William Whiston—?Man Blong Spolem Tijing Blong Jyos No Trufala Man Blong Stadi Nomo?
?BAMBAE yu yu save lego gudfala wok we yu jusum long laef blong yu from bilif blong yu? William Whiston i mekem olsem.
Hem i kam stampa blong plante rao long saed blong skul long stat blong ol yia 17 handred, taem hem i no agri wetem Jyos blong Engglan long saed blong ol tijing blong Baebol. From samting ya, biaen oli talemaot se hem i man blong spolem ol tijing blong jyos. Plante man oli laf long wok blong hem be plante oli respektem hem tu.
?Hu ya William Whiston? ?Mo hem i mekem wanem?
Wan Man We i Stadi Long Baebol
William Whiston i wan man we i save lanem kwik ol samting mo hem i stadi long Kambrij Yunivesiti olsem Masta Isaac Newton i mekem. Sipos yu ridim Engglis kopi blong ol hanraet blong Flavius Josephus, man Jyu ya we i stadi long histri long faswan handred yia, ating yu yu stap ridim samting we Whiston i tanem long 1736. Nating se sam narafala oli tanem tu, nambawan fasin blong Whiston blong tanem, wetem ol not mo ol store we hem i raetem tu, oli mekem se i no gat wan man we wok blong hem i moa gud, mo tu oli gohed yet blong prentem wok blong hem. Plante oli tingbaot hanraet ya olsem beswan wok we Whiston i bin mekem.
Be yumi no mas fogetem Primitive New Testament, Kristin Grik haf blong Baebol we Whiston i tanem. Oli prentem long 1745, taem Whiston i gat 77 yia finis. Fo Gospel mo Ol Wok blong ol Aposol we Whiston i tanem, oli kamaot long ‘Codex Bezae’ hanraet, ol leta blong Pol oli kamaot long ‘Clermont Codex’ hanraet, mo haf we i stap, wetem Revelesen, oli kamaot long ‘Alexandrine’ hanraet. Hem i lukaotgud blong no putum haf blong 1 Jon 5:7 we i no stap long ol olfala hanraet blong bifo. Whiston i jusum trifala Grik hanraet ya blong bifo olsem ol beswan long taem ya.
I klia se Whiston i mekem samting ya from we hem i laekem Baebol. Long taem blong hem, tijing ya i strong se stret tingting nomo i naf blong mekem man i bilif long God. Long buk ya William Whiston—Honest Newtonian, hem i strong blong leftemap “tingting ya blong ol olfala se Baebol nomo i tru olgeta, olsem stampa blong histri blong bifo.” Tok ya “Newtonian” long ples ya i tokbaot Isaac Newton, we ol man oli savegud long hem from buk blong hem Principia, we hem i eksplenem loa ya we i mekem se graon i gat bigfala paoa blong pulum ol samting oli kam long hem. Tingting blong Newton i gat bigfala paoa long William Whiston. ?Olsem wanem?
Prapa Fasin Blong Tufala i Defren
William Whiston i bon long 1667, hem i pikinini blong wan pasta blong Jyos blong Engglan. Afta we oli putumap hem olsem pris blong Anglikan long 1693, hem i gobak long Kambrij Yunivesiti blong kam wan man blong givhan long Newton long wok blong hem. Tufala i wok kolosap long tufala mekem se tufala i frengud. Kolosap tri yia biaen, taem Newton i finis long wok blong hem olsem Lukesan Tija blong Matematik, hem i mekem sua se oli jusum Whiston blong tekem ples blong hem. Long wok blong hem, Whiston i tij long saed blong astronomia mo matematik, be paoa we Newton i gat long hem i pusum hem blong intres moa long ol stret yia we Baebol i makemaot mo ol tijing blong Baebol.
Newton i wan man blong skul. Olsem wan man blong bilif strong long tijing blong Baebol long saed blong Rul blong Wan Taosen Yia, hem i raetem plante samting long saed blong ol profet tok blong Daniel mo Revelesen. Be, kolosap i no gat wan long ol samting we hem i raetem i kamaot olsem wan buk long taem we hem i stap laef long hem. Hem i no akseptem tijing blong Triniti. Be The New Encyclopaedia Britannica i talem se, taem Newton i wantem prentem ol pruf agens long Triniti, “hem i no mekem, from i fraet se ol man bambae oli save tingting ya blong hem blong agensem Triniti.” Man ya F. E. Manuel i talem long buk ya Isaac Newton, Historian se: “Grup blong Newton oli haedem ol tingting blong olgeta no oli blokem fasin blong soemaot strong tingting blong olgeta . . . Newton i haedem tingting blong hem be Whiston i talemaot klia tingting blong hem long ol man.” Olsem nao, tufala man ya i gat ol defren fasin.
