?“Haos Blong God” i Joen Wetem Ol Aedol Long Gris?
LONG dei ya we i hot tumas, ol ston long rod oli stap saengud from bigfala san we i bonem olgeta. Be, bigfala san ya i no daonem strong tingting mo paoa blong wan bigfala hif blong man, we oli strong blong folem Otodoks skul long Gris. Olgeta ya oli stap wokbaot i go long wan jyos haos we i stap antap long wan hil.
Yu luk wan olfala woman we i taed tumas. Hem i wokbaot i kam long narasaed blong kantri ya. Naoia, hem i stap traehad blong gohed nating se leg blong hem i slak finis. Antap long hil moa, i gat wan man we i stap swetgud, taem hem i traehad blong gotru long hif man ya we oli stap puspusum olgeta. Mo i gat wan yangfala gel, we fes blong hem i soemaot klia se hem i taed mo soa. Hem i stap wokbaot fo leg, mo blad i stap ron long tufala ni blong hem. ?From wanem olgeta ya oli stap traehad olsem? From we oli no wantem let blong prea long fored blong wan aedol, mo sipos oli gat jans, blong tajem mo kisim aedol ya blong wan “tabu man.”
Long plante ples blong wol, samting olsemia i stap hapen. Hemia long ol ples we ol man oli makemaot olgeta blong wosip long ol “tabu man.” I luk olsem se, olgeta man ya we oli wokbaot longwe i kam, oli bilif strong se oli stap folem rod we God i agri long hem, blong oli save kam kolosap moa long hem. Long tingting blong olgeta, fasin ya i soemaot klia se oli onagud long God mo oli gat bilif. Buk ya, Our Orthodox Christian Faith, i talem se: “Mifala i tingbaot bakegen [ol “tabu man”], mo givim glori mo ona long olgeta from tabu fasin blong olgeta . . . , mo mifala i askem olgeta blong prea long God from mifala, mo mifala i plis long olgeta blong givhan long saed blong olgeta samting we mifala i nidim long laef. . . . Mifala i lukluk i go long ol Tabu Man ya we oli save mekem ol merikel . . . blong oli givim ol samting we mifala i nidim long saed blong speret mo bodi.” Mo tu, folem ol loa we ol haeman blong Katolik Jyos oli putumap, ol man oli mas askem long ol “tabu man” blong toktok long God from olgeta ya, mo oli mas wosip long ol aedol mo pija blong ol “tabu man” ya.
Faswan impoten samting long tingting blong wan trufala Kristin, hemia blong wosipim God ‘wetem speret mo trutok.’ (Jon 4:24) From samting ya, yumi mas tingbaot olsem wanem fasin ya blong wosip long ol “tabu man” i kam insaed long ol skul blong Krisendom.a Wan stadi olsemia i save openem ae blong olgeta we oli wantem kam kolosap long God long fasin we Hem i agri long olgeta.
Olsem Wanem Ol “Tabu Man” Oli Kam Insaed Long Jyos
Kristin Grik haf blong Baebol i kolem ol faswan Kristin we oli kam klin from blad blong Kraes se, ol “man blong God,” no ol ‘tabu man.’ God i makemaot olgeta ya blong mekem wok blong hem, mo oli gat hop blong go rul wetem Kraes. (Ol Wok 9:32; 2 Korin 1:1; 13:13)b Ol man mo woman, ol haeman mo man we oli no gat nem long kongregesenc ya, olgeta evriwan oli olsem ol “tabu man” taem oli stap laef yet long wol ya. Taswe, bifo we ol man ya oli ded, ol narafala oli save olgeta olsem ol tabu man, long sem fasin we Baebol i talem.
Be, long ol yiaP 200 K.T.,d taem apostasie i stat kam antap insaed long Kristin skul, tingting we i stap hemia blong traem mekem Kristin skul i kasem olgeta ples. Skul i mas kam olsem wan samting we ol hiten man oli laekem, mo oli rere blong folem from we i laenap wetem tingting blong olgeta. Ol hiten man ya oli wosip long plante god, be nyufala skul ya i strong blong talem se i gat wan God nomo. Taswe, blong faenem wan rod we olgeta evriwan oli agri long hem, jyos i putumap sam “tabu man” blong tekem ples blong ol god blong bifo, ol god we oli haf man, mo ol bigfala strong man long ol kastom store. Long saed ya, buk ya Ekklisiastiki Istoria (Histri blong Jyos) i talem se: “Taem ol hiten man oli stat joen long Kristin skul, i isi nomo blong luk olsem wanem ol man blong skul we oli ded from bilif blong olgeta, oli kam olsem ol strong man long ol kastom store blong olgeta, we oli bin sakemaot. Nao oli stat givim ona long ol man blong skul ya, olsem we oli bin givim ona bifo long ol strong man long ol kastom store . . . Be, plante taem, fasin ya blong givim ona long ol tabu man i kam olsem fasin blong wosip long aedol stret.”
