Trufala Stret Fasin Blong Jajem Man—?Wetaem Mo Olsem Wanem?

OL GUDFALA man we oli no gat poen, oli no nid blong fraet long trufala stret fasin blong jajem man. Yes, ol man long kolosap evri ples blong wol, oli gat risen blong glad sipos kantri blong olgeta i gat wan plan blong jajem ol man long stret fasin. Plan ya i minim se i gat ol loa, ol polis blong mekem loa i stanap, mo ol kot blong jajem ol man nogud. Ol trufala Kristin oli respektem plan blong jajem ol nogud fasin long kantri blong olgeta, from we oli folem advaes ya blong Baebol blong “ona long gavman.”​—Rom 13:​1-7.

Be, sam kot long ol kantri, oli bin mekem sam mastik we oli spolem plante man mo oli mekem sem long ol kot ya tu.a Bitim we oli panisim ol nogud man mo lukaot long ol gudfala man, oli bin panisim sam gudfala man from fasin blong brekem loa we oli no bin mekem. Sam narafala oli bin spenem plante yia long kalabus, nao biaen, oli letem olgeta oli gofri bifo we ol yia blong olgeta oli finis, from we oli no moa sua sipos oli bin brekem loa, mo sipos jajmen blong kot agensem olgeta i stret. Taswe, plante man oli stap askem se: ?Bambae i gat wan taem we trufala stret fasin blong jajem olgeta man evriwan i save kamaot? Sipos yes, ?wetaem mo olsem wanem? ?Yumi save trastem hu blong lukaot long ol gudfala man? ?Mo ol man we oli stap safa from we kot i jajem olgeta long fasin we i no stret, oli gat wanem hop?

Fasin Blong Jajem Man We i No Stret

Long Jemani, long ol yia biaen long 1980, i gat “wan bisnes i pas long kot we i mekem moa toktok i kamaot i bitim olgeta narafala samting we oli bin hapen afta long laswan bigfala faet blong wol.” Kot i givim panis long wan mama se hem i mas stap long kalabus blong ful laef blong hem, from we hem i kilim tufala gel blong hem i ded. Be, plante yia biaen, oli jekem bakegen ol tok we oli putum agensem woman ya, nao oli letem hem i gofri blong wet blong pas long kot bakegen. Long 1995, nyuspepa ya, Die Zeit, i talem se, maet faswan disisen blong kot “i wan mastik long fasin blong jajem man.” Kam kasem taem we mifala i raetem store ya, woman ya i stap naen yia long kalabus, we oli no sua se hem i kilim tufala gel blong hem i ded no nogat.

Long wan naet long Novemba 1974, tu bom oli bosta long medel blong taon blong Bimingam, Engglan, mo 21 man oli ded from. Wan man blong Palemen, Chris Mullen, i raetem se, hemia wan samting “we ol man long Bimingam oli neva save fogetem.” Biaen, “ol polis oli holem sikis man we oli no gat fol, from we oli talem se ol man ya oli mekem wan rabis wok blong kilim narafala man i ded, we i bigwan moa i bitim olgeta yia bifo.” Biaen, kot i karemaot tok ya we i putum agensem ol man ya​—!be hemia afta we oli stap 16 yia finis long kalabus!

Loea Ken Crispin i tokbaot wan bisnes we i pas long kot, we i “pulum intres blong moa man i bitim ol narafala samting we oli hapen long histri blong ol kot long Ostrelya.” Wan famle i stap spel long haos tapolen blong olgeta kolosap long Bigfala Ston Ya Eres. Wantaem nomo, bebi blong olgeta i lus, mo oli neva faenem hem bakegen. Kot i talem se mama nao i kilim bebi ya i ded, ale hem i pas long kot, mo oli givim panis long hem se i mas stap ful laef blong hem long kalabus. Long 1987, afta we hem i stap tri yia long kalabus, wan narafala kot i faenemaot se ol tok we faswan kot i putum agensem hem, i no naf blong sanem hem i go long kalabus. Oli letem hem i gofri, mo oli karemaot ol tok agensem hem.

Long 1986, wan man i kilim i ded wan gel blong 18 yia long saot blong Yunaeted Stet. Polis i holem wan medel man, hem i pas long kot, mo oli panisim hem se hem i mas ded. Hem i stap long kalabus blong sikis yia, nao oli jes faenemaot se hem i no joen nating long rabis fasin ya blong kilim gel ya i ded.

