Mga Batan-on Nangutana . . .
Makabuntog ba Ako sa Kapit-osan?
NAKATINDAK ka ba sukad sa usa ka silyang imong nabanggaan? O ikaw ba naglagot kaayo sa imong homwork nga imong gibundak ang tanan mong libro? Nan nasinati nimo sa unsang paagi ang kapit-osan makahaling sa binuang nga mga lihok nga imong basolan sa ulahi. May mas maayo bang mga paagi sa pagbuntog sa kapit-osan kay sa pagtindak ug pagbundak? Oo, apan kinahanglan unang may masayran ka bahin sa kapit-osan o stress.
“Sa haluag nga paghubit, ang kapit-osan o stress mao ang mahitabo sa lawas dihang kini maladlad sa bisan unsa—nerbiyos tensiyon, sakit, katugnaw, kainit, pagkasamad, ug uban pa,” nagaingon ang mga magsusulat sa Teenage Stress. Sa “bisan unsa” kana nagaapil bisan sa maayong mga butang. “Ang pila sa imong labing malipayong mga gutlo mamahimo usab nga imong labing mapit-oson,” sila nagaingon.
Sa unsang paagi ikaw maapektahan sa kapit-osan? Nasayod ka kon unsay mahitabo dihang manerbiyos ka ug mahadlok: mokubakuba ang dughan, panington ang palad, mangurog ang mga kamot, manglipaghong ang nawong, manghugot ang tiyan, ug mag-uga ang baba. Ang daghang butang mahitabo sa imong lawas sa pagpahinabo niining mga epektoha.
Ang mga glandula mosugod sa pagpagawas sa gamhanang mga hormone, sama sa cortisone ug adrenaline, nganha sa sapasapa sa imong dugo. Ang imong atay magdugang ug asukar sa imong dugo. Kining tanan mopahinabo sa mga panghugot sa kasingkasing, magpagamay sa kaugatan sa dugo, mopatatas sa presyon sa dugo, ug makapahago sa kaunoran.
Ang mga Tin-edyer Mao ang mga Tumong sa Kapit-osan
Ang mga tin-edyer kinaiyanhong naladlad as daghang kapit-osan. Ang yugto sa pagkatin-edyer magpahinabo nga ang imong lawas makaagom ug daghang kausaban. Ug kita nagapuyo sa kanunay-nagakausab nga kalibotan. (Itandi ang 1 Corinto 7:31.) Hinuon, ang mga hamtong tingali magtabontabon niini, nga moingon, ‘Bata ka pa, ikaw libre sa kabalaka, angay kang magmalipayon.’ Apan tingali nalimot ka kon unsay pagkabatan-on. Kon buot sabton, ikaw may mga kabalaka—bahin sa imong panagway, sekso, panglawas, mga ginikanan, mga higala, mga magtutudlo, mga grado, kuwarta, kahimtang sa kalibotan, kamatayon. Aw, ang pagkabatan-on lagmit mao ang labing mapit-osong panahon sa imong kinabuhi! Apan ayaw kahadlok. May paglaom.
Sa usa ka butang, ang diyutayng kapit-osan maayo alang nimo. Sa unsang paagi? Palandonga ang bahin sa pagkuhag pasulit. “Sumala sa mga eksperto, ang diyutayng kapit-osan mopaigmat sa imong kaisipan ug magapaagos sa imong mga duga sa lawas,” nagsulat si Judith kelman diha sa magasin sa batan-on nga Seventeen. Ang pianista sa konsiyertong si André-Michel Schub, mananaog sa dungganong Van Cliburn nga Bangga, kas-a nakutlo ng miingon: “Ang matag maglilingaw mobatig diyutayng kahadlok samtang anaa sa entablado.... Kini usa ka paagi sa pagbatog ekstrang kusog ug ekstrang gikusgon, sa pagbug-os sa hunahuna aron makakomunikar nga mas maayo.” Busa ang kapit-osan dili angay likayan bisan unsay modangat.
Ang mga Batan-on Makaagwanta sa Labing Maayo sa Kapit-osan!
