Wok Blong God i Se, “Ol Man Oli No Gat Wan Tok Nating Blong Talem”
“Yumi no save luk ol fasin ya blong hem stret long ae blong yumi. Hem i God we i blong stap oltaem, mo paoa blong hem i no save finis. Be i stat long taem ya we God i mekem wol ya fastaem, i kam kasem naoia, hem i bin mekem ol fasin ya blong hem oli klia, blong yumi luk. Yumi save faenemaot long ol samting ya blong wol ya, we hem i bin mekem. From samting ya, ol man oli no gat wan tok nating blong talem.”—ROM 1:20.
1, 2. (a) ?Job i mekem wanem strong komplen long Jeova? (b) ?Job i karemaot bakegen toktok blong hem olsem wanem?
JOB, wan man blong bifo we i stap holemstrong long bilif long Jeova God, i bin kasem wan strong traem long Setan. Devel Setan i mekem se Job i lusum olgeta samting we hem i gat, hem i mekem ol pikinini boe mo ol pikinini gel blong hem oli ded, mo hem i spolem hem wetem wan rabis sik. Job i ting se God nao i stap mekem ol trabol ya oli kamaot long hem, mo hem i komplen strong long Jeova se: “?I gud long yu blong yu mas mekem i rong long man, . . . se yu mas traem faenem ol mastik blong mi mo blong yu stap lukluk long sin blong mi oltaem? ?Yu save mekem olsem, nating se yu save se mi mi no mekem i rong?”—Job 1:12-19; 2:5-8; 10:3, 6, 7.
2 Afta we sam taem i pas, ol tok we Job i talem long God oli soem se hem i tanem fulwan tingting blong hem, hem i se: “Mi stap toktok, be mi no kasem save long ol samting we oli gud tumas long mi, ol gudfala samting ya mi no save. Mi stap harem nomo ol man oli stap tokbaot yu, be naoia mi luk long prapa ae blong mi. From samting ya mi karemaot bakegen ol toktok blong mi, mo long graon mo long ases blong graon mi mi tanem tingting blong mi.” (Job 42:3, 5, 6) ?Wanem i jenisim tingting blong Job?
3. ?Wanem nyufala tingting we Job i kasem long saed blong ol samting we God i wokem?
3 Long sot taem ya, Jeova i kamtru long Job long wan strong win. (Job 38:1) Hem i stap askem ol kwestin long Job. ‘?Yu yu stap wea taem mi putum fandesen blong wol ya? ?Hu i blokem solwora wetem ol doa mo i makem ples we ol wef oli save kam kasem? ?Yu save mekem ol klaod oli lego ren i foldaon long graon? ?Yu save mekem gras i gru? ?Yu save fasem ol sta wanples mo lidim olgeta blong oli folem rod blong olgeta?’ Long ol japta we i stat long japta 38 go kasem 41 long buk blong Job, Jeova i askem plante kwestin olsem long Job mo i gat plante moa long saed blong ol wok blong Hem. Hem i mekem Job i luksave bigfala hol we i stap bitwin God mo ol man, hem i pulum Job blong i tingbaot bakegen fasin waes mo paoa we ol wok blong God oli soemaot, ol samting we oli bitim paoa blong Job blong hem i mekem no blong hem i kasem save tu long olgeta. Job, we i sapraes from bigfala paoa mo waes blong hae God tru long ol wok blong Hem, i seksek blong tingbaot se hem i no fraet blong stap rao wetem Jeova. Nao hem i talem se: “Mi stap harem nomo ol man oli stap tokbaot yu, be naoia mi mi luk yu wetem prapa ae blong mi.”—Job 42:5.
4. ?Yumi mas luksave wanem long ol samting we Jeova i wokem, mo olsem wanem long olgeta we oli no luksave?
