?From Wanem i Isi Blong Gyaman?
I NO gat man i wantem man i gyaman long hem. Be, plante man long wol oli stap gyaman long olgeta from ol defdefren risen. Wan stadi we James Patterson mo Peter Kim tufala i raetem long buk ya The Day America Told the Truth, i soemaot se 91% long ol man Amerika oli stap gyaman oltaem. Tufala ya i talem se: “Plante long yumi oli faenem i had tumas blong no gyaman long wan wik. Long ol faef man we i stap wan long olgeta i no save holemtaet fasin ya long wan dei nating—mo yumi stap tokbaot ol gyaman we ol man oli tingrere blong talem.”
Gyaman i wan fasin we ol man oli stap mekem oltaem long kolosap evri haf blong laef blong man tede. Ol lida blong politik oli stap gyaman long ol man blong olgeta mo long olgeta wanwan. Samtaem, long televisin oli gyaman se oli no joen long sam rabis plan we rili oli joen bigwan long hem. Long buk blong Sissela Bok, Lying—Moral Choice in Public and Private Life, hem i talem se: “Insaed long loa mo insaed long ol nyuspepa, insaed long gavman mo long ol stadi we ol man oli stap mekem, fasin blong gyaman i oraet nomo sipos man i gat risen blong mekem olsem mo tu ol man olsem oli wantem mekem rul long hem.”
Tokbaot fasin gyaman long saed blong politik long Amerika, nyuspepa ya Common Cause Magazine blong Mei/Jun 1989 i talem se: “Trabol long ‘Watergate’ mo faet long Vietnam oli sem mak long trabol we i hapen wetem Iran. Amerika i stap salem ol tul blong faet i go long Iran mo yusum ol mane blong hem blong sapotem ol ribel long Nikaragua. Hemia gyaman fasin blong gavman mo ol man oli no trastem hem. ?From wanem yumi talem se taem we Reagan i presiden blong Amerika hem i defren olgeta? Plante man oli gyaman, be smol nomo oli sore from gyaman tok blong olgeta.” From samting ya ol man oli no moa trastem ol politik lida blong olgeta.
Long saed blong fasin fren blong ol kantri, ol lida oli faenem i had blong trastem olgeta wanwan. Man Grik ya Plato we i waes long toktok, i talem se: “Ol rula blong Kantri . . . oli save gyaman blong sevem Kantri.” Fasin fren blong ol kantri i olsem profet tok blong Baebol long Daniel 11:27, i se: “Long wan tebel, be tufala i stap gyagyaman oltaem nomo long tufala.”
Insaed long bisnes, oltaem i gat fasin gyaman long saed blong ol samting we oli wokem mo ol samting we oli stap mekem. Ol man we oli wantem pem sam samting no saenem kontrak blong agri wetem kampani oli mas lukaotgud, oli mas meksua we oli ridim olgeta pepa long saed blong bisnes. Long sam kantri gavman i gat ol kampani blong loa we i halpem ol man blong blokem ol gyaman pablisiti, mo blokem ol kampani we oli stap wokem ol nogud samting we oli talem se oli save givhan long man be oli gyaman nomo, mo blokem ol gyaman bisnes blong stil. Nating se i olsem, ol man oli gohed yet blong stap harem nogud from ol gyaman bisnes.
Long sam man, fasin blong gyaman i kam fasin blong olgeta from i isi nomo blong mekem. Sam man oli stap talem trutok nomo, be taem oli fraet se oli save kasem panis bambae oli gyaman. Smol man nomo oli no wantem gyaman, nating se oli stap olsem wanem.
Mining blong tok ya gyaman i olsem “1. wan gyaman tok no fasin, man we i mekem i wantem gyaman . . . 2. eni samting we i givim no mekem man i luk se man i no gyaman, be hem i rili gyaman.” Man i mekem blong pulum ol narafala man blong oli bilivim samting we man ya i save finis se i no tru. Man we i talem ol gyaman tok no ol tok we oli gyaman smol, hem i traem blong gyaman long olgeta we oli gat raet blong save trutok blong wan bisnes.
Ol Risen Blong Gyaman
Ol man oli stap gyaman from plante risen. Sam man oli ting se oli mas gyaman se oli naf blong mekem sam samting blong oli save kasem gudfala wok long wol ya. Sam narafala oli gyaman blong traem haedem ol mastik mo ol rabis fasin blong olgeta. Be i gat sam narafala we oli mekem gyaman ripot blong soem se oli mekem wan wok we oli no rili mekem. Mo tu i gat sam narafala we oli gyaman blong spolem gudnem blong ol narafala man, oli wantem ronwe long fasin sem, oli gyaman blong pruvum ol gyaman tok we oli bin mekem bifo, no oli gyaman blong stilim mane blong ol man.
