?Yumi Rili Nidim Ol Skul?

?OLSEM wanem? ?Long tingting blong yu, skul i impoten? ?Ating yu yu memba blong wan grup no wan skul finis? Sipos i olsem, yu yu sem mak long ol man we oli laef long 1884. Long yia ya, wan waes man blong Jemani, nem blong hem Karl Marx, i talem se: “Skul . . . i olsem wan drag blong ol man.” Long taem ya, kolosap evri man oli go long jyos, mo skul i gat bigfala paoa long evri man. Long taem blong yumi, samting ya i jenis olgeta. Skul i gat smol paoa nomo no hem i no moa gat paoa nating long laef blong plante handred milyan man. Smol haf blong ol man nomo oli stap go long jyos yet. Maet yu yu wan long olgeta, no no gat.

?Wanem samting i stampa blong jenis ya? Fastaem, ol tijing blong Karl Marx i agensem ol skul nao hem i pulum plante man. Marx i ting se skul i blokem ol man blong oli no save kam moa gud long plante samting. Hem i talemaot se ol man oli save kasem ol samting we oli nidim tru long ‘materialism,’ we i minim fasin blong ronem plante samting. Tijing ya i talem se man i no nidim God mo ol skul. Tingting ya i pulum hem blong talem se: “Blong ol man oli save hapi, oli mas tekemaot ol skul. Hemia i faswan impoten samting we oli mas mekem.”

Samtaem biaen, wan man Jemani, Friedrich Engels we i folem fasin blong gavman we oli kolem ‘Sosialis,’ mo wan man Rasia, Vladimir Lenin we i wan lida blong fasin blong gavman we oli kolem ‘Komunis,’ oli ademap moa tingting long tijing blong Maks long ‘materialism.’ Nao tijing blong Marx i tekem nem ya: Marxism-Leninism. Kam kasem i no longtaem, plante man long wol (bitim 33%) oli stap aninit long ol politik gavman we oli folem tijing ya nao oli no bilif long God. Plante man mo woman oli stil folem tijing ya.

‘Sekulaism’ i Kam Antap

Olsem nao, Komunis i mekem ol skul i lusum paoa blong olgeta long ol man. Be i no tijing ya nomo. Ol nyufala samting we ol man oli faenemaot long sayens, oli mekem samting ya tu. Olsem nao, tijing blong evolusena i mekem plante man oli no moa bilif se wan Bigfala Man i wokem evri samting. Mo i gat sam narafala tingting tu we oli mekem ol skul oli no moa gat paoa long ol man.

Wan bigfala buk (Encyclopædia Britannica) i tokbaot olgeta, i se: “Fastaem ol man oli bilif se God i stampa blong ol bigfala samting no merikel we oli hapen. Be ol man blong sayens oli eksplenem i defren. Mo tu buk ya i talem se “ol bigfala skul oli no moa gat paoa long ol wok olsem meresin, edukesen mo long ol samting olsem myusek, danis mo naes pija we man i dro.” Ol nyufala tingting ya oli mekem ‘sekulaism’ i kam antap. ?Sekulaism i minim wanem? Hem i “wan tingting long saed blong laef . . . se ol man oli no mas tingbaot ol skul mo oli wantem sakemaot skul mo ol samting long saed blong skul.” Sekulaism i gat bigfala paoa long ol man long ol kantri we Komunis gavman i rul long olgeta mo long ol narafala kantri tu we oli no Komunis.

Be i no gat sekulaism mo Marxism-Leninism nomo we oli mekem se ol skul oli no moa gat tumas paoa long ol man. Ol jyos blong Krisendomb oli mas karem blem tu. ?From wanem? From we long plante handred yia finis, oli yusum paoa blong olgeta blong mekem i strong tumas long ol man. Mo ol tijing blong olgeta oli stanap long tok mo waes blong man nomo, be oli no stanap long Baebol. From samting ya nao, plante blong ol sipsip blong olgeta oli slak tumas long saed blong speret, nao oli no save blokem tingting blong sekulaism.

Antap bakegen, bighaf blong ol skul tu oli folem tingting blong sekulaism. Long ol yia we oli ron biaen 1800, ol man we oli gat save long ol skul blong Krisendom, oli girap nao oli talem plante samting we oli spolem bilif ya se Baebol i Tok we i kamaot long God. Ol jyos, mo Katolik Jyos tu, oli akseptem tijing blong evolusen. Oli talemaot se oli stil bilif se God i wokem olgeta samting. Be oli ting se bifo maet man i kamaot long manke, nao sloslou bodi ya i jenis i kam bodi blong man. Oli ting se God i wokem sol blong man nomo. Biaen long yia 1960, ol Protestan skul oli statem tingting ya se: “God i ded.” Plante pasta blong ol Protestan skul oli agri long fasin blong ronem ol sas samting blong wol. Oli agri se man mo woman oli save slip tugeta bifo we oli mared, mo tu oli agri se man i save slip wetem man mo woman i save slip wetem woman. Sam man we oli stadi long skul Katolik, oli stanemap wan bilif we oli talem se bambae i mekem ol puaman oli fri long ol trabol blong olgeta. Blong mekem olsem, oli meksemap tijing blong Katolik skul, wetem tijing blong Marx.