?Olsem wanem? ?Ol store ya oli soem nomo se ol kot oli mekem mastik sam samtaem long fasin blong olgeta blong jajem ol man? David Rudovsky, blong Yunivesiti blong Pensylvania Loa Skul, i talem se: “Mi mi stap wok wetem ol kot blong 25 yia nao, mo mi luk plante man we oli pas long kot. Mi ting se long olgeta man we kot i jajem olgeta se oli gat fol . . . Ating faef kasem 10 pesen blong olgeta oli no gat fol.” Crispin i askem wan kwestin we i save mekem tingting blong yumi i trabol, i se: “?I gat sam narafala man we oli no gat fol, we oli stap sidaon mo harem nogud yet long rum blong olgeta long kalabus?” ?Olsem wanem ol nogud mastik olsemia oli save kamaot?

Ol Kot Blong Man—Wetem Ol Slak Fasin Blong Man

Long 1991, Kot Blong Apil long Briten i talem klia se: “I no gat wan plan we ol man oli stanemap, we i stretgud olgeta.” Yumi save trastem ol kot se oli stret, go kasem mak ya nomo se ol man we oli stanemap olgeta mo mekem olgeta oli wok, oli stret. Ol man oli save mekem mastik, gyaman, mo agensem narafala from we hem i defren long olgeta. Taswe, yumi no mas sapraes se ol semfala slak fasin ya oli kamaot long ol kot tu. Tingbaot samting ya.

Jaj Rolf Bender blong Jemani, i talem se long 95 pesen blong ol trabol blong brekem loa we oli pas long kot, disisen blong kot i stanap long tok blong ol wetnes. ?Be ol wetnes ya long kot oli tok tru oltaem? Jaj Bender i no tingting olsem. Hem i ting se, maet stret haf blong ol wetnes we oli toktok long kot oli gyaman. Bernd Schünemann, tija blong loa long Yunivesiti blong Munik, Jemani, i talem samting we i kolosap sem mak. Taem man blong nyuspepa ya, Die Zeit, i askem kwestin long tija ya Schünemann, tija i talem se kot i lesin fastaem long tok blong ol wetnes, nating sipos tok blong olgeta i tru no i gyaman. Hem i talem se: “Mi mi ting se bigfala risen blong ol mastik long fasin blong jajem man, hemia se jaj i dipen long tok blong ol wetnes we i no tru.”

Ol wetnes oli save mekem mastik. Mo ol polis tu. Sipos i gat wan nogud fasin blong brekem loa i kamaot we i mekem ol man oli kros tumas, samting ya i fosem ol polis blong holem wan man kwiktaem. Long ol taem olsem, i gat sam polis we oli bin givim ol gyaman pruf, no oli bin fosem wan man blong talemaot se hem nao i mekem nogud fasin ya. Tingbaot sikis man ya bakegen, we ol polis oli holem olgeta from we oli bilif se oli bin sakem tufala bom ya long Bimingam. Afta we oli letem olgeta oli gofri, nyuspepa blong Briten, The Independent, i raetem long bigfala hanraet long fas pej blong hem se: “Ol kruked Polis Oli Gat Fol From Jajmen Blong Sikis Man.” Nyuspepa ya The Times i talem se: “Ol polis oli bin gyaman, mekem plan tugeta, mo yusum ol trik.”

Samtaem, fasin agens i save pulum polis mo ol man tu, blong putum fol long wan man we kala, jyos, no kantri blong hem i defren long olgeta. U.S.News & World Report i talem se, long taem olsem, wok blong faenemaot hu i brekem loa, i save “stanap long kala blong man i bitim we i stanap long stret save mo tingting.”

Taem wan bisnes i pas long kot, hem i no tok blong ol wetnes nomo we i save gat paoa long disisen blong kot, be ol pruf blong sayens tu. Wan kaen sayens we i stap kam moa strong blong kasem save long hem, hemia save blong ol dokta mo hospital we kot i yusum olsem pruf blong halpem olgeta blong jajem man. Long saed ya, maet jaj mo ol man long juri oli mas tekem disisen we i stanap long fasin blong wan masket blong faerap, mak blong fingga blong man, wan hanraet, sam blad, kala blong hea, tred blong wan klos, no sam smosmol samting we oli kolem DNA long ol sel blong bodi blong man. Wan loea i talem se i hadwok moa long ol kot naoia, from we i gat “fulap man blong sayens we oli stap eksplenem ol samting long fasin we i mekem hed blong man i fasfas nomo.”