4 Plante handred yia biaen wan man blong raetem Baebol i talem se yumi save luk ol fasin blong Jeova tru long ol samting we hem i wokem. Aposol Pol i raetem long Rom 1: 19, 20, se: “Ol fasin blong God we man i save faenemaot oli klia finis long olgeta. God nomo i bin soemaot ol fasin ya long olgeta. Yumi no save luk ol fasin ya blong hem stret long ae blong yumi. Hem i God we i blong stap oltaem, mo paoa blong hem i no save finis. Be i stat long taem ya we God i mekem wol ya fastaem, i kam kasem naoia, hem i bin mekem ol fasin ya blong hem oli klia, blong yumi luk. Yumi save faenemaot long ol samting ya blong wol ya, we hem i bin mekem. From samting ya, ol man oli no gat wan tok nating blong talem.”
5. (a) ?Wanem nid nao ol man oli bon wetem, mo olsem wanem sam man oli no fulumap gud nid ya? (b) ?Pol i talem wanem tok long ol man Gris long Atens?
5 God i wokem man wetem nid blong wosip long wan paoa we i hae moa. Dokta C. G. Jung, i tokbaot nid ya long buk blong hem The Undiscovered Self, olsem “wan fasin we man nomo i gat, mo yumi save luk saen blong fasin ya long olgeta histri blong man.” Aposol Pol i tokbaot tingting ya blong wosip we man i bon wetem, samting ya nao i eksplenem from wanem ol man Gris long Atens oli wokem ol aedol mo ol olta long plante god, we oli save mo olgeta ya we oli no save. Pol tu i talem trufala God long olgeta mo hem i soem se oli mas mekem i stret long tingting ya blong wosip we oli bon wetem sipos oli traem faenem Jeova trufala God, ‘maet taem oli stap pusum han blong olgeta i go olbaot, bambae oli save faenem hem. Be i tru tu, we hem i no stap longwe long yumi nating.’ (Ol Wok 17:22-30) Olsem we yumi stap kolosap long ol samting we God i wokem, sem mak yumi kolosap olsemia nao blong save ol prapa fasin mo ol narafala fasin blong hem.
Nambawan Fasin Blong Wora
6. ?Wanem fasin blong Jeova yumi luk long fasin blong wora we i stap gohed oltaem?
6 ?Eksampel, wanem fasin blong Jeova yumi luksave, ol klaod nomo oli save holem plante tan blong wora? Yumi luk lav mo waes blong hem, from we hem i givim ren blong mekem i gud long ol man. Hem i mekem samting ya long wan rod we i nambawan olsem fasin blong wora i stap gohed folem rod blong hem, long Eklesiastis 1:7 hem i se: “Olgeta bigfala ren we i foldaon long koltaem oli ron i godaon long solwora, be solwora i no fulap. Long ples ya bigfala ren ya blong koltaem i stat i ron i godaon, ples ya nao wora ya i gobak long hem.” Buk blong Job long Baebol i talem stret olsem wanem samting ya i kamaot.
7. ?Olsem wanem wora i kamaot long solwora i go long ol klaod, mo olsem wanem ol klaod oli save holem ol tan blong wora ya?
7 Taem ol reva oli ron i godaon long solwora, oli no stap long solwora. Jeova “i pulum wora ya aot long solwora mo hem i mekem ren long klaod wetem.” From we wora ya i olsem smok mo hem i wan smol samting nomo, “ol bigfala klaod oli stap antap, hemia wan nambawan wok blong hem we i soem waes blong hem fulwan.” (Job 36:27; 37:16; The New English Bible) Ol klaod ya oli stap flae olbaot taem oli stap olsem smok: “Hem i holemtaet ol wora ya insaed long klaod blong hem—ol wora ya olsem smok oli no brok from hevi.” No i olsem wan narafala man blong tanem tok i talem, i se: “Hem i holem wora i stap long bigfala klaod, mo ol klaod ya oli no brok from hevi blong olgeta.”—Job 26:8, The Jerusalem Bible; NE.
8. ?Olsem wanem ol “glas blong wora ya long skae” oli kafsaed mo oli gobak bakegen?