Wan narafala buk i eksplenem olsem wanem ol “tabu man” oli kam insaed long Krisendom, i se: “Long saed blong fasin blong Otodoks Jyos blong Gris blong ona long ol tabu man blong jyos, yumi faenem ol klia pruf se ol hiten skul oli gat bigfala paoa long jyos ya. Ol fasin we ol man oli presem ol god blong Gris from, bifo we [ol man ya] oli kam insaed long Kristin skul, naoia oli putum i go long ol tabu man. . . . Long ol faswan yia blong nyufala skul, ol man blong hem oli karemaot god blong san (Fibus Apolo), mo oli putum Profet Elaeja long ples blong hem. Mo oli bildim ol jyos haos antap, no kolosap long, ol olfala haos prea no tabu ples blong god ya, we oli brobrok nogud finis. Bighaf blong ol ples ya oli stap antap long ol hil, long evri ples we ol man Gris bifo oli bin givim ona long Fibus Apolo, we i stap givim laet long man. . . . Oli talem tu se woman god ya Atena we hem i wan vejin, i sem mak long Vejin Meri. Taswe, taem oli spolem aedol blong woman god ya Atena, ol man we oli bin wosip long hem oli no harem nogud tumas, from we i gat wan narawan i karem ples blong hem.”—Neoteron Enkyklopaidikon Lexikon (New Encyclopedic Dictionary), Buk 1, pej 270-271.
Eksampel, tingbaot samting we i hapen long Atens kolosap long yia 400 K.T. Bighaf blong ol man we oli laef long Atens long taem ya, oli stap long hiten skul. Wan long ol kastom blong olgeta we i tabu moa, hemia ol lafet we oli mekem long taon ya Elusis. I gat tu haf blong ol lafet ya,f mo oli mekem evri yia long manis Febuwari long taon ya Elusis, we i stap 23 kilomita notwes long Atens. Blong kam joen long ol lafet ya, ol hiten man long Atens oli mas folem Tabu Rod (Hi·e·raʹ Ho·d·osʹ). Ale, ol lida blong taon ya oli waesgud, oli traem faenem wan narafala ples blong wosip. Long semfala rod, kolosap long 10 kilomita longwe long Atens, oli bildim wan haos blong ol pris, nem blong hem, Haos blong Dafni. Haos ya i blong pulum ol hiten man i kam, mo blong blokem olgeta blong oli no go long ol lafet ya. Oli bildim wan jyos we i joen wetem Haos ya blong Dafni. Oli bildim jyos ya antap long faondesen blong wan olfala haos prea, we bifo oli yusum blong wosip long god ya blong ol man Gris, Dafnaos, no Pitios Apolo.
Long aelan blong Kitira long Gris, yumi save faenem pruf tu blong soemaot se oli joenem ol hiten god wetem wosip blong ol “tabu man.” Antap long wan hil long aelan ya, i gat tu smol Bisantin jyos. Oli bildim wan blong ona long “Tabu” George, mo narawan blong ona long Vejin Meri. Taem oli digim graon long ples ya, oli faenemaot se 3,500 yia bifo, i gat wan haos wosip blong ol man Krit i stap long ples ya. Long ol yia 500 K.T. no 600 K.T., ol “Kristin” oli bildim wan jyos blong ona long “Tabu” George, stret long ples ya we i bin gat haos wosip ya long hem bifo. Wok ya i gat wan narafala mining tu. Nyufala stampa haos ya we ol man Krit oli yusum blong mekem wosip, i bos long olgeta rod blong ol sip we oli ron long Solwora blong Aejian. Oli bildim tufala jyos long ples ya, blong mekem se Vejin Meri mo “Tabu” George tufala i glad long olgeta. Mo oli mekem lafet blong “Tabu” George long sem dei we oli mekem lafet blong “Tabu” Niklas, hemia tabu man we i “lukaot long ol man blong solwora.” Wan nyuspepa we i givim ripot long ol samting ya we oli faenem, i talem se: “Tede, pris [blong Grik Otodoks jyos] i stap go antap long hil ya, long sem fasin olsem pris blong Krit i mekem long taem bifo.” !Hemia i blong mekem ol sevis blong skul long ples ya!