Mo tu, buk ya Nature i talem se i no olgeta man blong sayens we oli agri long pruf we ol dokta mo hospital oli givim. Hem i se: “Ol sayentis we oli stadi long pruf blong ol dokta mo hospital, oli save gat ol defdefren tingting tu.” Sore tumas, “gyaman pruf we ol dokta mo hospital oli givim, oli stampa blong plante nogud disisen we kot i bin tekem.”

Nomata weples yumi stap long hem, ol kot blong naoia oli no stretgud olgeta. Taswe, ?yumi save trastem hu blong lukaotgud long ol stret man? ?Yumi save holem hop ya se wan dei bambae i gat trufala stret fasin blong jajem man long wol ya? ?Mo olgeta man we oli kasem wan nogud jajmen finis long kot, oli save gat hop?

“Mi, Jeova, Mi Mi Laekem Stret Fasin”

Sipos yu no wan famle blong yu i stap safa from wan disisen blong kot we i no stret, Jeova God mo Pikinini blong hem, Jisas, tufala i save wanem trabol we yu stap kasem. Nogud disisen we kot i mekem taem oli jajem Kraes se hem i mas ded long wan pos, i moa nogud i bitim ol narafala nogud fasin blong jajem man we oli bin kamaot samtaem. Aposol Pita i talem se, Jisas “i no mekem wan samting nogud.” Be, ol gyaman wetnes oli tok agensem hem, nao kot i jajem hem, mo oli kilim hem i ded.​—1 Pita 2:​22; Matyu 26:3, 4, 59-​62.

!Tingbaot filing blong Jeova long saed blong nogud fasin ya we oli mekem long Pikinini blong hem! Stret fasin i wan bigfala fasin blong Jeova. Baebol i talem se: “Olgeta fasin blong hem oli stret.”​—Dutronome 32:4; Ol Sam 33:5.

Long Isrel bifo, Jeova i stanemap wan nambawan plan blong jajem man. Sipos ol jaj long Isrel oli no save faenemaot hu man we i kilim narafala i ded, oli mas mekem sakrifaes blong tekemaot fol from ded blong man ya. I no gat samting we i fosem ol jaj blong hareap blong putum fol long wan man, mekem se oli save givim panis long man we i no gat fol. Oli no save jajem wan man se hem i kilim narafala i ded, sipos ol pruf oli no klia, no from pruf blong sayens nomo. I mas gat tu man no bitim tu man, we oli bin luk wetem prapa ae blong olgeta, se man i kilim narafala i ded. (Dutronome 17:6; 21:​1-9) Ol samting ya oli soem se Jeova i gat ol haefala rul, mo se hem i wantem we ol man oli jajem ol narafala wetem stret fasin. Yes, hem i talem se: “Mi, Jeova, mi mi laekem stret fasin.”​—Aesea 61:8.

I tru, ol jaj long Isrel oli save mekem mastik olsem ol jaj tede. I gat sam taem we oli no bin folemgud loa blong jajem man. King Solomon i raetem se: “Sipos yu luk wan man we i mekem i strong tumas long puaman, no jaj blong wan eria we i jajem narafala long fasin we i raf mo i no stret, yu no mas sapraes long samting ya.”​—Eklesiastis 5:8.

Jeova i stretem nogud jajmen we kot i mekem agensem Pikinini blong hem. From we Jisas i sua se bambae Hem i mekem olsem, hem i kasem paoa, ‘hem i luksave we bambae i save haremgud, . . . hem i go blong ded long pos, i no lego rod blong hem.’ Long sem fasin, yumi mas holem gudfala tingting long saed blong laef long paradaes long fyuja aninit long rul blong Mesaea, we i gat trufala stret fasin blong jajem man i stap. Samting ya i save givim paoa long yumi blong stanap strong tru long ol tok we yumi harem long saed blong ol fasin no stret blong jajem man, no tru long wan trabol olsem, we maet i kasem yumi long olfala wol ya. I no gat wan nogud samting we man i save mekem agensem yumi blong spolem yumi, we Jeova i no save stretem long stret taem blong hem. Ol man tu we oli ded from we kot i bin jajem olgeta long rong fasin, oli save laef bakegen long ded.​—Hibrus 12:2; Ol Wok 24:15.

