Olsem Wanem Blong Lukaot Gud Long Helt Blong Yu

TEDE i no isi blong faenemaot wanem samting i save givhan moa long helt blong yumi. Ol niuspepa, radyo mo televisin oli fulap long ol advaes long saed blong fasin blong kakae, trenem bodi, ol vaetamin, mo plante narafala samting we oli gud long helt blong yumi. Be sore tumas, plante long ol advaes ya oli no sem mak. Wan man blong raetem ol buk long saed blong sayens, Denise Grady, i talem se: “Advaes we ol man oli raetem long ol buk blong ol dokta, long saed blong kakae, meresin, mo olsem wanem blong laef, oli jenis oltaem folem ol niufala stadi we man i mekem.“

Sam dokta oli givim advaes se i waes moa blong mekem ol samting we yu yu save se oli impoten long helt blong yu, bitim we yu traem evri niufala samting. Wan eksampel, The American Medical Association Family Medical Guide, i talem se: “Yu save stap helti long ful laef blong yu, sipos yu mekem sam gudfala jenis long fasin blong laef blong yu mo yu pas long dokta oltaem blong jekemap helt blong yu, blong bambae hem i save tritim eni sik blong yu, kwiktaem.” ?Be wanem ol “gudfala jenis long fasin blong laef blong yu” we i gud blong mekem? Bambae yumi tokbaot tri long ol fasin ya.

Jusum Ol Kakae We Oli Gud Long Helt

Ol dokta oli talem se i gud blong kakae ol defdefren kaen kakae. Bodi blong yumi i nidim moa ol kakae olsem ol kon, ol ariko, ol ligim, mo ol frut.a Be, i no samting we yumi kakae nomo, we i save spolem no givhan long helt blong yumi. Hamas kakae we yumi stap kakae, hemia tu i save spolem helt blong yumi. I impoten we yumi no kakae bitim mak. Sipos yumi gat fasin blong kakae bigwan, bodi blong yumi bambae i no save yusum olgeta kakae ya, mo bambae yumi kam fatfat tumas. Samting ya i save spolem hat blong yumi, mekem bodi i kam slak, mo, olsem wan buk long saed blong helt i talem, “i isi moa blong kasem sik blong hat, sik blong suga, sik we ol joen blong bodi i soa, mo plante narafala trabol long helt .“

Long ol yia we oli jes pas, ol man oli mekem plante stadi blong faenemaot sipos i helti blong kakae gris. Ol man we oli stadi long saed blong helt oli talem se sipos yumi stap kakae tumas gris (we bighaf blong hem i stap long ol kakae we oli kamaot long anamol, olsem melek, bata, mo gris long mit), bambae yumi gat moa jans blong kasem sam kaen kansa. Samting ya i no minim se yumi no moa kakae gris nating. Mary Abbott Hess, we hem i bin presiden blong American Dietetic Association, i talem se: “Yu save gat wan gudfala helt nating se evri dei yu stap kakae smol long olgeta samting we yu yu laekem.” Impoten samting se yu kakae smol nomo long ol samting ya mo daonem ol narafala kakae we oli gat gris long hem.

I tru se i no isi nating blong jenisim fasin blong yu blong kakae. Maet sam oli talem se sipos oli mas blokem ol kakae we oli laekem, oli no save glad blong stap laef. Be, i no gud yumi tingting olsem. I moa gud blong gat wan tingting we i stret mo skelem kakae blong yumi. Gudfala helt i minim nomo se yumi katem daon namba blong ol kakae ya we oli nogud long helt blong yumi. Olsem buk ya Family Medical Guide, we yumi tokbaot finis antap, i talem: “Blong gat wan fasin blong laef we i helti, i no minim se yu no moa save haremgud long laef blong yu.”

Ol man we oli gat save long ol kakae we oli helti, oli talem se sipos yu wantem jenisim kakae blong yu, i moa gud blong katem sloslou wan kakae we i no gud long helt blong yu, afta narawan. Eksampel, skelem kakae blong yu long wan wik, i no jes wan dei. Sipos naoia yu stap kakae mit blong buluk evri dei blong wik, traem daonem kasem tri dei nomo long wan wik. Sem mak long saed blong ol kakae we oli gat plante gris long olgeta, olsem bata, jis, aeskrim, mo ol smol kakae we oli fulap long oel. Mak blong yumi i blong daonem ol kakae we oli gat gris long hem mekem se gris i stap long 30 pesen nomo blong olgeta kakae blong yumi.

