Ol Faet Blong Skul Long Franis

LONG Sande, Maj 1, 1562, wan rula blong Gis mo brata blong hem Charles, we hem i kadinol blong Loren—tu bigfala man long Katolik skul long Franis—tufala i stap ron long hos wetem ol gad blong tufala we oli holem masket, oli stap go from Vasi, wan velej long is blong Paris. Nao oli stop long jyos long Vasi blong joen long Lames.

Wantaem nomo, oli harem ol singsing. Ol singsing ya oli stap kamaot long wan smol haos we plante handred Protestan oli hivap long hem blong wosip. Ol soldia oli fosem doa blong haos ya mo go insaed. Long ol menet we oli kam biaen, tingting blong ol man i fasfas ale, olgeta evriwan oli stat saksakem ol tok kros nao biaen oli stat stonem olgeta olbaot. Ol soldia oli sutum masket blong olgeta, mo oli kilim plante Protestan i ded mo plante handred oli kasem kil.

?Wanem samting i mekem bigfala trabol ya i kamaot? ?Ol Protestan oli mekem wanem afta we samting ya i hapen?

Lukluk Long Ol Yia We Oli Pas Finis

Long ol 50 yia afta long 1500, Franis i gat plante mane mo i gat fulap man i laef long hem. From we laef i gud long saed blong mane mo ol man oli kam fulap moa long kantri ya, oli wantem mekem se Katolik skul i kam antap moa long saed blong speret mo fasin joengud. Ol man oli wantem wan jyos we i no rij tumas be i kam tabu moa. Sam lida blong skul wetem sam man we oli skulgud mo oli stap traem blong mekem fasin blong laef blong ol man i kamgud moa, oli tok strong se i mas gat sam jenis long jyos ya. Oli wantem faet agensem nogud fasin blong ol haeman blong jyos, mo agensem ol narafala pris we oli no naf blong mekem wok blong olgeta. Wan bisop blong Katolik we i wok had blong jenisim fasin blong skul, hemia Guillaume Briçonnet.

Long eria blong Mo we bisop ya Briçonnet i lukaot long hem, hem i leftemap tingting blong olgeta man blong ridim Baebol. Hem i givim mane tu blong sapotem wok blong tanem Kristin Grik haf blong Baebol i go long lanwis blong Franis. I no longtaem, ol man long Sobon Yunivesiti blong Tioloji long Paris, we oli wantem holemtaet ol olfala bilif blong Katolik skul, oli kam kros bigwan long hem, mo oli blokem wok blong hem. Be Francis I, we i king blong Franis stat long 1515 kasem 1547, i sapotem bisop ya. Long taem ya, king ya i agri fulwan long tingting ya blong mekem sam jenis long saed blong skul.

Be, Francis I i letem man i tok agensem skul nomo sipos fasin ya i no spolem pis mo fasin joengud blong kantri. Long 1534, ol man we oli sapotem ol Protestan oli putumap sam notis long evri ples, we oli talemaot klia se Lames blong Katolik hem i rong from we hem i olsem wosip long ol aedol. Oli hangem wan notis olsemia long doa blong rum we king i stap slip long hem. From samting ya, Francis I i jenisim tingting blong hem fulwan, mo i stat mekem raf fasin agensem ol Protestan.

Raf Fasin Blong Kilimaot Ol Protestan

I no longtaem ol man oli stat blong fasem ol Protestan long pos mo bonem olgeta long faea. Plante man we oli stap traehad blong mekem fasin blong laef blong ol man i kamgud moa, wetem sam narafala man we oli sapotem olgeta, mo sam man we oli joen long nyufala skul ya Protestan, oli aot long kantri. Ol haeman blong gavman oli stat jekem ol tok blong ol buk, mo oli bos long ol tija, ol man blong raetem buk, mo ol man blong prentem buk tu.

Ol Waldenses nao oli kasem bighaf blong trabol we i kamaot agensem ol Protestan. Olgeta ya oli wan smol grup blong man we oli intres long Baebol, mo oli laef long ol pua velej long saot is blong kantri ya. Ol man blong agens oli bonem sam long olgeta long ol pos blong faea, oli kilim i ded plante handred narafala, mo oli spolemgud raonabaot 20 velej blong olgeta.—Lukluk bokis long pej 6.

Wan grup blong ol bisop blong Katolik i luksave se i nidim wan jenis, taswe oli mekem miting long Desemba 1545, long Tren, Itali. Buk ya The Cambridge Modern History, i talem se, taem miting ya i finis long 1563, “risal blong miting ya . . . se hem i mekem han blong olgeta we oli wantem kilimaot Protestan skul i kam strong moa.”

