Agora Wan Impoten Ples Long Laef Blong Ol Man Atens Bifo
!OL MAN Atens we oli skulgud, oli stap singaot bigfala from we oli kros tumas! Taem i gat wan nyufala tingting i kamaot, oltaem oli stap talemaot long agora, we i olsem maket ples long taon ya blong ol man Gris. Be, naoia, ol samting oli defren olgeta. Wan man Jyu we i jes kamtru long taon ya, i “stap tokbaot ol god blong ol narafala ples.” Hem i stap talem plante gudfala tok long “ol man olbaot.” Ol Epikurian we oli flas, wetem ol Stoik we oli gat strong fes, oli stap askem se: “Man ya i jes tekem tok olbaot nomo. ?Hem i stap talem wanem? ” Yes, agora blong Atens, hem i stampa ples we eni man nomo i fri blong kam givim tok mo agyu long eni samting we hem i no agri long hem. Be, sipos wan man i kam blong tokbaot ol god blong narafala ples, hemia i save mekem ol man ples ya oli kam kros bigwan.—Ol Wok 17:17, 18.
Hemia nao nogud tingting we ol man Atens oli gat taem aposol Pol i stat prij fastaem long agora blong Atens. Hem i stap tokbaot Jisas Kraes mo fasin ya blong laef bakegen long ded. Be, sipos ol man Atens oli rere oltaem blong harem mo tokbaot enikaen nyufala tingting, ?from wanem oli no wantem we man i kam talemaot sam nyufala bilif olsem long agora?
Atens i Kasem Pablik Ples Blong Hem
Ating samting we i defren hemia ples ya agora hem wan. Hem i mekem wan spesel wok long skul mo laef blong ol man Atens. Agora blong Atens i stap long wan smol hil we i kolosap 60 hekta long not wes blong Akropolis. I luk olsem se, long stat blong ol yia faef handred B.K.T., long taem blong Solon, wan haeman blong gavman mo man blong raetem loa, oli bin jusum pis graon ya blong mekem wan pablik ples long taon ya. Biaen, ol man Atens oli gat prapa gavman blong olgeta, mo hem i wantem mekem laef blong ol manples i kam moagud. From samting ya, long wan handred yia we i kam biaen, wok blong bildim ol nyufala samting i kam antap bigwan. Samting ya i jenisim tingting blong ol man long saed blong agora, mo hem i kam stampa ples blong mekem sam wok we i moa impoten.
Grik tok ya a·go·raʹ i kamaot long wan veb we i minim “joen tugeta, kam wanples.” Tok ya i stret long agora, from we hem i olsem stampa ples we ol man long taon ya oli kam long hem blong mekem miting. Agora i kam wan impoten ples long laef blong ol man wanwan mo pablik. Hem i ples blong tokbaot ol rod blong lidim ol man mo blong pas long kot. Hem i stampa ples blong mekem maket mo bisnes, wan ples we ol man Gris oli kam blong soem ol pleplei blong olgeta, ples blong mekem ol spot, mo wan gudfala ples blong tokbaot ol bigbigfala waes blong man.
?Yu yu wantem mekem wan trep i go blong luk ol olfala haos prea, ol vranda, ol aedol, ol bigfala ston we oli stanemap olsem memori blong olgeta, mo ol narafala haos blong agora we pablik i stap yusum long Atens? Naoia bambae yumi traem luklukgud long agora blong bifo. I gud yumi fogetem noes mo bisi laef blong ol taon blong tede. Ale, tingbaot se yumi stap wokbaot long ol rod we oli wokem long ston, long medel blong ol olfala haos we oli brokbrok finis, mo ol ston we ol man oli katem gud, mo ol stonwol we gras mo wael flaoa i kavremap.
Ol Tempel, Ol Haos Prea, Mo Ol Tabu God
Ol man we oli go visitim ples ya oli sapraes blong luk plante tempel, haos wosip, mo haos blong prea we oli wokem blong ol defdefren god. Olgeta samting ya oli mekem se agora i kam wan stampa ples blong wosip, we i namba tu bigfala ples blong wosip afta long Akropolis. Long Ol Gudfala Yia we plante man Atens oli waesgud long fasin blong toktok, skul i gat bigfala paoa finis long evri haf blong laef blong ol man. Samting ya i minim se ol “tabu God” blong ol wanwan dipatmen blong gavman mo ofis we oli lukaot long ol wok blong taon ya, oli gat prapa tempel blong olgeta long agora.
