Mga Suliran sa “Paraiso”
SA DIHA nga laayan ka na sa pangagpas sa pangabuhi, nangandoy ka ba nga mobalhin ngadto sa usa ka pulo sa Pasipiko aron mahilayo ka nianang tanan? Mahanduraw ba nimo nga ikaw nagakalipay sa balasong kabaybayonan, dugom-asul nga kalanawan, sa naglubaylubay nga kalubihan ug sa mainit-init, tropikanhong kadagatan? Kon mao, ang lugar nga anaa sa imong hunahuna mahimong sama sa Belau.
Ang Belau (kaniadto Palau), usa ka pundok sa kapin sa 200 kadaghanan walay-nagpuyo nga tropikanhong kapuloan mopatim-awng nagbaton sa daghan sa mga ingrediente sa Paraiso: usa ka temperatura nga talagsa rang mopahilayo sa 80 degrees Fahrenheit (27º C.), tabunok nga yuta, dagaya sa isda nga dagat, makugihon, mahigalaong mga molupyo—ug nahimutang sa halayo, halayo sa mga sentro sa internasyonal nga tensiyon, ang Washington ug Moscow.
Ugaling, ikasubo ang Belau gidaot sa ika-20ng siglo. Kini, nga giturnohan sa pagmando sa Alemanya, Hapon ug Tinipong Bansa, mao ang sentro sa dakong pagpangihaw ug pangdaot panahon sa miaging gubat sa kalibotan. Bisan karong adlawa, kining gamay nga pulo nga nasod nga may menos sa 15,000 ka tawo nagbati sa kabug-at sa mga sulirang giatubang sa dagko, halayong kanasoran, ug ang mga nitibo dili moangay niana.
Ang polusyon maoy usa ka modernong kadaot nga tungod niana tingali buot nimong mokalagiw ngadto sa usa ka pulo sa Pasipiko, pero kining sulirana nagpameligro usab sa Belau. Sa 1975 ang usa sa kinalabwang mga gahom industriyal sa kalibotan, ang Hapon, misugyot sa pagtukod sa usa ka puwerto para sa pagdala sa aseite ug superindustrial nga kahugpongan sa tinukod didto mismo sa Belau. Kadto mahimong kinadakang puwerto sa kalibotan, uban sa mga repineriya sa aseite, petrokemikong mga pasilidad ug tunawanan. Ang pulo sa Kayangel, tingali ang labing matahom sa tibuok Micronesia, mao ang mahimong puwesto sa usa ka estasyon sa nukleyar nga enerhiya. Ang pagtukod nianang labihang dagkoa nga mga pasilidad magkinahanglan sa pagsulod sa langyawng mga trabahante ug mga pamilya nga halos sama ka dako sa nitibong populasyon.
Hisabtan, ang kadaghanan sa katawhan masuk-anong mitutol sa proyekto, kay nahadlok sa kadaot nga himoon niana sa hangin, sa matahom nga kabaybayonan ug sa dagaya, nagkadaiyang kalalangan sa dagat. Sila nasayod nga ang ilang wala madaot nga mga takot ug mga lanaw nagbuhi kanila sukad sa panahong mahinumdoman. Dili nila buot nga kana madaot sa polusyon ilis sa materyal nga kaluhoan sa kinabuhi. Usa sa ilang mga pangulo miingon: “Ang mga langyaw nagatental kanamo pinaagi sa mga manggad nga wala namo tungod kay wala namo kana kinahanglana. Sila molantaw sa Belau ug saypon ang kayano ingong kakabos.” Tungod sa kusog nga pagsupak, ang maong kapeligrohan nasanta.
Ang Isyu sa Nukleyar nga Armas
Apan tingali buot nimong mopuyo sa tropikanhong pulo aron makagawas sa hulga sa gubat ug sa lumba sa nukleyar nga armas. Kon mao, ang Belau mahimong usa ka kahiubos. Sulod sa 1983, kanang isyuha mismo mao ang ulohan sa mainitong lantugi sa gamay nga nasod.
Niadtong 1947, tapos sa pagkapildi sa Hapon, ang nangaging magmamando sa Belau, ang nasod nahimong usa ka sinalig nga teritoryo ilalom sa Tinipong Bansa. Sa katuigang bag-o pa ang Tinipong Bansa nagsugyot sa pagtapos sa papel niini ingong administrador. Sa usa ka dokumento nga gitawag Kasabotan sa Libreng Asosasyon, ang awtonomiya o pagmando sa kaugalingon gitanyag sa gamay nga nasod, uban sa paghupot padayon sa dako kaayong gahom sa tanang militaryong katungod. Kana maghatag sa taga-Palau sa daghang materyal nga kaayohan, apan ang Tinipong Bansa magbaton sa militaryong pasilidad diha sa kapuloan. Ug klaro sa kasabotan mao ang katungod sa Tinipong Bansa sa pagbalhin sa nukleyar nga armas latas sa nasod.