Bifo Long Faet

Plante Katolik we oli wantem sam jenis long jyos, oli taed blong wet, nao oli joenem ol Protestan. Raonabaot long yia 1560, plante haeman blong Franis wetem ol man blong olgeta, oli joenem ol Hugenot, hemia nem we ol man oli putum long ol Protestan. Ol Hugenot oli kam moa strong blong talemaot tingting blong olgeta. Samtaem ol miting blong olgeta oli pusum ol man blong rao mo blong agensem narafala. Wan eksampel, long 1558, plante taosen blong olgeta oli kam tugeta long Paris blong fo dei blong singim ol singsing blong jyos.

Olgeta samting ya oli mekem ol bigfala lida blong Katolik Jyos wetem ol narafala Katolik oli kam kros tumas. Long Jun 1559, Kadinol Charles blong Loren i pusum King Henry 2, we i tekem ples blong papa blong hem, Francis I, blong stanemap Oda blong Ekuwen. Stampa tingting we hem i talemaot klia, hemia blong finisim olgeta “rabis man Luteran.” Samting ya i statem wan taem blong bigfala raf fasin agensem ol Hugenot long Paris.

Henry 2 i ded sam wik biaen from sam kil we hem i kasem long wan faet. Famle Gis i pusum pikinini boe blong Henry 2, hemia King Francis 2, blong stanemap oda ya bakegen blong kilim i ded olgeta man we oli no wantem lego ol Protestan. Wan yia biaen, Francis 2 i ded, ale mama blong hem, Catherine de Médicis, i rul long ples blong smol brata blong hem, Charles 9, we i gat ten yia nomo. Catherine i traem mekem pis bakegen wetem ol Protestan, be famle Gis i no laekem tingting ya from we oli strong blong finisim ol Protestan fulwan.

Long 1561, Catherine i mekem wan miting long Pwasi, kolosap long Paris, blong bambae ol man we oli stadi long bilif blong ol Katolik mo Protestan oli save kam tugeta. Long oda we i kamaot long Janewari 1562, Catherine i givim raet long ol Protestan blong joen wanples blong wosip afsaed long ol taon. !Samting ya i mekem ol Katolik oli kros bigwan! Hemia nao stampa blong trabol we i kamaot tu manis biaen—taem ol man ya oli go kilim i ded ol Protestan we oli stap wosip long wan haos long velej blong Vasi, olsem yumi bin tokbaot fastaem finis.

Trifala Faet We Oli Kamaot Fastaem

Trabol we i bin kamaot long Vasi hem i faswan long eit faet long saed blong skul. Ol faet ya oli mekem Franis i kam fulap long fasin we ol man oli kilkilim olgeta nomo, stat long 1562 go kasem samtaem biaen long yia 1590. I tru se politik mo trabol bitwin ol man oli mekem ol faet ya oli kamaot tu, be bigfala stampa blong olgeta hemia ol skul.

Afta long Faet blong Dru long Desemba 1562, we i kilim i ded 6,000 man, faswan faet blong ol skul i finis. Kontrak ya Pis blong Ambos, we oli saenem long Maj 1563, i givim raet long ol haeman blong ol Hugenot, blong wosip long samfala ples.

Buk ya The New Encyclopædia Britannica i talem se: “Namba tu faet i kamaot from we ol Hugenot oli fraet se ol Katolik long olgeta ples blong wol oli stap mekem wan plan long fasin haed.” Long taem ya, ol Katolik jaj oli stap hangem nek blong eniman long kantri ya we oli joen long ol Hugenot. Long 1567, ol Hugenot oli traem holemtaet King Charles 9 mo mama blong hem, Catherine, ale samting ya i statem namba tu faet.

Tufala we i stadi long histri, Will mo Ariel Durant, i tokbaot wan faet long Sendenis, afsaed long Paris, we i bin mekem plante blad i ron. Tufala i raetem se: “Bakegen, ol man blong Franis oli tingting se wanem kaen skul olsemia we i stap lidim ol man blong kilim i ded ol narafala man.” Smoltaem biaen, long Maj 1568, oli saenem Pis blong Longjumo, we i givim smol fasin fri long ol Hugenot olsem we oli bin gat aninit long Pis blong Ambos.