Dugang pa, ang mga batan-on kasagarang nasangkapan sa dakong suplay sa kusog ug malaomong tinamdan sa pagbuntog sa mga kapit-osan. Ang Bibliya nagaingon: “Ang katahom sa mga lalaking batan-on mao ang ilang gahom.” (Proverbio 20:29) “Ang mga batan-on ... mahimong ... mas daling maulian sa daotang mga epekto sa hinobrang kapit-osan kay sa mga tigulang,” nagaingon ang mga awtor sa Teenage Stress. Ang bayente-tres-anyos nga Vincenza sa New York usa ka pananglitan niini. Siya nagsugid:
“Sa tin-edyer pa ako, ang akong inahan namatay sa kanser. Napulog-walo ka bulan sa ulahi, ang akong amahan kalit namatay sa atake sa kasingkasing. Ako gibiyaang naginusara uban sa duha nako ka manghod lalaki. Unsya akong nahibalag kining lalakiha ug natrato niya ako. Apan tapos sa duha ka bulan kami nagkabulag. May panahong ako naghunahuna, ‘Maghikog ba ako, o mabuang kaha ako, o mosangko sa balay sa buang?’” Nakaantos ba si Vincenza niadtong labing pit-os nga kahimtang? Matud niya: “Karon sa dihang akong hunahunan kini, ako dili makatuo nga ako nakalahutay niana. Apan nakalahutay gayod ako! Daghan akog nakat-onan.”
Dugang pa, nahibaloan ni Vincenza gikan sa iyang iyaan, usa sa mga Saksi ni Jehova, ang bahin sa paglaom sa Bibliya nga ang mga patay pagabanhawon sa umaabot nga paraiso sa yuta. (Juan 5:28, 29) “Bisag usa ka Katoliko niadto, gibutang ko ang tanan kong pagsalig sa maong bag-ong-kaplag nga paglaom sa Bibliya. Kadto nakatabang ug dako,” matud niya.—Itandi ang 2 Corinto 1:9.
Dili Ka Makabuntog Nianang Tanan
Bisan pa niana, ang usa dili gayod makahanaw sa tanang kapit-osan. “Kita sa kanunay anaa sa kapit-osan,” misulat ang awtor sa Childstress! “Kon kana wala na, kita patay na.” Balik sa panahon sa Bibliya ang mga tawo nailalom usab sa kapit-osan. Kita makabasa bahin kang Ana, kinsa sa daghang katuigan nagsigeg hilak ug dili mokaon tungod kay buot niang manganak apan apuli. (1 Samuel 1:7) Sa susama, ang batan-ong si Jeremias nag-ukon-ukon dihang buot sa Diyos nga sya mosangyaw ngadto sa kanasoran. (Jeremias 1:6) Si Job, tapos mawad-i sa iyang kabtangan, iyang pamilya, iyang maayong panglawas, annghinaot nga siya unta wala matawo. (Job 3:10) Sa usa ka higayon, si Jesus gibatig labihang kasakit nga ang iyang singot nahimong sama sa tinulo sa dugo.—Lucas 22:44
Busa walay mausa ang makaikyas sa kapit-osan. Nan, unsay imong buhaton? Pagtuon sa pagsagubang niana. Kinahanglang buhaton nimo kana kay ang labihang kapit-osan makahatag nimog sakit sa lawas ug makapaluya sa emosyon. Kana makamugnag mental nga kalibog ug makatukmod nimo sa pagsulti ug pagbuhat sa mga butang nga imong basolan. Kana makadaot sa imong hunahuna ug lawas. Nan, ania ang pila ka paagi sa pagsagubang sa kapit-osan:
1. Kunhori ang mga butang makapalagot. Ang nagtulo nga gripo, pultahan nga moigot, huyang nga lamesa, makpalagot. Ang ginagmayng mga butang makapalagot makadugang sa gibug-aotn sa imong gidala nga kapit-osan. Ayoha kana sila. Hugta, lanahi, ug ayoha ang mga butang. Ibutang ang mga butang nga kanunay gikinahanglan sa dapit nga maabot. Pag-organisar. Ang mga eksperto nagaingon nga atong gigugol ang 20 ngadto 30 porsiento sa atong panahon sa pagpangita lamang sa mga butang. Usba ang pag-areglar, panglimpiyo, ug pangadorno. Himoa kanang komportable. Hinuon, ayaw pagkahimong mabalak-on sa kahingpitan. Ang pagkamabalak-on sa kahingpitan maoy bugat nga palas-anon ni bisan kinsa.
2. Organisaha ug limitahi ang imong mga kalihokan. Adunay panultihon nga kon imong sulayan ang pagsikop sa duha ka koneho sa samang panahon, dili nimo sila hidakpan. Itala kon unsay kinahanglang imong buhaton sa matag adlaw, ug buhata ang usa ka butang sa usa ka panahon. Himoa ang usa ka eskedyul uban sa imong mga ginikanan bahin sa kon kanus-a ug kon unsaon pag-atiman ang mga buluhaton sa panimalay. Unya buhata kana sila nga kinabubut-on ug malipayon. Ayaw pag-apil sa dinanghag, punog-kapit-osang kalihokan nga makapatumpawak kanimo sa mga kahimtang nga makahatag kanimog kaguol ug kahadlok. Tingali kana makapaukyab sa maong gutlo apan makadaot sa kataposan.