8 Olgeta “glas blong wora ya long skae—?hu i save kafsaedem” blong mekem ren i foldaon long graon? (Job 38:37) Hemia we ‘waes blong hem i fulwan’ i putum olgeta oli stap long ples ya fastaem, hem we i “wokem ren long klaod we hem i wokem.” ?Mo i nidim wanem blong mekem ol drop wora blong ren long ol wora ya we oli olsem smok? I mas gat ol smosmol samting we oli stap, olsem ol ases no ol smosmol haf blong sol—plante handred taosen smosmol ases insaed long wan bokis sentimita blong win—blong mekem se ol smosmol drop wora oli save fas raon long hem. Ol man oli ting se i nidim wan milyan smosmol drop wora we oli kamaot long klaod blong mekem wan drop blong ren. Biaen nao klaod i save lego ren i kamdaon long graon blong mekem ol reva oli ron i godaon bakegen long solwora. Olsemia nao rod blong wora we i stap gohed, i fulwan. ?Nao ol samting ya oli kamaot from laki? !I krangke blong tingting olsem!
Wan Stampa Blong Waes Blong Solomon
9. ?Solomon i faenem wanem nambawan samting long saed blong wan kaen anis?
9 Long taem bifo, waes blong Solomon i defren. Plante long ol waes ya hem i long saed blong ol wok blong Jeova: “[Solomon] i stap tokbaot ol tri, olsem ol tri ya sidatri we oli stap long Lebanon mo ol hisop we oli stap gru long stonwol; mo hem i save tokbaot ol wael anamol mo ol pijin we oli stap flae long skae mo ol samting we oli stap wokbaot long graon mo ol fis.” (1 King 4:33) Hem i sem King Solomon ya nao we i raetem se: “Les man, yu go luk anis; yu luk ol rod blong hem mo bambae yu kam waes. Nating se hem i no gat wan kapten, polis no wan rula, hem i stap mekemrere kakae blong hem long taem blong san; hem i stap hivimap ol kakae blong hem long taem blong karem kakae.”—Proveb 6:6-8.
10. ?Olsem wanem pijatok blong Solomon long saed blong ol anis we oli stap hivimap kakae i kasem pruf?
10 ?Hu i tijim anis blong hivimap kakae blong hem long taem blong san blong hem i save gat kakae long taem blong kolkol? Long sam handred yia ol man oli no sua gud long stret tok ya blong Solomon long saed blong ol anis ya we oli stap karem ol sid mo putum i stap blong oli yusum long taem blong kolkol. I no gat man i faenem ol pruf long samting ya. Be long 1871, wan Engglis man we i stap stadi long ol anamol i faenem ol ples aninit long graon we ol anis oli stap putum kakae blong olgeta i stap long hem, mo i pruvum trutok blong Baebol long saed blong olgeta. ?Be olsem wanem ol anis ya oli save long taem blong san se kolkol taem i stap kam mo waes ya blong save wanem samting nao oli mas mekemrere from? Baebol hem wan i talem se plante long ol samting we God i wokem oli gat waes i stap long olgeta blong oli save stap laef. Ol anis ya we oli stap hivimap kakae oli kasem blesing ya long Man we i Wokem olgeta. Proveb 30:24 i tokbaot samting ya se: “Oli bon wetem waes ya.” I krangke nomo blong talem se waes olsem i save kamaot from laki; ol man oli no gat wan tok nating blong talem se oli no luksave wan waes Man blong Wokem ol samting i stap biaen long samting ya.
11. (a) ?From wanem bigfala tri ya sekoya i samting blong sapraes? (b) ?Wanem samting i mekem yumi sapraes long faswan wok blong photosynthesis?