Be, ol Katolik oli kros tumas mo oli no wantem folem ol oda blong pis. Taswe, long Septemba 1568, namba tri faet blong ol skul i kamaot. Wan kontrak blong pis we oli stanemap biaen, i givim moa fasin fri long ol Hugenot. Oli letem olgeta oli kam stap long sam bigfala taon, mo La Rosel tu we i stap kolosap long solwora. Antap long samting ya, oli putumap long kaonsel blong king, wan haeman we i joen wetem ol Protestan, Komanda de Coligny. Bakegen ol Katolik oli kam kros bigwan.

Faet Long Dei Blong “Tabu” Batolomi

Raonabaot wan yia biaen, long Ogis 22, 1572, sam man oli traem kilim i ded Coligny long Paris, taem hem i aot long Bigfala Haos blong king long Luv i wokbaot i go long haos blong hem, be hem i no ded. Ol Protestan oli kros tumas, mo oli talem se sipos loa i no stretem bisnes ya kwiktaem, bambae oli tekem strong aksin blong givimbak long ol man we oli mekem trabol ya. Nao yangfala King Charles 9, mama blong hem Catherine de Médicis, mo sam narafala haeman bakegen, oli mekem disisen blong kilim Coligny i ded. Blong mekem se ol Protestan oli no givimbak, olgeta long miting ya oli givim oda blong kilim i ded olgeta Protestan tu we oli kam long Paris blong joen long lafet blong mared blong Henry blong Nava, we hem i Protestan, wetem gel blong Catherine, Margaret blong Valwa.

Long naet blong Ogis 24, oli kilim bel blong jyos blong Sen-Jeman-Lokserwa, long fored blong Luv, blong givim saen blong stat kilim ol man ya oli ded. Rula blong Gis mo ol man blong hem oli spid i go long ples we Coligny i stap slip long hem. Nao oli kilim Coligny i ded mo sakem hem i goaot long windo, mo oli katkatem dedbodi blong hem. Rula ya we i wan Katolik, i pasem toktok i goraon se: “Kilim olgeta evriwan i ded. Hemia i oda blong king.”

Stat long Ogis 24 kasem 29, olbaot long ol rod blong Paris, ol nogud fasin blong kilim man i ded oli kamaot. Samfala oli talem se reva blong Sen i kam red from blad blong plante taosen Hugenot we oli ded. Long ol narafala taon tu i gat ol faet we oli kilim plante man i ded. Sam man oli talem se fulnamba blong man we oli ded i raonabaot 10,000 kasem 100,000 man. Be, bighaf blong ol man oli agri se stret namba hem i 30,000.

Wan man blong stadi long histri i givim ripot ya se: “Wan samting we i nogud tumas sem mak olsem faet ya hemia se, ol man oli glad mo oli haremgud tumas blong faet.” Taem Pop Gregory 13 i harem nyus ya se olgeta man ya oli ded, hem i givim oda blong mekem wan lafet blong talem tangkyu, mo i sanem toktok i go long Catherine de Médicis blong talem se hem i mekem wan gudfala wok. Mo tu, hem i givim oda long sam man blong wokem wan spesel medol blong makem ded blong olgeta Hugenot ya, mo hem i talem long sam man blong pentem wan pija blong soem faet ya we i kilim olgeta man ya i ded. Pija ya i karem toktok ya se: “Pop i agri se ol man oli kilim Coligny i ded.”

Ol ripot oli talem se, afta we oli kilim olgeta man ya i ded, Charles 9 i kasem sam vison blong ol man we hem i kilim i ded, mekem se oltaem hem i stap singaot i go long nes blong hem se: “!Wanem kaen nogud advaes ya we mi bin folem! !O God blong mi, fogivim mi!” Hem i ded long 1574 taem hem i gat 23 yia nomo, nao brata blong hem Henry 3 i tekem ples blong hem.

Ol Faet Long Saed Blong Skul Oli Gohed

Long taem ya, ol lida blong Katolik jyos oli pusum olgeta man we oli joen long skul blong olgeta, blong agensem ol Hugenot. Long Tulus, sam lida blong Katolik oli pulum ol man blong olgeta, wetem toktok ya se: “Kilim olgeta evriwan i ded, stilim olting blong olgeta. Mifala i papa blong yufala. Bambae mifala i lukaotgud long yufala.” King wetem olgeta long palemen, ol haeman, mo ol kapten, oli soemaot rod long olgeta Katolik long kantri ya. Oli mekem ol raf fasin agensem ol Protestan, ale ol man ya oli folem fasin blong olgeta.