Dokta Walter Willett, blong Harvard Yunivesiti, i givim woning agensem fasin blong daonem gris long kakae blong yumi, nao, long ples blong gris, yumi kakae ol kakae we i fulap long starchesb mo suga nomo. Plante taem, fasin ya i save mekem man i fatfat. I moa gud blong daonem tufala samting ya, gris mo carbohydratesc long kakae blong yumi.

Tekem Smol Taem Blong Eksasaes

Blong gat wan fasin blong laef we i helti, yumi mas gat wan program blong eksasaes oltaem. Dokta Steven Blair, wan man we i stap raetem ripot blong U.S. surgeon general, long saed blong fasin blong stap helti, i talem se: “Ol man we oli gat fasin blong sidaon plante, sipos oli jenisim fasin ya mo oli mekem wan wok we i mekem bodi blong olgeta i muf moa, bambae oli daonem jans blong ded from sik blong hat i go long haf.” Sore tumas, plante man tede oli no mekem wan wok we i mekem se bodi blong olgeta i muf plante. Wan eksampel blong samting ya hem i long Yunaeted Stet. Oli talem se 1 long evri 4 man oli no mekem wan wok we i mekem bodi blong olgeta i muf. The Toronto Star i raetem se long Kanada wan stadi we nem blong hem 1997 Physical Activity Benchmarks, i faenem se “63 pesen blong ol man Kanada, bodi blong olgeta i wok i no bitim haf aoa long wan dei.” Mo ol man blong stadi long Briten oli tokbaot wan stadi we oli mekem long fasin blong laef blong wan grup blong pikinini, mo oli faenem se ol pikinini ya “oli no mekem wan samting blong muvmuvum bodi blong olgeta, mekem se hat blong olgeta i pam i sem mak olsem we oli stap slip nomo.”—The Sunday Times.

Bifo, ol man oli gat tingting se yu mas trenem strong bodi blong yu, blong yu save helti. Be i no nidim samting ya blong mekem bodi i helti moa. Olsem ripot ya blong surgeon general i talem, “blong daonem jans blong kasem sik blong hat, hae blad presa, kansa, mo sik blong suga, yumi nidim blong bonem 150 kalori nomo [long smol eksasaes] evri dei.“

Taem yu jusum wan eksasaes blong mekem, i impoten we yu jusum wan we yu laekem blong mekem. Sipos no, bambae yu no save gohed blong mekem. Impoten samting i no wanem samting we yu mekem blong eksasaes, be long hamas taem bambae yu mekem eksasaes ya. The U.S. National Institutes of Health i talem se wan gudfala rul blong folem, hemia we “ol pikinini mo ol bigman tu, oli gat mak blong spenem 30 menet evri dei long sam kaen eksasaes we i strong, be i no strong tumas.”

?Wanem kaen eksasaes i strong, be i no strong tumas? Blong swim, wokbaot i spid lelebet, ron long baskel, klinim mo wasem trak, wokbaot i go antap long ol step, mo wok long garen. Yu no nidim blong go long wan klab blong masel fitnes blong lukaotgud long helt blong yu. Be, i gat wan woning blong tingbaot. Ol dokta oli talem se, sipos sam long famle blong yu oli gat sik blong hat, no yu wan man we i gat bitim 40 yia, no wan woman we i gat bitim 50 yia, i gud yu luk dokta blong yu fastaem, bifo we yu statem enikaen program blong eksasaes.

?Olsem Wanem Long Fasin Blong Smok, Yusum Drag, Mo Dring Alkol?

Fasin blong Smok: Smok blong sigaret i gat bitim 4,000 samting long hem we i save spolem helt, mo 200 blong ol samting ya ol man oli save gud se oli posen. Be, nomata wanem namba blong posen i stap long sigaret, yumi sua se fasin blong smok i spolem helt blong man bigwan. Long olgeta samting we man i stap yusum, tabak nao i kilim moa man i ded. Eksampel, long Yunaeted Stet, ol man we oli ded from ol sik blong tabak, i ten taem antap long ol man we oli ded from aksiden blong trak. WHO (World Health Organization) i talem se long ful wol, samwe long tri milyan man oli ded evri yia from we oli smok tabak.