Wan bilding we i bigfala moa, hemia Tempel blong Hifestas. Woman god ya Atena i joen wetem Hifestas. Ol man oli wosipim tufala god ya insaed long Tempel ya, mo oli tingbaot tufala olsem ol god blong wokem ol naesfala samting long wud mo ston. Raonabaot long tempel ya, ol man blong digim graon oli faenem plante samting we man i wokem long aean, mo ol graonpot we nem mo pija blong Hifestas i stap long olgeta. Hifestas i god blong ol man Gris we i save mekem man i gat gudhan blong wokem ol samting wetem faea. Ating long yia sikis handred K.T., oli jenisim tempel ya we i stap gud yet, i kam Grik Otodoks Jyos blong Sen Joj. Tede oli no moa yusum jyos ya tumas olsem bifo.
Be, agora i mas gat prapa tabu god blong hem tu. Hemia Sus Agoraios, we oli talem se hem nao i stap givim waes long ol man blong toktok long pablik ples. I gat wan naesfala olta blong hem we oli wokem long sas ston ya Pentalik. (Skelem wetem Ol Wok 14:11, 12.) Kolosap long olta ya, i gat wan olta blong Mama blong ol God. Olta ya i fulap long ol pija blong ol bigfala man blong faet, we oli olsem memori blong olgeta.
Longwe lelebet, i gat wan smol tempel blong Ionia. Pausanias, wan man blong stadi long ol kantri, i talem se hemia Tempel blong Apolo, we i Papa. ?From wanem? From we wan olfala kastom store blong ol man Gris i talem se Apolo i papa blong Ion, hem i stampa blong laen blong ol man Ionia. Hemia laen we ol man Atens oli kamaot long hem.a From samting ya, Apolo i wan long ol tabu god blong gavman we i stap lidim nesen, antap moa long saed blong ol defdefren grup blong ol man we oli stap mekem bisnes long taon ya.
Taem yumi go smol long not, yumi luk ol laemston blong wan smol tempel we oli bildim long medel blong yia tri handred B.K.T. Long tempel ya, oli wosipim tufala impoten god blong skul blong ol olfala bifo, hemia Sus mo Atena Fatrios. Tufala god ya oli sapotem ol grup blong man we oli holem bilif blong ol bubu blong olgeta bifo. Evri man we i wantem kam wan prapa man Atens, i mas joen long ol smosmol grup ya tu. Jes narasaed rod, yumi save faenem sam haf blong olta blong Twelef God.
Long Vranda blong Sus Eluterios we i stap kolosap, ol man oli givim ona bakegen long nambawan god blong ol man Gris. Be, long ples ya oli tingbaot hem olsem god blong fasin fri mo god we i stap karemaot man long kalabus. Bigfala vranda ya, hem i wan ples we plante man oli stap kam long hem blong wokbaot nomo, mo hem i wan ples blong miting tu. Sam man oli talem se man ya Sokrates, we i gat bigfala save long waes blong wol, i stap mit wetem ol fren blong hem long vranda ya. Nao oli sidaon wanples mo storeyan no oli wokbaot tugeta. Ol man oli karem plante samting mo presen i kam long vranda ya, olsem ol sil blong ol man we oli ded taem oli stap faet blong protektem Atens. Be, bighaf blong ol presen ya, i blong mekem se taon bambae i fri long han blong ol enemi mo i blong lukaotgud long fasin fri blong hem.
Rod Blong Panatenaea
Sipos yu krosem agora, bambae yu luk wan bigfala rod we oli wokem long ston. Rod ya, oli kolem Rod blong Panatenaea. Nem blong rod ya mo fasin we oli wokem hem, i kamaot long wan bigfala lafet blong Atens, nem blong hem Panatenaea. Long taem blong lafet ya, oli karem kaliko blong woman god ya Atena, mo oli wokbaot wetem folem rod ya, stat long Haos blong Prosesen (kolosap long get blong taon) i go kasem Akropolis. Wan pija we ol man oli katem long stonwol blong Tempel ya Partenon, i givhan long yumi blong luk se wokbaot ya blong Panatenaea i bigwan mo i flas gud. Pija ya i soem sam man we oli ron long hos, sam oli ron long kat we anamol i pulum, sam narafala oli karem ol buluk mo sipsip blong mekem sakrifaes, mo i gat ol yangfala boe mo gel we oli karem ol samting blong mekem ol sakrifaes ya. Ol stret man Atens wetem sam narafala man we oli singaot olgeta i kam long taem ya, oli stap wajem bigfala grup ya we i wokbaot. Ol man we oli wokem agora, oli bin mekem gudfala plan fastaem from we oli tingbaot se fulap man tumas bambae oli joen long spesel lafet ya. Wan eksampel, hemia ol vranda wetem ol yad blong olgeta mo ol step long doa. Oli rili wokem gud, long wan fasin we i joenem ples ya i go long bigfala rod we ol man oli wokbaot folem long lafet ya. Ol step ya we oli wokem long fored blong agora, oli naf blong karem plante man we oli kam blong wajem spesel wokbaot ya.