Be, ol Hugenot oli faetbak. Tu manis nomo afta long faet we i hapen long Dei blong “Tabu” Batolomi, oli statem namba fo faet long nem blong skul. Long eni ples we i gat moa Hugenot i bitim ol Katolik, oli spolem ol aedol, ol kros, mo ol olta insaed long ol Katolik jyos, mo oli kilim plante man i ded. Jon Calvin, lida blong ol Protestan long Franis, i talem long pepa ya Declaration to Maintain the True Faith se: “God i no wantem se yumi mestem wan taon no wan man.”

Fo moa faet long saed blong skul oli kam biaen bakegen. Namba faef faet i finis long 1576 taem King Henry 3 i saenem wan pepa blong pis we i letem ol Hugenot oli fri olgeta blong wosip long evri ples long Franis. Olgeta man long Paris we bighaf blong olgeta oli Katolik, oli girap agensem disisen ya mo oli ronemaot Henry 3, from we oli talem se hem i mekem i gud tumas long ol Hugenot. Ol Katolik oli stanemap wan pati blong olgeta we i agensem gavman. Nem blong hem se Katolik Holi Lig, we Henry blong Gis nao i lidim.

Long namba eit faet, we oli kolem Faet blong Trifala Henry, Henry 3 (Katolik) i joen wetem Henry blong Nava (Protestan) we hem nao i mas tekem ples blong Henry 3 biaen. Nao tufala tugeta oli agensem Henry blong Gis (Katolik). Henry 3 i mekem plan mo i kilim i ded Henry blong Gis. Be long Ogis 1589, Henry 3 i ded tu, taem wan pris blong grup ya blong ol Dominikan, i kilim hem i ded. Taswe, Henry blong Nava, we hem i no ded 17 yia bifo long faet blong Dei blong “Tabu” Batolomi, i kam King Henry 4.

From we Henry 4 i wan Hugenot, olgeta man long Paris oli no wantem stap aninit long rul blong hem. Grup ya Katolik Holi Lig i mekem wan plan blong pusum plante man long olgeta ples long kantri ya blong agensem hem wetem ol tul blong faet. Henry i winim sam long ol faet ya, be taem wan ami blong Spen i kam blong sapotem ol Katolik, hem i mekem disisen blong lego Protestan skul mo joen long Katolik skul. Long Febuwari 27, 1594, ol man oli putumap Henry olsem king mo hem i kam long Paris. Long ples ya, olgeta man, we oli slak bigwan from ol faet, oli welkamem hem olsem king.

Long rod ya nao, olgeta Faet blong Skul long Franis oli kasem en blong olgeta. Blong bitim 30 yia, ol Katolik mo Protestan oli mekem ol faet blong kilkilim olgeta oli ded. Long Epril 13, 1598, Henry 4 i stanemap Oda blong Nant, we plante man oli save long hem. Oda ya i givim raet long ol Protestan blong tingting mo wosip olsem oli wantem. Folem toktok blong pop, oda ya hem i “wan samting we i nogud moa i bitim olgeta samting ya we yumi save tingbaot, from we hem i givim raet long olgeta man blong tingting olsem oli wantem, mo hemia i wan samting we i nogud moa i bitim olgeta narafala samting long wol.”

Long olgeta ples long Franis, ol Katolik oli tingting se oda ya hem i soemaot se Henry i sakemaot promes we hem i bin mekem blong sapotem bilif blong olgeta. Jyos i no spel long fasin agens blong hem gogo kolosap wan handred yia biaen, taem Louis 14 i sakemaot Oda blong Nant bakegen. Samting ya i openem rod blong mekem moa trabol agensem ol Hugenot.

Risal Blong Ol Faet Ya

Long en blong ol yia 15 handred, Franis i no moa wan rij kantri olsem bifo. Ol soldia oli bin raonem stret haf blong kantri ya, stilim olting, salem i gobak long ol man blong wan bigfala praes, mo spolemgud. Ol soldia oli askem tumas samting long ol man, ale ol puaman oli rebel. Long ol yia 1600, namba blong ol Protestan i smol nomo from we loa i panisim plante long olgeta se oli mas ded, samfala oli ded from we ol man olbaot oli kilim olgeta oli ded, fulap oli aot long kantri blong olgeta, oli ronwe, mo samfala oli talemaot klia se oli lego bilif blong olgeta.

Long lukluk blong plante man, ol Katolik nao oli winim olgeta Faet blong Skul long Franis. ?Be God i blesem olgeta from we oli winim ol faet ya? No gat. Plante Franis man oli kam les long fasin ya blong kilim man i ded long nem blong God, ale, oli no moa intres long ol skul. Olgeta ya oli statem fasin ya we plante man long ol yia 17 handred oli folem, hemia tingting blong agensem ol Kristin skul.