Ol man we oli smok tabak oli gat moa jans blong kasem kansa mo sik blong hat. Be antap long samting ya, oli stap safa moa from ol narafala sik olsem nus i ron, soa long bel, strong kof, mo hae blad presa, i bitim olgeta we oli no smok. Mo tu, ol man we oli smok oli no save smelem mo testem gud ol samting. I klia nomo, sipos yumi wantem lukaot gud long helt blong yumi i impoten tumas blong lego fasin blong smok tabak. ?Be olsem wanem long fasin blong tekem drag mo dring alkol?

Yusum Drag: Fasin blong yusum drag i spolem laef blong plante man long ful wol. Dipatmen blong Helt mo Sevis blong Man, long Yunaeted Stet, i talem se: “Evri yia, ol drag oli kilim i ded 14,000 man Amerika.” Be olgeta we oli salem drag, oli no stap spolem ol man ya nomo we oli yusum drag. Blong kasem mane blong pem drag, plante man we oli yusum drag oli joen long fasin blong brekem loa mo raf fasin. The Sociology of Juvenile Delinquency i talem se: “From ol rao we oli kamaot bitwin ol grup we oli salem drag, sam eria long ol bigfala taon we fulap man oli stap long hem, oli kam olsem ‘ples blong ded.‘ Namba blong ol man we oli ded from raf fasin long ol eria ya, i antap tumas, mekem se polis i makem ol eria ya oli olsem ol nogud ples we i no moa gat loa i stanap.”

I no long Yunaeted Stet nomo we fasin blong yusum drag i wan bigfala problem. Long wan stadi, ol man oli faenem se long ful wol, maet 160,000 go kasem 210,000 man oli ded evri yia from we oli stikim olgeta wetem drag. Antap long samting ya, plante milyan man oli yusum ol narafala kaen drag we oli spolem helt blong olgeta, olsem khat (wan grin lif we i wekemap tingting mo bodi), betel nat, mo cocaine.

Alkol: Ol man oli wari tumas long fasin ya blong yusum ol strong drag olsem crack cocaine mo heroin. Be fasin blong dring tumas alkol i spolem moa man i bitim ol drag ya. The Medical Post, i talem se “wan long evri 10 man long Kanada“ i dring alkol bitim mak, mo ol dipatmen we oli lukaot long helt oli spenem 10 bilyan dola evri yia blong winim problem ya. Long Yunaeted Stet, oli ting se alkol i stamba blong 50 pesen blong olgeta aksiden blong trak we i kilim man i ded mo ol aksiden blong faea. Mo tu, alkol i stamba blong 45 pesen blong ol man we oli draon, mo 36 pesen blong ol man we oli ded from trak i sperem olgeta. Fasin blong dring alkol bitim mak i stamba blong plante fasin blong brekem loa mo raf fasin. Plante taem, olgeta we oli kilim man i ded, faetem man, repem woman, spolem pikinini, no kilim olgeta wan i ded, oli bin dring alkol bitim mak.

Sipos wan we yu laekem tumas, i kalabus long fasin blong dring alkol bitim mak, smok tabak, no tekem drag, yufala i mas lukaot help.d Tok blong God, Baebol, i talem se: “Fren blong yu, oltaem hem i stap soemaot we hem i lavem yu, mo ol brata blong yumi oli stap, blong yumi save givgivhan long yumi long taem blong trabol.” (Ol Proveb 17:17) Yes, taem yu dipen long ol famle mo ol fren blong yu blong oli givhan long yu, samting ya i save halpem yu bigwan blong winim hadtaem ya.

Be blong yu rili helti, i nidim moa i bitim se bodi i helti. Blong gat wan fasin blong laef we i rili helti, i impoten tu blong helti long tingting mo spirit. Nekis haf bambae i tokbaot samting ya.

[Futnot]

[Tok blong makem poen pija long pej 5]

“Blong gat wan fasin blong laef we i helti, i no minim se yu no moa save haremgud long laef blong yu”

[Tok blong makem poen pija long pej 6]

World Health Organization i talem se long ful wol, samwe long tri milyan man oli ded evri yia from we oli smok tabak

[Tok blong makem poen pija long pej 7]

“Yu yu save gat wan gudfala helt nating se evri dei yu stap kakae smol long olgeta samting we yu yu laekem”

[Tok blong pija long pej 5]

Fasin blong eksasaes smol oltaem i haf blong wan fasin blong laef we i helti

[Tok blong pija long pej 6]

Sakemaot fasin blong smok tabak mo fasin blong yusum drag

[Tok blong pija long pej 7]

Ol frut mo ol ligim oli gud long helt blong yu

[Tok blong pija long pej 7]

Ol wok we yu stap mekem evri dei long haos oli olsem helti eksasaes