¿Ataman rït reʼ?
¿Achkë wä nkiʼän ri sacerdotes rkʼë kikikʼel ri chköp ri yekamsäx wä pa templo pa naʼäy siglo?
OJER qa, ronojel jnaʼ ri sacerdotes kan pa mil chköp yekikamsaj wä pa rwiʼ ri altar ri kʼo pa templo. Josefo —jun judío ri xjeʼ pa naʼäy siglo chqä nunukʼuj rij kikʼaslemal ri winäq— xuʼij chë xa xuʼ chpan ri Pascua yekamsäx wä más 250,000 aläj taq karneʼl. Reʼ ntel chë tzij chë kan kowan wä kʼïy kïkʼ ntel (Lev. 1:10, 11; Núm. 28:16, 19). ¿Achkë wä nbʼan rkʼë jontir ri kïkʼ riʼ?
Ri arqueólogos kitzʼeton chë chpan ri templo ri xuʼän Herodes, ri xchup rwäch chpan ri jnaʼ 70, kʼo wä kʼïy jül chuxeʼ rchë ntel äl ri tzʼil yaʼ. Achiʼel ta yë ri jül riʼ xeksäx rchë xesäx äl ri kïkʼ chpan ri templo.
Tqatzʼetaʼ achkë wä rbʼanik nesäx äl ri kïkʼ:
Xebʼan jül chunaqaj ri altar. Chpan ri Misná (jun libro ri nutzjoj achkë kileyes chqä kicostumbres ri judíos chqä xtzʼibʼäx pa rox siglo) nuʼij chë pa jun esquina che rä ri altar kʼo wä kaʼiʼ jül. Ri kikikʼel ri chköp chqä ri yaʼ ri nksäx wä rchë nchʼaj ri altar, nyaʼöx wä äl chpan ri kaʼiʼ jül riʼ y yeqä chpan jun chik jül ri napon kʼa chpan ri jyuʼ ri nbʼix Cedrón che rä (rtraducción Carlos del Valle).
Ri nuʼij ri Misná (chë xebʼan jojun jül chunaqaj ri altar) kan ya riʼ chqä kitzʼeton ri arqueólogos pa qaqʼij komä. Ri libro The Cambridge History of Judaism nuʼij chë xelitäj chunaqaj ri templo «kʼïy jül rchë tzʼil yaʼ». Ri libro nuʼij: «Rkʼë jbʼaʼ xeksäx rchë xesäx ri tzʼil yaʼ chqä kikikʼel ri chköp ri yekamsäx wä pa templo».
Ri sacerdotes kan kʼïy kiyaʼ xjeʼ. Ri sacerdotes xkʼatzin kʼïy yaʼ chkë rchë nkichʼäj ri altar chqä ri jül akuchï nkiyaʼ wä äl ri tzʼil yaʼ. ¿Akuchï xkïl wä ri yaʼ riʼ? Chpan ri tiempo riʼ xebʼan rbʼey taq yaʼ chqä jül akuchï yekʼol wä yaʼ. Jontir ri yaʼ riʼ npë wä pa tinamït. Rma riʼ ri sacerdotes ronojel mul xjeʼ kiyaʼ. Ri arqueólogo Joseph Patrich xuʼij: «Majun ta chik jun templo xbʼan ta ke riʼ che rä ojer, jun templo ri kan kʼïy yaʼ njeʼ chpan, nchʼajchʼobʼëx ri ye kʼo chpan o nesäx äl ri tzʼil yaʼ chpan».