‘Fulap Long Ol Aedol’
From we i gat plante tumas tempel, aedol, mo ol bigfala ston we oli stanemap olsem memori blong olgeta, yumi no sapraes we aposol Pol i ‘stap harem nogud tumas from we i luk we ples ya i fulap tumas long ol aedol.’ (Ol Wok 17:16) Samting we Pol i luk taem hem i kam insaed long agora, i mas mekem hem i sapraes bigwan. Ol Falikb aedol blong god Hemis, oli fulap tumas. Taswe oli nidim fulwan vranda, we oli kolem Vranda blong Hemis, blong putum ol aedol ya insaed. Long sam narafala pija we man i pentem, oli raetem ol kros long kaliko blong Hemis—ol kros ya oli saen blong laef mo fasin blong karem plante pikinini. Long ples ya i gat wan aedol blong Venus Jenetriks, woman god ya blong seks mo lav. Mo tu, i gat wan aedol blong Dionisus we i fulap long ol smosmol kros. Blong makem se agora i “tabu tumas” i gat wan ston mo wan besin wetem wora we i “tabu” insaed long hem, oli stap long get. Eniman we i wantem kam insaed long agora i mas wasemaot doti blong hem fastaem.
Taem yumi tingbaot ol man ya we oli rili strong long skul blong olgeta, yumi kasem save wantaem se i denja tumas long Pol blong stap long taon ya. Ol man oli gat tingting ya se hem i “stap tokbaot ol god blong narafala ples.” Mo long taem ya, loa i talem se ‘man i no save gat wan narafala god, no wan nyufala god. Hem i no save wosip long eni god blong narafala ples, sipos ol man long pablik oli no agri long god ya fastaem.’ Taswe, yumi no sapraes we oli pulum Pol i go long Ereopagas blong askem kwestin long hem.—Ol Wok 17:18, 19.
Stampa Ples Blong Lidim Wok blong Gavman
Wan raon haos we nem blong hem Tolos i hedkwota blong gavman long Atens. Long naet, plante jeaman blong taon ya oli stap slip insaed long haos ya. Hemia i min se, i gat ol haeman blong gavman oli stap oltaem blong mekem wok blong olgeta. Insaed long haos ya, oli kipim wan skel mo sam kaen mita blong mesarem samting. Ol haos we ol defren dipatmen blong gavman oli yusum, oli stap kolosap nomo long ples ya. Haos blong Kaonsel i stap long vranda blong wan haos long saed blong hil long not wes blong Tolos. Long vranda ya, ol 500 memba blong Kaonsel oli mekem miting blong tokbaot ol wok blong komiti mo rerem ol loa blong ol Asembli.
Wan narafala impoten haos long Atens hemia Royal Vranda. Long ples ya, Rula blong Atens—we i wan long ol tri bigfala jaj blong taon ya—i mekem wok blong hem. Long haos ya, hem i lidim plante wok long saed blong ol skul mo loa. Ating, kot ya nao we Socrates i pas long hem, taem oli jajem hem se hem i no soem respek long skul blong olgeta. Oli raetem olgeta loa blong ol olfala blong Atens bifo, i stap long wol blong wan haos stret long fored blong Royal Vranda ya. Evri yia, ol hae rula, no bigfala jaj blong Atens, oli kam stanap long wan ston we i stap fored long bigfala haos ya, mo oli talemaot promes blong mekemgud wok blong olgeta.
Vranda Blong Atalus
Wan bilding nomo blong agora we i stapgud yet, hemia Vranda blong Atalus. Olsem wan yangfala man, Atalus, we i King blong Pegamam (faswan handred yia B.K.T.), i mekem ol stadi blong hem long ol haeskul blong Atens. Plante narafala pikinini long famle blong ol king long Mediterenian long taem ya, oli kam skul long ples ya tu. Jes afta we Atalus i kam king, hem i mekem wan nambawan presen blong taon ya we hem i bin skul long hem. Presen ya hemia nao Vranda blong Atalus.
Ol man oli yusum Vranda blong Atalus moa olsem ples blong spel, wokbaot wetem ol fren, mo blong storeyan. Floa mo vranda blong hem oli bigwan mekem se ol man oli laekem yusum ples ya blong wajem ol grup blong man we oli wokbaot long rod. Mo from we plante man oli kam long haos ya blong spel mo wokbaot, mekem se hem i kam stampa ples blong salem ol samting tu. Ating ol bisnes man oli stap rentem ol ples ya i go long Gavman blong mekem se haos ya i wan rod blong winim mane blong gavman.