Wan woman blong stadi long histri, i tokbaot bigfala paoa we ol hiten skul blong Gris oli gat long Kristin skul we i kam fulap long apostasi. Hem i talem se: “Plante taem, ol hiten bilif, we oli faondesen blong Kristin skul, oli stap sem mak nomo taem oli joenem olgeta wetem ol bilif blong skul. Samting ya i soemaot se ol man oli gohed blong holemtaet ol kastom.”
‘Wosipim God We Yumi Save Hem’
Jisas i talem long woman Sameria se: ‘Mifala i stap mekem wosip long God, we mifala i save hem. . . . Prapa man blong mekem wosip i save mekem wosip long Papa blong yumi wetem speret mo trutok, from we, Papa i stap lukaot man olsemia blong mekem wosip long hem.’ (Jon 4:22, 23) !Makem se yumi mas wosip wetem trutok! Taswe, sipos man i no gat stret save mo bigfala lav long trutok, i no gat wan narafala rod nating blong wosipim God long fasin we God i glad long hem. Trufala Kristin skul i mas stanap long trutok, i no long ol kastom mo fasin we hem i karem long ol hiten man. Yumi save finis wanem tingting blong Jeova taem ol man oli traem mekem wosip long hem long fasin we i no stret. Aposol Pol i raet i go long ol Kristin long taon blong Korin long Gris bifo, i se: “?Olsem wanem Kraes mo Setan, tufala i save agri? . . . ?Olsem wanem haos blong God i gat ples blong ol narafala god oli save stap insaed?” (2 Korin 6:15, 16) God i no laekem nating enikaen fasin blong traem joenem haos blong hem wetem ol aedol.
Mo tu, Baebol i talemaot long tok we i klia nomo, se i no stret nating blong prea long ol “tabu man,” olsem se oli save toktok long God from yumi. Taem Jisas i tijim ol man blong hem blong prea, hem i talem se oli mas prea i go long Papa nomo. Hem i se: “I stret blong yufala i prea olsem hemia. ‘Papa blong mifala we yu stap long heven, nem blong yu i tabu.’ ” (Matyu 6:9) Mo Jisas i talem tu se: ‘Rod ya, mi ya. Trutok ya, mi ya. Laef ya, mi ya. I no gat man i save kam long Papa blong mi, sipos mi mi no tekem hem. Sipos yufala i askem samting long nem blong mi, bambae mi mi save mekem.’ Mo aposol Pol i talem se: “I gat wan God nomo i stap. Mo i gat wan man nomo i stap, we i save tekem ol man oli kam joen wetem God. Hemia man ya Jisas Kraes.”—Jon 14:6, 14; 1 Timote 2:5.
Sipos yumi rili wantem se God i harem ol prea blong yumi, i impoten tumas se yumi prea long hem long fasin we Tok blong hem i tijim yumi blong mekem. Pol tu i tokbaot rod ya nomo we i stret blong folem blong prea long God, i se: “Jisas Kraes ya we i ded, mo we biaen God i mekem hem i laef bakegen long ded, hem i stap sidaon long raet saed blong God, i stap toktok long God oltaem from yumi.” “Hem i save sevem olgeta we oli joen long hem blong kam long God. From we hem bambae i laef oltaem, mo bambae i stanap oltaem long fes blong God, blong prea from olgeta.”—Rom 8:34; Hibrus 7:25.
‘Wosip Wetem Speret Mo Trutok’
Kristin skul we i bin letem ol gyaman tijing oli kam insaed long hem, i no bin gat paoa long saed blong speret, mo i no bin gat tabu speret blong God blong sapotem hem tu. Taswe, hem i no save pulum ol hiten man blong lego ol gyaman wosip blong olgeta, mo folem ol trufala tijing blong Jisas Kraes. Hem i karem ol hiten bilif mo fasin, blong traem pulum plante man, mo blong traem kasem paoa mo haenem. From samting ya, hem i no mekem ol man oli kam ol gudfala Kristin we God mo Kraes tufala i agri long olgeta, no gat. Hem i mekem oli kam ol gyaman man blong bilif, ol “rabis gras” we oli no stret blong go insaed long Kingdom.—Matyu 13:24-30.