[Tok blong makem poen Long Pej 8]

“God i no wantem se yumi mestem wan taon no wan man.” Hemia toktok blong lida blong ol Protestan long Franis

[Bokis blong pija long Pej 6]

Ol Waldenses Oli Stanap Strong—?Wanem i Kamaot From?

PIERRE VALDES, we narafala nem blong hem Peter Waldo, hem i wan rij bisnesman long Franis long ol yia 11 handred. Long taem ya we Katolik Jyos i no wantem se ol man oli kasem save long Baebol, Waldo i yusum mane blong hem nomo blong tanem ol Gospel mo sam narafala buk blong Baebol oli kam long lanwis blong ol man long saotis blong Franis. Biaen, hem i lego bisnes blong hem mo i givim ful laef blong hem blong mekem wok blong talemaot Gospel. I no longtaem, plante man oli joenem hem, mo long 1184, Pop Lucius 3 wetem ol man we oli folem hem, oli aot long jyos.

Samtaem biaen, ol grup ya blong prij long saed blong Baebol, oli karem nem ya se ol Waldenses. Olgeta ya oli strong blong talemaot se ol man oli mas tekem bakegen ol bilif mo fasin blong faswan Kristin skul. Oli sakemaot ol kastom we Katolik skul i folem mo i bilif long hem. Sam long ol bilif we oli sakemaot, hemia se man i mas mekem sam samting blong kamfri long panis we bambae hem i kasem from sin, prea blong halpem ol dedman, pegatri, wosip long Meri, prea long ol “tabu man,” baptaesem ol bebi, wosip long kros, mo bilif se taem man i kakae bred mo dring waen long jyos, tufala samting ya oli jenis oli kam prapa bodi mo blad blong Jisas. From ol samting ya, plante taem, Katolik Jyos i mekem ol Waldenses oli safa bigwan. Man blong stadi long histri, Will Durant, i tokbaot wanem i hapen taem King Francis I i statem wan faet agensem olgeta man we oli no Katolik:

“Kadinol blong Tunon, we i talem se ol Waldenses oli stap mekem plan long fasin haed blong agensem gavman, i pusum King, we hem i sik mo i hafhaf long bisnes ya, blong saenem wan oda (Janewari 1, 1545), se sipos oli faenem ol Waldenses we oli stap folem wan defren bilif long hemia blong jyos, oli mas kilim olgeta i ded. . . . Long wan wik nomo (Epril 12-18), ol man oli bonem sam velej fulwan. Long wan velej, oli kilim i ded 800 man, woman, mo pikinini. Long tu manis nomo 3,000 man oli ded, twante-tu velej oli lus, mo oli putum 700 man long sip blong sanem olgeta i go long narafala kantri. Twante-faef woman we oli fraet bigwan, oli go haed long wan hol blong ston, nao taem ol man oli faenem olgeta oli laetem wan faea long fored blong hol ya, mo smok blong faea ya i kilim olgeta woman ya i ded.”

Durant i tokbaot ol samting ya we oli bin kamaot long ol yia bifo, i se: “Olgeta faet ya we oli kilim man i ded, oli bigfala rong we Francis i mekem long rul blong hem.” ?Be fasin blong ol Waldenses blong stanap strong tru long taem ya we ol man oli ronem olgeta folem oda blong king, i mekem wanem long ol man we oli lukluk olgeta? Durant i raetem se: “Fasin no fraet blong ol man ya we oli ded from bilif blong olgeta i givim ona mo gudnem long bilif blong olgeta. Ating plante taosen man we oli luk samting ya oli sapraes, mo tu, tingting blong olgeta i trabol from. From samting ya, oli jenisim bilif we oli kasem long papa mama blong olgeta.”

[Tok Blong Pija Long Pej 5]

Faet long Vasi i statem ol narafala faet blong skul

[Credit Line]

Bibliothèque Nationale, Paris

[Tok Blong Pija Long Pej 7]

Faet long Dei blong “Tabu” Batolomi, we ol Katolik oli kilim plante taosen Protestan i ded

[Credit Line]

Photo Musée cantonal des Beaux-Arts, Lausanne

[Image Blong Pija Long Pej 8]

Ol Protestan oli kilim ol Katolik i ded mo spolem olting blong jyos (antap mo daon)

[Credit Lines]

Bibliothèque Nationale, Paris

Bibliothèque Nationale, Paris