Sekulaism i Godaon

Sekulaism i kam antap mo i bitim ol narafala tijing long ol yia we oli ron biaen 1960 go kasem samwe long 1975. Afta, tingting i jenis bakegen. I luk olsem ol skul, be i no ol bigfala skul, oli stat blong pulum man bakegen. Raonabaot long wol, plante nyufala skul oli kamaot smoltaem bifo 1980 mo long ol yia we oli ron biaen 1980.

?From wanem ol skul i gat paoa long ol man bakegen? Wan man Franis, Gilles Kepel we i stadi long ol samting we oli hapen long laef blong man, i talem se: “Ol man we oli folem tingting blong sekulaism . . . oli bilif strong se tijing ya i lidim olgeta oli go krangke. Mo taem oli talem se oli fri long God, oli karem frut blong ol samting we oli ‘planem’ from we oli praod mo flas. Hemia nao ol frut ya: Ol pikinini oli stronghed mo oli gat nogud fasin, ol divos, AIDS, man i kakae drag, [mo] fasin blong man i kilim hem wan i ded.”

I no longtaem i pas, Marxism-Leninism i foldaon. Biaen sekulaism i foldaon kwiktaem. Long tingting blong plante man, tijing ya se i no gat God, i rili kam olsem ‘skul’ blong olgeta. !Tru ya, taem ‘skul’ ya i lus, olgeta we oli trastem hem oli konfyus! Wan magasin (Washington Post) we i kamaot long Mosko, i tokbaot wan man we bifo i pasta blong Komunis Pati Hae Skul. Man ya i talem se: “Wan kantri i laef from ekonomi mo ol kolej blong hem. Be i no samting ya nomo. Hem i stanap long ol kastom store mo ol tingting blong ol bubu we oli statem fasin blong laef long kantri ya. I nogud tumas taem enikaen sosaete blong man i faenemaot se ol bigfala kastom store blong olgeta oli no stanap long trutok, be long bilif mo tingting blong man nomo. Samting ya i stap hapen naoia long saed blong Lenin mo ol narakaen tingting we i stap kamaot.

Wan waes man Franis we i stadi long ol samting we i kamaot long laef blong man, nem blong hem Edgar Morin, i tokbaot Komunis mo kapitalis fasin blong laef. Hem i talem se: “Yumi luk se promes blong wan gudfala fyuja we ol Komunis mo Sosialis gavman oli mekem, i foldaon. Be yumi luk se fasin blong sosaete blong kam gud moa from sayens, gudfala tingting, mo demokratik fasin blong laef, hem i foldaon tu. Naoia yumi no sua se bambae sosaeti blong man i save kam gud moa. Fyuja we tingting blong yumi i stap strong long hem, hem i lus.” Samting ya i soemaot ol filing blong plante man we oli bilif se man nomo i naf blong mekem wol i kam moa gud, be oli no trastem God.

Ol Man Oli Intres Bakegen Long Ol Skul

Raonabaot long wol, plante man oli lusum hop blong olgeta. From samting ya, oli luksave se oli nidim help long saed blong speret. Oli luksave se oli nidim wan skul. Be oli no glad long ol bigfala jyos. Mo tu, sam man oli no trastem ol nyufala skul, olsem olgeta we oli mekem bodi blong man i kam gud bakegen, ol skul we oli talem se oli mekem merikel (karismatik grup), ol smosmol grup we sam man nomo oli gat raet blong joen long olgeta, mo ol grup we oli wosip long Setan stret tu. Mo tu, i gat ol skul we oli pulum ol man blong sapotem olgeta i bitim mak, nating se ol man ya i mas spolem laef blong narafala. Yes, plante skul oli stap kamaot naoia. ?Olsem wanem nao? ?From we ol skul oli gat paoa bakegen long ol man, samting ya i mekem laef blong olgeta i moa gud? ?I gat wan skul we i naf blong givim olgeta samting we ol man oli nidim long saed blong speret?

[Ol futnot]

[Tok Blong Pija Long Pej 3]

“Taem man i harem nogud from we wan man i spolem hem, hem i save pulum win strong. Ol skul oli mekem ol man oli harem olsemia. Ol skul oli olsem tingting blong wan wol we i gat paoa long ol man i bitim mak. Hem i olsem wan drim we i no stanap long wan tru samting. Hem i olsem wan drag blong ol man”

[Foto Credit line]

Photo: New York Times, Berlin​—⁠33225115

[Tok Blong Pija Long Pej 4]

Vladimir Lenin (antap) mo Karl Marx oli ting se ol skul oli blokem ol man nao oli no save kam moa gud

[Credit line]

Musée d’Histoire Contemporaine​—⁠BDIC (Universités de Paris)

[Tok Blong Pija Long Pej 5]

Tijing blong ol Marxism-Leninism i leftemap tingting blong plante milyan man

[Foto Credit line]

Musée d’Histoire Contemporaine​—⁠BDIC (Universités de Paris)