Ol man Akan oli stap talem se: “Wan man nomo i no save mekemap wan kaonsel.”​—Skelem wetem Proveb 15:22; 24:6.

Gudhan Blong Mekem Plante Samting Blong Stap Laef

Edukesen blong ol man Akan i trenem olgeta blong mekem plante samting blong stap laef. Bighaf blong ol boe oli mekem sem wok olsem papa blong olgeta​—kolosap oltaem oli wokem garen. Be oli lanem sam narafala wok tu, olsem kasem ol anamol blong kakae, karemaot wora blong pamtri blong mekem waen, mo ol wok wetem han olsem wivim basket. Blong mekem ol wok we oli bigfala moa, olsem katem ol pija long wud no wivim ol bigfala samting, wan nambawan man blong mekem ol wok ya i tijim ol boe. ?Olsem wanem long ol gel? Bighaf blong trening blong olgeta i blong mekem ol samting long haos, olsem karemaot oel long ol ligim, mekem sop mo ol graonpot, wokem tred, mo ol narafala samting olsem.

Skul ya blong bifo i no fogetem sayens tu long “program” blong hem. Ol papa mo ol bubu oli pasem ol save long saed blong ol lif meresin, mo olsem wanem blong wokem mo givimaot, i go long ol pikinini boe mo ol smol bubu blong olgeta. Pikinini i lanem tu blong ademap ol namba. Blong mekem olsem, hem i yusum ol fingga blong hem, wetem ol mabel, ston, mo ol mak long ol stik. Ol pleplei olsem owar mo drafs oli halpem olgeta blong lanem blong kaontem gud ol samting.

Ol yangfala blong ol Akan oli lanem plante samting long saed blong politik mo fasin blong jajem man, taem oli lesin long ol bigman we oli mekem kot. Taem oli berem ol dedman, mo mekem ol lafet, oli gat jans blong lanem ol singsing, vas, histri, myusek, fasin blong kilim tamtam mo ol danis blong olgeta.

Wok Blong Olgeta Long Velej

Ol pikinini blong ol Akan oli no stap longwe long ol narafala long velej. Taem oli smol nomo oli lanem se oli mas givhan blong mekem velej i rongud. Hem i lanem faswan samting long saed ya taem hem i joen wetem ol narafala pikinini blong pleplei. Long ol yia we oli kam biaen, hem i joen wetem ol narafala blong mekem wok olsem ol wok long velej. Taem hem i mekem stronghed, i no papa mama blong hem nomo we i panisim hem, be eni bigman blong velej i save mekem olsem. Yes, wok blong olgeta bigman i blong stretem eni pikinini we i stap mekem stronghed.

Ol pikinini oli lesin long ol bigman taem oli stretem olgeta from we oli gat respek long ol bigman. Wan olfala tok blong ol man Akan hemia se: “Wan olfala woman i no bubu blong wan pikinini nomo.” From samting ya, oli mas soem respek mo givhan long ol olfala. Mo sipos wan pikinini i no wantem givhan long wan bigman, oli ripotem hem long papa mama blong hem.

Edukesen Long Saed Blong Jyos

Ol man Akan oli strong long saed blong jyos, oli gat bigfala respek long ol samting we God i wokem, mo ol samting long heven mo wol we oli no save long hem. I tru, oli bilif long plante god, i no wan nomo. Nating se i olsem, ol man Akan oli bilif se i gat wan Man we i Hae Olgeta i stap. (Rom 1:20) Wod we ol man Akan oli yusum blong talem “God,” hemia enikaen god, se onyame. Be, long ol man Akan, tok ya i no naf blong talem Man we i Wokem Olgeta Samting. Taswe, oli kolem hem se Onyankopɔn we i minim “God ya we Hem Nomo i Hae.”