3. Kunhori ang kahadlok sa kapakyasan. Ang mga pasulit sa tunghaan tinuod makapapit-os kang bisan kinsa. Bisan pa niana, makapamenos ka sa kahadlok sa kapakyasan kon mag-andam kag maayo, hikayon ang tanan sa adlaw una ang pasulit, matulog ug sayo, ug matulog pag-ayo. Ayan pag-inom ug mga tabletang makapalagsik. Kana basin makahimo kanimong dili mahimutang—nga dili mohatag kanimog bentaha. Relaks lamang, apan himoa ang imong labing maarangan. Hinumdomi, ang usa ka pasulit tagsa rang mopalampos o mogun-ob sa usa ka tawo sa tibuok kinabuhi, Kon dili ka makapasar, aduna pay ubang kahigayonan. Ayan pagsurender. Sa proverbio 24:14 ang Bibliya nagadasig sa positibong tinamdan: “Ang usa nga matarong mapukan sa makapito, ug siya mobangon gayod.”
4. Pakigsulti sa laing tawo. Ang mga steam boiler kinahanglag mga hungawanan. Labi na kitang mga tawo. Kon mobati kag kahigwaos ug kabalaka sa sulod sa imong dughan, angay kang makigsulti sa laing tawo—usa ka higala, ginikanan, igsoong lalaki, o babaye. Usahay kinahanglan kang makigsulti sa laing tawo nga makatabang kanimo sa pagpadapat sa matarong nga mga prinsipyo sa Diyos, sama sa usa ka ansiano sa Kristohanong kongregasyon. Ayaw pagpanuko sa pagbuhat niana.—Proverbio 12:15
5. Gamita ang pag-ampo. Palandonga ang upat ka karakter sa Bibliya nga gihisgotang unauna, si Ana, Jeremias, Job, ug si Jesus. Unsay labing nakatabang nila sa pagsagubang sa bug-at nga kapit-osan? Silang tanan nakigsulti kang Jehova nga Diyos mahitungod sa ilang mga suliran. Si Ana nakgsulti, ug gipanalanginan siya ni Jeova ug usa ka anak lalaki. (1 Samuel 1:11, 20) Si Jeremias nakigsulti, ug ang Siyos naghimo kaniyang kusgan ug walay-kahadlok nga manalagna ngadto s kanasoran. (Jeremias 1: 6-10) Si Job nakigsulti, ug gibalosan siya ni Jehova sa madagayaong paagi sa iyang kapildihan. (Job 42:10-17) Si Jesus nakigsulti, ug gilig-on siya ni Jehova mao nga siya nakabangon ug nakapadayon sa iyang nagsakripisyong dalan.—Lucas 22:44-46.
Unsay nahitabo kan Vincenza tapos siya mawad-i sa iyang inahan, amahan, ug trato? Siya misugid: “Kinahanglan ako mangita sa usa nga dili mawala kanako. Kinahanglang ako mahigugma sa usa nga akong nasayrang dili gayod mobiya kanako. Unya ako naghunahuna: ‘Ang Diyos, siyempre! Siya anaa kanunay. Siya knahanglan mao ang akong Amahan. Siya ang Maglalalang sa Uniberso.’ Busa ako miampo: ‘Kon ikaw, Jehova, maoy tinuod nga Diyos, ang Maglalalang sa Uniberso, ako buot moalagad kanimo. Palihog, ari ako ug sultihi ako niana.’ Sa ulahi, usa sa mga Saksi ni Jehova mianha sa akong pultahan ug siya miingon: ‘Ako ania dinhi tungod kay may nahigugma kanimo.’” Gidawat ni Vincenza ang usa ka pagtuon sa Bibliya. Nakakat-on siya sa pagbuhat sa giingon sa 1 Pedro 5:7: “Itugyan ninyo kaniya [Diyos ang tanan ninyong kabalaka, tungod kay siya nagamahal kaninyo.” Karon siya nagatudlo sa uban sa pagbuhat niana.
Busa atong sublion: Dili ka makahanaw sa kapit-osan. Apan makatuon ka sa pagkunhod niana, pagpugong niana, ug pagtugyan sa imong kabalaka sa Diyos. Unya ang kapit-osan dili gayod mobuntog kanimo.—Salmo 55:22.