11 Wan man we i stanap aninit long wan bigfala tri ya sekoya, i sapraes long bigfala saes blong hem, maet hem i harem olsem se hem i wan smol anis nomo. Saes blong tri ya i bigwan tumas: 90 mita hae, big blong stampa blong hem, hem i 11 mita, skin blong hem i 0.6 mita dip, ol rus blong hem oli kavremap bitim 7 go kasem 10 hekta. Be, bigfala samting moa long saed blong tri ya hemia fasin we hem i stap gru long hem. Ol lif blong hem oli tekem wora long ol rus blong hem, oli tekem kabon daeoksaeda long win, mo paoa long san blong mekem ol suga blong hem mo hem i givimaot oksijen—wan wok we oli kolem photosynthesisb we i stap mekem kolosap 70 smosmol jenis insaed, man i no kasem save long evriwan. Samting blong sapraes se, faswan jenis i dipen long laet we i kam long san we i mas kala ya we i stret, spid blong laet ya i mas stret; sipos no ol moleculesc blong chlorophylld oli no save tekem insaed blong statem wok blong photosynthesis.
12. (a) ?Wanem samting i nambawan long saed long fasin blong tri ya sekoya blong yusum wora? (b) ?From wanem ol tri oli nidim naetrojin blong oli gru, mo olsem wanem hem i gobak bakegen long graon?
12 Narafala samting we i sapraes se tri ya i save pulum wora i go antap stat long ol rus blong hem i go antap 90 mita. Hem i pulum plante moa wora bitim we hem i nidim blong photosynthesis i yusum. Plante long ol wora ya hem i lusum tru long ol lif blong hem olsem swet. Hem i mekem tri i kolkol, olsem we yumi kolkol from swet blong yumi. Blong mekem protin blong tri i gru, tri ya i nidim naetrojin antap long ol suga, no ol smosmol samting we oli stap insaed long wud. Lif i no save tekem naetrojin long win, be ol smosmol bebet long graon oli save tanem naetrojin ya long graon i kam wan kaen sol we i meksap wetem wora long graon, olsemia nao naetrojin i save go antap folem rus olsem wora i go long ol lif. Taem ol tri mo ol anamol we oli bin yusum naetrojin ya long bodi blong olgeta oli ded mo oli rotin, ale naetrojin ya i goaot bakegen, i gobak long ples we i stat long hem. Long olgeta samting ya, ol samting ya we oli fasfas oli folem wan oda, i no save kamaot from laki nomo.
!Oli No Save Tok, No Save Harem Tok Blong Olgeta, Be Voes Blong Olgeta i Goaot!
13. ?Ol sta long skae oli talem wanem long Deved, mo oli gohed blong talem wanem long yumi?
13 Man we i lukluk plante sta long naet hem i save sapraes from oli soem bigfala samting long saed blong Man we i Wokem evri samting. Long Ol Sam 8:3, 4, Deved i talem filing blong hem, i se: “Taem mi mi luk skae we yu yu mekem, wetem mun mo ol sta we yu yu putum oli stap long prapa ples blong olgeta, mi luk man se hem i nating nomo. I no stret blong yu yu tingbaot hem. I no stret nating blong yu yu lukaotgud long hem.” Long olgeta ya we oli gat ae blong lukluk, mo olgeta ya we oli gat sora blong lesin, mo oli gat hat blong filim, ol sta ya long skae oli toktok, olsem we oli mekem long Deved: “Skae i stap talemaot bigfala paoa blong God.”—Ol Sam 19:1-4.
14. ?From wanem bigfala paoa blong wan long ol sta ya i impoten tumas long yumi?
14 Taem yumi save plante moa samting long saed blong ol sta, ale i olsem we voes blong olgeta i kam moa strong long yumi. Long Aesea 40:26, hem i askem yumi blong makem bigfala paoa blong olgeta, i se: “Yufala i lukluk i go long ol samting antap. ?Hu i wokem olgeta samting ya? Hemia Man ya we i mekem se olgeta oli kamaot olsem wan ami, hem i makem namba blong olgeta, mo hem i singaot olgeta evriwan long nem blong olgeta. Hem i strong long paoa blong hem, nao from strongfala paoa we i fulap long hem, i no gat wan long olgeta we i mestem.” Paoa blong graon we i pulum samting i foldaon mo bigfala paoa blong wan long ol samting ya long skae, hemia san, oli holem wol i stap long prapa ples blong hem, i mekem ol tri oli gru mo i mekem yumi wom gud, mo i mekem se ol samting oli save laef long wol ya. Wetem paoa blong God aposol Pol i talem se: “Flas blong wan sta i narafala; flas blong narafala sta i narafala bakegen.” (1 Korin 15:41) Ol man blong sayens oli save long sam yala sta we oli olsem san, mo tu ol blu sta, ol red sta, ol waet sta, ol sta we oli no saen, mo ol sta we oli stap givimaot laet we i strong we i strong.