Oli mekem wosip long ol narafala god from oli ting se hemia nao plan blong God ya we Hem Nomo i Hae. Long tingting blong olgeta, hemia i sem mak long fasin blong ona long bigfala jif tru long fasin blong givim ona long ol smol jif. Nating se i olsem wanem, evri pikinini blong ol Akan i kasem tijing long saed blong bilif ya.

Edukesen Blong Bifo Tede

Long ol yia we oli jes pas, plante milyan man Afrika oli bin muf i go long ol bigfala taon. Long taon, edukesen long klasrum i tekem ples blong edukesen folem kastom. Be skul blong bifo i stap gohed strong yet long sam velej long Afrika, antap moa long ol ples long bus. !Yes, sam man Afrika oli kasem edukesen folem kastom mo edukesen long klasrum tu!

Eksampel, tingbaot wan man we i mekem Kristin wok long Gana, nem blong hem Alfred. Nating se hem i kasem edukesen long klasrum, hem i tinghae long plante kastom we ol olfala blong hem oli bin folem. Alfred i talem se: “Bighaf blong ol manples blong mi we oli no skulgud mo oli kasem tijing folem kastom nomo, oli ol gudfala tija long ol wok we man i mas mekem blong stap laef. Taem mi wok wetem ol Kristin manples blong mi, mi lanem plante gudfala rod blong talemaot mesej long fasin we i isi, i no hadwok blong kasem save long hem. From samting ya, mi save storeyangud wetem ol man we oli gruap folem kastom mo olgeta we oli kasem edukesen long klasrum tu. Plante taem, mi tekem wan waes tok no pijatok we ol manples blong mi oli yusum, mi jenisim smol, mo mi yusum long wan tok long saed blong Baebol we mi givim long miting. !Plante taem ol man we oli lesin oli klapem han from glad! Be, ol man mo woman ya we oli skul folem kastom, olgeta ya nao oli mas kasem ona ya.”

Ale, i klia se skul ya blong Afrika i gat plante gudfala tijing long hem. Taswe, ol man oli mas respektem, oli no mas ting nating long hem. Maet hem i no bin tijim ol man blong mekem ol bigfala wok long saed blong ol nyufala teknik, be hem i tijim olgeta blong mekem wan gudfala famle we i stanap strong, blong wok tugeta long velej, blong tingtinggud, blong tok plei sam samtaem, blong givim samting long narafala wetem gladhat, mo blong tekem narafala man i kam long haos blong olgeta. Taswe, yumi no sapraes we plante man Afrika we oli stap long ol bigfala taon, oli stap go luk ol famle blong olgeta long bus. Long ol taem olsem, i gat sam problem i kamaot. Plante man we oli stap laef long taon, oli no savegud ol kastom. Eksampel, plante taem oli no save se taem oli sekhan wetem wan grup blong man, “stret” rod blong mekem samting ya i blong stat long raetsaed i go long lefsaed. Nating se i olsem, evriwan i haremgud blong joen wanples olsem.

Be blong talem stret, nating se skul blong Afrika we i folem kastom i tijim respek mo ona, hem i no givim save ya we i save givim laef, long saed blong Jeova mo Pikinini blong hem, Jisas Kraes. (Jon 17:3) Ol Wetnes blong Jeova oli gat blesing ya blong toktok wetem ol man Akan mo ol narafala laen long Afrika, blong givim impoten save ya long ol man. Oli tijim finis plante taosen man Afrika we oli no skulgud, blong oli save rid mo raet. Olsem nao, ol man ya wanwan oli kam naf blong stadi long Tok blong God. Olgeta we oli ‘luksave nid blong olgeta long saed blong speret,’ oli save se edukesen olsem i moa impoten bitim ol narafala tijing we oli save kasem.​—Matyu 5:3.

[Tok Blong Pija Long Pej 25]

Ol man Akan oli mekem ol pikinini oli luksave se oli mas givhan long velej tu

[Tok Blong Pija Long Pej 26]

Ol klas long ol Haos Kingdom blong ol Wetnes blong Jeova oli tijim ol man blong rid mo raet