Wan eskyus blong gyaman tok se hem i givhan long narafala man. Sam man oli tingbaot gyaman ya olsem wan gyaman we i givhan long man from we oli ting se oli no spolem narafala man. ?Be i tru se fasin ya blong gyaman i no rili spolem man?
Tingbaot Ol Frut Blong Hem
Fasin blong gyaman we i givhan long man i save pulum man blong i gyaman oltaem gogo maet hem i save gyaman long ol bisnes we oli bigwan moa. Sissela Bok i talem se: “Ol man we oli stap talem se olgeta gyaman tok ‘oli blong givhan long man’ i save talem se i nating nomo. Fastaem, i isi blong talem gyaman we i no save spolem man. Samting we man blong gyaman i ting se i no spolem man no i gud long man, maet hem i no olsem long tingting blong man we hem i gyaman long hem.”
Ol gyaman tok, nating se hem i luk olsem se oli no rili rong, oli spolem gudfala fasin fren blong ol man. Man blong gyaman i spolem gudnem blong hem, mo ol man bambae oli no moa trastem hem. Ralph Waldo Emerson, man blong raetem store i raetem se: “Olgeta gyaman tok oli stap spolem hemia we i gyaman be tu i wan samting we i spolem gudfala laef blong ol man.”
Hem i isi long wan man blong gyaman blong talem gyaman tok long saed blong narafala man. Nating se hem i no givim ol pruf, gyaman tok blong hem i mekem tingting blong ol man i hafhaf, mo plante man oli bilif long hem nating se oli no traem faenemaot sipos ol tok blong hem oli tru no no gat. Ale hem i spolem gudnem blong man ya we i no mekem rong, mo hem i mas pruvum nao se hem i no mekem i rong. Taswe, i hadwok moa taem ol man oli bilivim man blong gyaman be oli no bilivim man we i no mekem i rong, mo gyaman tok ya i spolem fasin fren blong man blong gyaman wetem man we i no mekem wan samting i rong.
I isi long man blong gyaman i stap wokem fasin blong gyaman. Wan gyaman tok i save pulum man i go long narafala gyaman tok. Thomas Jefferson, wan man blong gavman long Amerika, i talem se: “I no gat wan samting we i nogud we i nogud, we i save spolem man, we i rabis olsem gyaman tok. Mo man i talem gyaman tok wan taem nomo, bambae i faenem i isi moa blong hem i save gyaman namba tu taem mo namba tri taem, go kasem taem we fasin ya i kam fasin blong hem.” Hem i wan rod blong mekem ol rabis fasin.
Risen Hem i Isi Blong Gyaman
Fasin blong gyaman i stat taem wan rabis enjel i gyaman long faswan woman, i talem long hem se bambae hem i no save ded sipos hem i no obei long Hemia we i Wokem hem. Bigfala trabol i kam long olgeta man, from gyaman tok ya. Ol man oli no moa stretgud olgeta, oli sik, mo ded i kasem evriwan.—Jenesis 3:1-4; Rom 5:12.
Stat long taem ya we Adam mo Iv tufala i no moa obei, gyaman tingting blong papa blong ol gyaman tok i pulum ol man long wol blong oli gyaman. (Jon 8:44) Hem i wan wol we gudfala fasin i stap godaon mo fasin blong tok tru i smol nomo. Nyuspepa ya The Saturday Evening Post long Septemba 1986 i talem se trabol blong gyaman tok “i kasem ol bisnes, gavman, skul, ol pleplei, mo long ol man we oli stap laef wan ples wetem ol man raonabaot long olgeta. . . . Yumi akseptem tok ya se i no gat trutok, hemia bigfala gyaman tok se i no gat trutok nating.”
Hemia tingting blong ol man we oli gat fasin blong gyaman, oli no gat fasin sore long ol man we oli stap gyaman long olgeta. Fasin blong gyaman i isi nomo long olgeta. Hem i fasin blong olgeta. I gat sam narafala we oli no stap gyaman oltaem be oli save gyaman taem oli fraet—oli fraet se man i save ol nogud samting we oli mekem, oli fraet long panis, mo narafala samting olsem. Hemia slak fasin we man i no stretgud olgeta i gat. ?Olsem wanem strong tingting blong talem tok we i tru i save tekem ples blong fasin blong gyaman?