Be, long taem ya blong en, i gat wan bigfala wok i stap gohed we Jeova i stap lidim, blong stanemap trufala wosip bakegen. Ol man blong Jeova long olgeta ples blong wol, nomata wanem kastom, grup blong man, no skul oli gruap long hem, oli stap traehad blong mekem laef mo bilif blong olgeta i laenap wetem ol rul blong Baebol. Sipos yu wantem save moa long saed blong fasin blong wosipim God “wetem speret mo trutok,” plis go luk ol Wetnes blong Jeova long ples blong yu. Bambae oli glad tumas blong halpem yu blong mekem wok blong God long fasin we God i agri long hem, mo we i stanap long fasin blong tingtinggud, mo stret save long saed blong Tok blong hem. Pol i raetem se: “Ol brata mo sista. From we God i mekem i gud tumas long yumi long plante samting, mi mi talem strong long yufala, se plis yufala i mas givim olgeta laef blong yufala i go nomo long God. Hemia wan presen we yufala i save givim blong mekem wosip long hem, wan presen we i laef, we i tabu, mo we God i glad blong tekem. Hemia i olsem prapa wosip long God, we i kamaot long tingting blong yufala. Yufala i mas no letem fasin blong yufala i kam olsem fasin blong ol man long wol. Yufala i mas letem God i jenisim tingting blong yufala, blong mekem tingting blong yufala i nyufala olgeta. Nao bambae yufala i save jusumaot ol fasin we God i wantem, wanem i gud, mo wanem God i glad long hem mo wanem i stret gud blong mekem.” Mo hem i talem long ol man Kolosi se: “Oltaem mifala i stap prea from yufala, i stat long taem ya we mifala i kasem nyus blong yufala fastaem. Mifala i stap askem long God blong Tabu speret i mekem yufala i waes, yufala i man blong luksave, blong bambae yufala i savegud olgeta samting we God i wantem. Nao bambae yufala i save mekem laef blong yufala i kam olsem we Masta blong yumi i wantem. Oltaem bambae yufala i save mekem ol fasin we hem i glad long hem. Nao bambae yufala i gat frut long laef blong yufala, we yufala i stap mekem ol gudgudfala wok, mo bambae yufala i save kam we yufala i save God moa.”—Rom 12:1, 2; Kolosi 1:9, 10.
[Ol futnot]
a Ol skul we oli stap talem se oli Kristin.
b Sam Baebol oli tanem Grik tok ya haʹgi·os i kam “man blong God,” mo sam narafala oli tanem i kam “tabu man.”
c Wan grup blong man we oli joen wanples blong wosip.
d K.T. i minim Kristin Taem.
e Fasin blong agensem trufala Kristin bilif.
f Lafet we oli kolem Bigfala Elusinia, oli mekem evri yia long manis Septemba, long Atens mo long Elusis.
[Bokis/Foto blong pija long pej 28]
Yusum Patenon Long Fasin We i Defren
“Kristin” Hedgavman ya Theodosius 2, we i stanemap ol loa long saed blong taon blong Atens (438 K.T.), i sakemaot ol kastom mo lafet blong ol hiten man, mo i satem doa blong ol haos prea blong ol hiten man. Biaen oli kam ol Kristin jyos. !Wan samting nomo we oli mas mekem blong jenisim wan haos prea i kam wan Kristin jyos, hemia se oli mas putum wan kros long hem blong mekem i kam klin!
Wan long ol faswan haos prea we oli mekem i kam Kristin jyos, hemia Patenon. Oli mekem bigfala wok, blong Patenon i kam naf blong ol man oli yusum olsem wan “Kristin” haos prea. Long 869 K.T., hem i kam bigfala jyos blong Atens. Fastaem, oli givim ona long hem taem oli kolem hem se jyos blong “Waes we i Tabu.” Maet nem ya i blong mekem ol man oli tingbaot se fastaem “masta” blong haos prea ya, hemia Atena, woman god blong waes fasin. Biaen, oli putum nem blong haos prea ya se “Woman Atens blong Mifala.” Afta eit handred yia we Otodoks jyos i yusum haos prea ya, oli jenisim hem i kam Katolik jyos blong Tabu Meri long Atens. Fasin ya blong skul blong “jenisim” Patenon, i gohed long ol yia 1400, taem ol Otoman blong Teki oli mekem hem i kam wan haos prea blong ol Muslim.
Naoia, plante taosen turis oli stap go luk Patenon, olfala Grik haos prea blong Atena Patenos (“Vejin”), we hem i woman god blong ol man Gris, mo we hem i stampa blong fasin waes. Naoia, haos ya i no moa wan jyos, be jes wan eksampel nomo blong nambawan fasin blong ol man Gris blong bildim haos.
[Tok blong pija long pej 26]
Haos blong ol pris we oli kolem Dafni—wan narafala ples we ol hiten man blong Atens bifo oli save wosip long hem