15. ?Ol man blong wokem ol nyufala samting oli lanem wanem long ol samting we God i wokem mo oli traem blong mekem olsem olgeta?
15 Plante man blong wokem ol nyufala samting oli stap lanem long ol samting we God i wokem finis mo oli traem kopi long ol fasin blong ol laef samting. (Job 12:7-10) Makem sam nomo long ol samting we God i wokem. Ol pijin blong solwora oli gat ol samting long bodi blong olgeta we i stap tekemaot sol we i stap long solwora; fis mo ol namarae we oli stap wokem lektrik; fis, ol wom, mo ol bebet we oli stap mekem laet we i kolkol; ol bat mo ol dolfin we oli stap yusum saon blong lidim olgeta; ol honet we oli stap mekem pepa; ol anis we oli stap wokem ol brij; ol biva we oli stap wokem stonwol long wora; ol snek we oli stap gat rod blong faenem samting we i kolkol no i hot; ol bebet blong solwora we oli stap yusum ol samting blong daeva mo ol samting olsem botel we oli tekem i go aninit long wora; nawita we i yusum jet propela; ol spaeda we oli stap mekem ol seven defren kaen string mo mekem ol doa, ol net, mo ol rop mo oli gat ol pikinini we oli save flae, oli save go plante taosen kilomita mo oli pas antap olgeta; fis mo ol naura we oli gat ol tank olsem blong ol sabmarin; mo ol pijin, ol bebet, ol totel blong solwora, ol fis, mo ol anamol we oli stap wokbaot long wan ples i go long narafala ples—ol fasin ya we i nambawan bitim we paoa blong sayens i save eksplenem.
16. ?Wanem trufala samting long saed blong sayens we Baebol i tokbaot plante taosen yia bifo we ol man blong sayens oli faenem olgeta?
16 Baebol i bin talem ol trutok long saed blong sayens plante taosen yia bifo we ol man blong sayens oli save olgeta. Loa blong Moses (16 handred yia B.K.T.) i tokbaot ol smosmol bebet we oli stap karem sik plante taosen yia finis bifo we Pasteur i faenemaot. (Levitikas, japta 13, 14) Long 17 handred yia B.K.T., Job i talem se: “Hem i . . . hangemap wol ya long nating nomo.” (Job 26:7) Wan taosen yia bifo we Kraes i kam long wol, Solomon i tokbaot wok blong blad we i stap go raon insaed blong bodi; sayens long saed blong meresin oli mas wet kasem 17 handred yia K.T. blong lanem samting ya. (Eklesiastis 12:6) Bifo hemia, Ol Sam 139:16 i tokbaot save long saed blong laef blong man bifo we hem i bon, i se: “Taem mi mi no bon yet, be yu yu luk mi finis, mo olgeta dei we yu yu makemaot se oli blong mi, taem ol dei ya oli no kamtru nating yet, be yu yu raetemdaon olgeta finis long buk blong yu.” Afta 600 B.K.T., bifo we ol man blong stadi long ol samting raonabaot long yumi oli kasem save long saed blong fasin blong pijin i aot long wan ples i go long narafala ples, Jeremaea i raetem, olsem i stap long Jeremaea 8:7: “Pijin ya long skae i save taem blong hem i aot i go long narafala ples, sotleg mo smol pijin oli save taem ya we oli mas kambak long hem.”—NE.