Sipos yumi kasem wan jajmen we i no stret agensem yumi, yumi save glad se long plante kantri ol kot oli putumap ol man mo rod blong traem stretem trabol olsem. Ol Kristin oli save yusum ol rod ya. Be, oli no mas fogetem samting ya: Ol kot we oli mekem mastik oli soemaot se fasin blong laef long wol ya i nidim blong jenis bigwan. Hemia nao samting we bambae i hapen i no longtaem​—mo God bambae i mekem i kamaot.

I no longtaem, bambae Jeova i spolem ol fasin we oli no stret nating long wol ya, mo putum wan nyufala fasin blong laef long ples blong hem, we “stret fasin nomo bambae i stap long hem.” Yumi save bilif fulwan se, long taem ya, Man we i Wokem yumi bambae i jajem ol man long stret fasin, tru long Mesaea King blong Hem, Jisas Kraes. !Yes, trufala stret fasin blong jajem yumi evriwan i stap kolosap! Yumi glad tumas long nyus ya.​—2 Pita 3:​13.

[Futnot]

[Tok Makem Poen Long Pej 27]

Ol kot we oli save mekem mastik​—wetem ol nogud gavman, ol rabis skul, mo ol kruked bisnesman tu​—oli soemaot se fasin blong laef long wol ya i nidim blong jenis bigwan

[Bokis blong pija long pej 28]

Baebol i Leftemap Tingting

Long Novemba 1952, Derek Bentley mo Christopher Craig, tufala i brekem lok blong wan dok long Kroidon, kolosap long London, Engglan. Long taem ya, Bentley i gat 19 yia mo Craig i gat 16 yia. Ol man oli singaot polis, nao Craig i sutum wan polis i ded. Craig i stap naen yia long kalabus. Be, long Janewari 1953, oli hangem nek blong Bentley, from we oli talem se hem nao i kilim polis ya i ded.

Stret sista blong Bentley, nem blong hem Iris, i mekem bigfala wok mo plante toktok blong 40 yia, blong pruvum se brata blong hem i no bin kilim man ya i ded. Ale, long 1993, Gavman i karemaot jajmen agensem Derek Bentley, mo oli talem se i no stret we oli bin hangem nek blong hem. Iris Bentley i tokbaot bisnes ya long buk blong hem, Let Him Have Justice:

“Samwe long wan yia bifo we polis ya i ded, Derek i mitim wan Wetnes blong Jeova long rod . . . Sista Lane i stap long wan haos long Ferviu Rod, i no longwe long mifala. Ale, hem i singaot Derek i go long haos blong hem blong lesin long sam Baebol store. . . . Samting we i gud se, Sista Lane i gat ol Baebol store ya long kaset, mo hem i givim ol kaset ya long Derek [from we Derek i no save rid gud]. . . . Oltaem, Derek i kambak long haos mo i talemaot long mi ol samting we woman ya i bin eksplenem long hem, olsem hemia se, bambae yumi laef bakegen afta we yumi ded.”

Iris Bentley i go luk brata blong hem taem i stap wet long kalabus blong ded. ?Wanem filing blong boe ya? Iris i talem se: “Ol save ya we Sista Lane i bin talem long hem, i givhan long hem blong winim ol filing blong hem long ol laswan dei blong laef blong hem.”​—⁠Mifala nomo i raetem italik.

Sipos yu yu stap safa from wan mastik blong kot blong jajem yu, i gud we yu ridim mo tingting dip long ol trutok blong Baebol. Samting ya i save leftemap tingting blong yu, from we Jeova God hem i ‘Papa blong yumi we i gat sore, hem i God we i stampa blong givhan. Hem i stap givhan long yumi long olgeta trabol blong yumi.’​—2 Korin 1:​3, 4.

[Tok Blong Pija Long Pej 29]

Wan fasin blong jajem man we i rabis bitim mak, i kamaot taem oli kilim Jisas i ded