Tinuod, ang paghan-ay sa pulong sa kasabotan miingon: “Ang gobyerno sa Tinipong Bansa magatugot sa presensiya sa nukleyar nga armas sa Belau nga atol lamang sa pag-agi ug pagdala sa ayroplano, panahon sa nasodnong emerhensiya nga ideklarar sa Presidente sa Tinipong Bansa, o sa kahimtang sa gubat nga ideklarar sa kongreso aron sa pagdepensa batok sa aktuwal o umaabot nga armadong pag-atake sa Tinipong Bansa o Belau.” Bisan pa niana, ang mga taga-Palau ginerbiyos bahin sa kon unsay kahulogan sa “pag-agi” ug “pagdala sa ayroplano.”
Ang Belau tingali mao ang bugtong nasod sa kalibotan nga may konstitusyon nga nagadili sa presensiya sa nukleyar (ingon man kemikal ug biolohikanhong) armas gikan sa teritoryo niini ug sa katubigang sakop niini. Busa, ang mga taga-pulo mabinantayon sa kasabotan nga motugot sa dagkong militaryong mga instalasyon ug pasilidad, lagmit magaapil sa nukleyar nga armas. Usa ka nitibong babaye miingon: “Ang Belau angay dili malangkit sa militaryong kalihokan nga mahimong modapit sa pag-atake kaniya.” Usa ka ginang sa panimalay mikomento: “Ako mahadlok sa nukleyar nga aksidente o pagbuto.” Nahadlok ang daghan sa daotang epekto sa katilingban sa presensiya sa militaryo sa Tinipong Bansa. Ang uban nabalaka nga ang Compact o Kasabotan maghimo sa nasod nga magsalig pag-ayo sa pangabuhi sa Tinipong Bansa.
Ugaling, sa maong panaglantugi mopatim-aw nga wala magkahiusa ang mga tawo sa Belau. Usa ka 58-anyos nga inahan buot sa Compact aron ang iyang mga anak ‘makaadto sa dakong-yuta sa Tinipong Bansa sa pagpauswag sa ilang edukasyon.’ Usa ka kanhi hepe sa polisiya mikomento: “Ang katawhan daghag ginasulti bahin sa katahom sa kapuloan. Apan kon imong ibutang ang salapi ug katahom sa atubangan sa kadaghanan kanila, ilang pilion ang salapi, kay kini kinahanglanon. Buot kong makita nga mouswag ang katawhan sa Palau.”
Sa Pebrero 10, 1983, ang kinabag-an mibotar sa pagdawat sa 50-anyos nga kasabotan uban sa Tinipong Bansa. Bisan pa niana, sa separadong balota, 52 porsiento lamang ang mibotar sa pag-aprobar sa pagbaton ug nukleyar nga armas diha sa ilang republika—nga halayo sa 75 porsiento nga gikinahanglan alang sa usa ka enmiyenda sa konstitusyon. Busa, ang Compact niadtong panahona wala maadaptar. Ang pagkatabla nasulbad lamang dihang ang mga nakigsabot mipirmag kasabotan nga magtugot sa Tinipong Bansa sa pagdalag nukleyar nga materyales latas, apan dili ipondo o sulayan kana, diha sa pulo nga nasod.
Ang Isyu sa Gingharian
Busa, ikasubo, bisan kon ikaw moikyas ngadto sa usa ka pulo sa tropiko, kana dili garantiyang makaikyas ka sa mga kabalaka ug kapit-osan sa ika-20ng siglo. Bisan pa niana, bisan kon unsa man ang umaabot sa Belau, ang mga Saksi ni Jehova napuliki sa kapuloan, nga nagasangyaw sa katawhan mahitungod sa laing isyu niining ika-20ng siglo nga nagatanyag sa pagdala kanilag dagkong mga panalangin.
Sa 1967 ang unang magtiayong misyonaryo sa mga Saksi ni Jehova nangabot didto. Sila wala mahibalo sa pinulongan sa dapit, ug sila nakahibalag sa diyutay kaayong tawo nga makasabot ug Ingles. Bisan pa niana, sa wala madugay sila nakatuon ug igo sa pinulongan aron sultihan ang ilang bag-ong mga silingan sa putolputol nga Palauano nga ang Gingharian sa Diyos natukod na, ug kining Ginghariana mao ang mosulbad sa kataposan sa suliran sa lumba sa nukleyar nga armas, sa suliran sa polusyon, ug sa tanang ubang daw dili-masulbad nga suliran sa ika-20ng siglo nga nagatugaw sa ilang pagkamalinawon.—Pinadayag 11:18.
Karon adunay kongregasyon sa 30 ka Saksi ni Jehova sa Belau, nga nagasangyaw sa ilang mga silingan niini: “Si Jehova mismo nahimong hari! Magmalipayon ang yuta. Magmasadyaon ang daghang kapuloan.”—Salmo 97:1.