Tanem Baksaed Long Hem
Long Julae 1708, Whiston i raet i go long tufala ajbisop blong Kanterberi mo Yok, hem i talemaot klia se tijing blong Jyos blong Engglan i mas jenis long saed blong gyaman tijing ya blong Triniti long Atanesian Krid. Yumi kasem save from wanem oli givim advaes long hem blong lukaotgud. Be Whiston i gohed. Hem i se: “Mi stadi dip long olgeta poen ya finis, mo mi bilif fulwan se longtaem finis, oli bin gyaman long ol man long Kristin jyos long ol poen ya; mo, wetem blesing blong God, sipos mi gat naf paoa, bambae mi stopem fasin ya blong gyaman.”
Newton i fraet blong lusum haenem blong hem long medel blong ol man mo wok blong hem olsem wan tija. Be Whiston i defren, hem i no fraet. Hem i tingtinggud long ol bilif blong hem agens long Triniti, ale, hem i raetem wan buklet we i soemaot tingting blong hem. Be long Ogis 1708, Kambrij Yunivesiti i no wantem givim wan laesens long Whiston blong prentem samting ya, from we oli ting se hem i defren tumas long tijing we ol man oli akseptem finis.
Long 1710, oli mekem Whiston i pas long kot from oli talem se hem i stap tijim ol tijing we oli agensem bilif blong Jyos blong Engglan. Kot i talem se i tru, ale oli tekemaot haenem blong hem olsem tija, mo sakemaot hem long Kambrij. Nating se oli agensem hem plante taem long kot, we i gohed kolosap faef yia moa, oli neva pruvum se Whiston i wan man blong spolem ol tijing blong jyos (heretic).
Nating se tingting blong Newton agens long Triniti i kolosap sem mak long tingting blong Whiston, Newton i no toktok blong sapotem fren blong hem mo biaen i tanem baksaed long hem. Long 1754, oli prentem ol stadi blong Newton long saed blong Baebol we oli agensem gyaman tijing ya blong Triniti—hemia 27 yia afta long ded blong hem. Be hemia i let tumas blong givhan long Whiston, we i ded tu yia bifo.
Newton i mekem se oli sakemaot Whiston tu long ‘Royal Society.’ Be tingting blong Whiston i no foldaon long saed blong ol wok blong hem. Hem mo famle blong hem oli muf i go long London, long ples ya hem i stanemap wan Sosaeti blong Leftemap Kristianiti blong Bifo. Hem i yusum olgeta paoa blong hem blong raet, mo wok we hem i mekem kasem taem ya we i moa impoten, hemia fo buk blong Primitive Christianity Revived.
Defren Tingting Kasem En
Long wok blong hem olsem wan sayentis, Whiston i traem blong faenemaot ol defren rod we ol sela oli save yusum blong makem longitud, taem oli stap long solwora. Nating se oli no folem ol tingting blong hem, fasin blong hem blong gohed nomo i mekem se biaen oli wokem samting we ol sela oli yusum long solwora blong makem stret taem mo ples we oli stap long hem from ol sta. Nating se biaen oli pruvum se plante tingting blong Whiston long profet tok blong Baebol oli no stret, sem mak long ol narafala man long taem blong hem, be hem i traem olgeta rod blong lukaot trutok. Ol traket blong hem long saed blong rod blong ol satelaet mo tingting blong hem long saed blong wanem we i bin kamaot from bigfala wora we i ron long taem blong Noa, oli sam nomo long ol samting we hem i raetem blong leftemap trutok long saed blong sayens mo Baebol. Be samting we i moagud long ol narafala raeting blong hem, hemia olgeta we oli soemaotgud se tijing blong Triniti i no stap long Baebol.
Folem fasin blong hem we i no fraet blong mekem samting, Whiston i lego Jyos blong Engglan long 1747. Hem i mekem olsem, long bodi mo tingting, taem hem i wokbaot i kamaot long jyos taem pasta i stat blong ridim Atanesian Krid. A Religious Encyclopædia i tokbaot Whiston se: “Yumi mas tinghae long man ya from fasin blong hem blong no haedem wan samting mo blong tok tru oltaem, mo fasin blong hem blong holemtaet sem tingting long ful laef blong hem, mo fasin blong hem blong go stret nomo long wan poen.”
Long tingting blong William Whiston, man i no mas daonem trutok, mo fasin blong stanap long samting we yu bilif strong long hem i moa impoten bitim we yu kasem ol gudfala toktok blong ol man blong presem yu. Nating se Whiston i mekem plante rao i kamaot, hem i wan trufala man blong stadi dip we i strong blong leftemap Baebol olsem Tok blong God.—2 Timote 3:16, 17.
[Futnot]
a Stadi blong ol sta mo planet long skae.
[Foto Credit Line blong pija long pej 26]
Copyright British Museum