Tede, ol man oli mekemgud Vranda blong Atalus bakegen, stret olsem we oli wokem fastaem. Olsem nao, yumi lanem moa long saed blong plan blong bildim haos we ol man bifo oli wok folem. Bigfala blong hem, ol pos we oli katem gud, ol sado mo laet we oli pastru long hem, mo ol samting we oli nambawan mo oli naes we oli yusum blong bildim haos ya, oli mekem se hem i defren olgeta long ol narafala haos long taon ya. Blong mekem se haos ya i no folem wan stael nomo, oli yusum tri defren stael blong katem ston we i blong ol man Dorik, Ionia, mo Ijip.
Wan Ples Blong Kastom
Wan bilding we oli stap yusum blong mekem plante lafet we oli joen wetem kastom long Atens, hemia haos ya we oli kolem Konset. Haos ya i wan presen we Vipsanius Agrippa, we hem i tawean blong Ogastas, Hed Gavman blong Rom, i wokem. Oli wokem fored blong hem wetem wan kaen ston we i gat plante defren kala. Haos ya, i naf blong tekem samwe long 1,000 man. Longfala blong hem i samwe long 25 mita mo i no gat pos long medel blong hem. !Hemia wan long ol beswan fasin blong wokem ruf blong haos we ol man long taem bifo oli gat gudhan blong mekem! Be, maet bighaf blong ol pleplei we oli stap mekem long haos ya oli no stret nating blong ol trufala Kristin ol go luk, from we oli no leftemap ol gudfala fasin.—Efesas 5:3-5.
Eniman long taem bifo, we i wantem kasem moa save long wan samting, maet hem i go long Laebri blong Pantainos. Wol blong haos ya i fulap long ples blong putum ol buk, mo long ol ples ya oli kipim ol skrol we oli wokem long gras ya papiras mo skin blong anamol. Bigfala rum blong laebri ya i lukluk i go long wes, narasaed long wan laen blong bigfala pos we oli raonem vranda blong hem—hemia wan gudfala ples blong wokbaot, rid, mo tingting dip. Ol man oli faenem wan ston we oli raetem tufala rul blong laebri ya long hem. Hemia tufala rul ya: “Man i no mas tekem wan buk i go wetem hem,” mo “[Laebri] i open stat long sikis klok i go kasem twelef klok.”
Agora Tede
Long ol yia we oli jes pas, sam man blong Amerikan Skul blong Klasikel Stadi, oli digimaot kolosap fulwan eria blong agora. Agora i stap gud nomo daon long Akropolis. Hemia wan nambawan ples we wan turis i save go long hem sipos hem i wantem save lelebet long histri blong Atens bifo.
Monastiraki Flea Market—we i no longwe long agora mo Akropolis—i wan narafala ples bakegen we i nambawan tumas. Man we i visitim ples ya i save faenem fulap narakaen samting long saed blong kastom blong ol man Gris, mo olkaen samting we ol man long Medel Is oli stap salem long jip praes nomo. Mo, tru tumas, eniman we i kam visitim ples ya, bambae i luk ol Wetnes blong Jeova tu, we oli mekem semfala wok ya we aposol Pol i bin mekem bitim 1,900 yia bifo—hemia wok blong talemaot gud nyus blong Kingdom ‘long ol man olbaot.’
[Ol futnot]
a Nem ya Ionia i kamaot long man ya Javan, we i pikinini blong Jafet mo i bubu blong Noa.—Jenesis 10:1, 2, 4, 5.
b Tabu haf blong bodi blong man.
[Bokis blong pija long pej 28]
Bisnes Long Atens
Agora i stampa ples blong tokbaot bigfala save mo fasin blong laef blong ol man Atens. Be i no hemia nomo. Hem i bigfala maket ples blong taon ya tu. Atens i kam stampa ples blong mekem bisnes, we plante man oli savegud long hem from we valyu blong mane blong hem i hae. Mo tu, waes fasin blong ol rula blong hem, we oli kasem oda ya blong meksua se olgeta bisnes oli stret mo i no gat man i stil, oli pulum man i kam long taon ya.
Atens i salem waen, oel blong oliftri, eg blong sugabag, ol flas ston, mo olting blong wokem haos olsem brikis mo aean, i go long ol narafala kantri. Be long ol samting we hem i pem long ol narafala kantri, flaoa nao i samting we hem i pem moa. From we Atika (ol ples raonabaot long Atens) i no givim inaf kakae long ol man long ples ya, i gat sam rul we ol bisnes man oli mas folem. Maket long Piraeus (ples we ol sip oli kam angka long hem long Atens) i mas gat inaf kakae oltaem blong fidim ol man long taon ya, mo ol ami tu. Mo ol bisnes man oli no gat raet blong kipim ol kakae i stap blong salem bakegen long praes we i hae moa taem i gat hadtaem blong kasem kakae.