?From Wanem Yumi Mas Tok Tru?
Trutok i rul blong bigfala Man ya we i Wokem yumi i putum long olgeta man oli folem. Tok blong hem, Baebol, i talem long Hibrus 6:18 se: “God i no save gyaman.” Pikinini blong hem, Jisas Kraes, we hem i mekem wok blong God long wol ya, hem i folem fasin ya tu. Jisas i talem long ol lida blong ol man Jyu we oli stap traem blong kilim hem, i se: “Mi mi stap talemaot ol trutok ya nomo long yufala, we mi harem long God. Be yufala i wantem kilim mi mi ded. . . . Sipos mi mi talem se ‘Mi no save hem,’ hemia bambae i mekem mi mi man blong gyaman, stret olsem yufala.” (Jon 8:40, 55) Hem i givim wan eksampel long yumi long rod ya se “hem i no mekem wan samting nogud. Mo i no gat man we i harem wan gyaman tok i kamaot long maot blong hem.”—1 Pita 2:21, 22.
Man we i Wokem yumi, we nem blong hem Jeova, i no laekem nating fasin blong gyaman, olsem Proveb 6:16-19 i soemaot klia se: “I gat sikis samting we Jeova i no laekem nating. Yes, seven samting oli rabis nomo long sol blong hem. Ae blong man we tingting blong hem i antap tumas, tang we i gyaman, han we i kafsaedem blad blong gudfala man, hat we i wokem ol rabis plan, leg we i hareap blong mekem i nogud, gyaman wetnes we i tok gyaman oltaem, mo man we i mekem rao i kamaot long medel blong ol brata.”
God ya we i stap talem trutok nomo i wantem se yumi mas folem rul blong hem blong hem i save agri long yumi. Tok blong hem i talem long yumi, i se: “Bambae yufala i no gyaman long yufala. From we yufala i tekemaot olfala laef ya blong yufala finis, wetem ol fasin blong hem.” (Kolosi 3:9) Ol man we oli no wantem stop long fasin ya blong gyaman, God i no agri long olgeta. Bambae oli no kasem presen blong laef we hem i givim. Yes, Sam 5:6 i talem se God bambae i “spolem ol man blong gyaman.” Revelesen 21:8 i talem se frut we “ol man blong gyaman” oli save kasem hemia “seken ded ya,” we i minim se lus blong olwe. Taswe fasin blong luksave tingting blong God long saed blong gyaman i pusum yumi blong tok tru.
?Be yumi mas mekem wanem sipos fasin blong tok tru bambae i mekem yumi sem no yumi harem nogud? Fasin blong gyaman i no rod blong winim trabol, be fasin blong stap kwaet samtaem hem i save winim trabol ya. ?From wanem bambae yu talem gyaman tok we i blong spolem yu nomo mo i save mekem se God i no moa save agri long yu?
Fraet long man mo slak fasin blong man, maet i save pulum man blong i gyaman blong ronwe long trabol. Hemia wan rod we i isi blong folem no mekem gyaman kaen fasin. Aposol Pita i foldaon long traem olsem taem hem i talemaot tri taem se hem i no save Jisas Kraes. Biaen, hem i harem nogud tumas long hat blong hem from hem i gyaman. (Luk 22:54-62) Hem i rili tanem tingting blong hem, mekem se God i fogivim hem, olsem yumi luk se hem i kasem plante gudfala wok biaen. Fasin blong tanem tingting wetem strong disisin blong stop long fasin blong gyaman hem i rod ya we i save mekem God i fogivim yumi long fasin ya we God i no laekem nating.
I nogud blong gyaman nao biaen yu askem God blong i fogivim yu, holemtaet gudfala fasin fren wetem Hemia we i Wokem yu mo gat gudnem wetem ol narafala man sipos yu stap tok tru. Tingbaot wanem Sam 15:1, 2 i talem, i se: “Hae God. ?Wanem man i stret blong go prea long yu long haos tapolen blong yu? ?Wanem man i stret blong go mekem wosip blong yu long Saeon, tabu hil ya blong yu? Man we i stret blong mekem olsem, hemia man we i stap obei long yu long evri samting, mo oltaem i stap mekem ol samting we i stret. Ol tok blong hem i tru mo i stret mo hem i no save gyaman long ol narafala man.”