“Man Blong ‘Wokem’ Ol Samting” We Ol Man Blong Evolusen Oli Jusum
17. (a) ?Rom 1:21-23 i talem wanem long saed blong ol man we oli no wantem luksave waes Man blong wokem ol samting biaen long ol samting ya blong sapraes? (b) ?Ol man blong evolusen oli jusum wanem olsem we hem nao i “wokem” olgeta?
17 Wan vas long Baebol i tokbaot olgeta we oli no wantem luksave wan waes Man we i Wokem ol samting ya blong sapraes, i se: “Oli no moa gat hed, nao tingting blong olgeta i bin kam olsem tudak nomo. Oli stap talem se oli waes, be oli krangke nomo. Oli jenisim wosip blong olgeta finis. Oli no moa mekem wosip long God ya we i no save ded samtaem, be oli girap, oli go mekem wosip long ol narafala god ya we ol man nomo oli wokem, we oli olsem man we bambae i save ded, no oli olsem pijin, no anamol, no snek.” “Oli tekemaot ol trutok ya blong talem God, nao oli stap bilif long ol gyaman toktok. Oli stap mekem wosip long ol samting we God nomo i bin mekem, mo oli stap wok blong ol samting ya.” (Rom 1:21-23, 25) Hem i sem mak long ol sayentis we oli bilif long evolusen, olgeta ya oli stap leftemap tingting ya se ol smosmol samting olsem ol sel-i kam ol wom-ol fis-ol anamol we oli stap laef long wora-ol lesed-ol anamol-“ol mangke” olsem se ol samting ya oli “wokem” olgeta. Be oli save se wan sel hem wan i no save statem laef. Wan smosmol samting ya laswan olgeta we i laef hem i holem plante handred milyan atom, mo plante taosen jenis i stap kamaot insaed long hem oltaem.
18, 19. (a) ?Hu nao i stret Man blong yumi leftemap hem from we hem i stampa blong laef? (b) ?Yumi save luk hamas long ol samting we Jeova i wokem?
18 Jeova God hem i Man blong Wokem laef. (Ol Sam 36:9) Hem nao i Stat blong olgeta samting. Nem blong hem, Jeova, i minim “Hem we i mekem samting i kamtru.” Yumi no naf blong kaontem olgeta samting we hem i wokem. I gat plante milyan we ol man oli no save yet. Ol Sam 104:24, 25 i talem samting ya se: “Hae God, yu yu mekem plante samting tumas, mo olgeta evriwan oli stap soemaot we fasin blong yu blong wokem olgeta i waes tumas.” Job 26:14 i eksplenem moa samting ya se: “!Yu luk! !Ol samting ya oli smol haf blong wok blong hem nomo, mo man i harem wan smol toktok nomo long saed blong bisnes ya blong hem! ?Be hu i save kasem save long bigfala tanda blong hem?” Yumi luk sam smol haf blong ol samting nomo, yumi harem sam smol toktok nomo, be blong kasem save long bigfala tanda, hemia yumi no naf ya blong kasem save.
19 Be, yumi gat wan samting we i moa gud bitim ol samting we hem i wokem blong yumi save luk hem long hem. Samting ya we i gud moa, hemia Tok blong hem, Baebol. Long haf we i kamaot biaen bambae yumi lukluk long hem.
[Ol futnot]
a Kabon daeoksaed—win we ol man mo anamol oli givimaot.
b Photosynthesis—fasin blong tri i yusum ol narafala samting blong wokem kakae.
c Molecules—nem blong ol smosmol samting long lif, yumi save luk wetem glas nomo.
d Chlorophyll—grin kala long lif.
?Yu Yu Tingbaot?
◻ ?Job i lanem wanem taem Jeova i toktok wetem hem long strong win ya?
◻ ?From wanem Pol i talem se sam man oli no gat wan samting nating blong talem?
◻ ?Olsem wanem wora i stap wok blong mekem se hem i stap gohed?
◻ ?Wanem impoten samting we laet blong san i stap mekem long yumi?
◻ ?Wanem ol trufala sayens we Baebol i soem bifo we ol man blong sayens oli jes faenemaot?