Pagpaniid sa Kalibotan
Dili Klaro nga Kalainan
Sa 1990 ang Estados Unidos nahimong pinakadako nga tigsuplay sa armamento alang sa nagakaugmad nga kanasoran, nga gilabwan ang Unyon Sobyet sa unang higayon sukad sa 1983. Matud sa usa ka taho sa Pag-alagad sa Kongresyonal nga Panukiduki, ang Estados Unidos mao usab ang kinadak-ang tigsuplay ug armas ngadto sa Tungang Sidlakan, kon asa kapin sa katunga sa tanang armas nga gipalit, sulod sa milabayng walo ka tuig nagpadulong. Sulod sa yugto gikan sa 1983 hangtod sa 1990, ang nagakaugmad nga mga nasod nagpalit ug $301.7 bilyones balor sa mga armas. Sa $41.3 bilyones nga balor sa gipalit niadtong miaging tuig gikan sa tanang tigsuplay, ang Estados Unidos nakabaligya sa kinatas-ang $18.5 bilyones—kapin sa pilo sa kantidad nga iyang gibaligya niadtong 1989—samtang ang armas nga gikan sa Unyon Sobyet mingkunhod ngadto sa $12.1 bilyones. Ang pagtuon nagtagna ug usa ka padayong pagkahimalitan sa gama-sa-T.B. nga mga hinagiban pagkatapos sa ilang malamposong buhat sa gubat sa Gulpo sa Persiya. Ang Tsina ug Pransiya mao ang mga dagkong mamaligyaay ug hinagiban sunod sa Estados Unidos ug sa Unyon Sobyet.
Mga Nasod Naghangyo: Ihunong ang Pamaligya sa Armas
“Ang mga kagamhanan sa Latin Amerika ug Caribbean nagaaghat sa Estados Unidos nga hunongon ang pamaligya [sa mga armas], nga sa milabayng mga dekada nahimong masangkaron ug organisado kaayo nga ang mga grupo sa pagpayuhot ug pusil makatanyag na ug labing kusganong mga armas nga anaa sa mga baligyaanan ngadto sa mga kliyente bisag asang dapit sa kalibotan,” pahayag sa The New York Times. Ang mga armas ginagamit sa mga pagkudeta, sa pagbalda sa mga eleksiyon, sa pagbuno sa mga kandidato, ug sa pagpangdagit. Ang salapi nga kitaon gikan sa ilegal nga pamaligya sa pusil gikaingon nga ikaduha lamang sa ganansiya sunod sa pamaligya sa narkotiko. “Kita nabantog ingong numero uno nga tigsuplay sa armas dinhing pikas bahin sa kalibotan, ug kanang dungoga tingali angayan gayod,” matod ni Stephen E. Higgins, direktor sa Buro sa Alkohol, Tabako ug mga Pusil sa T.B. “Ang akong kasinatian mao nga kadaghanan sa mga nasod nga atong ginabaligyaan may mas maayong pagkontrol sa mga armas kaysa sa Estados Unidos.”
Hinungdan Aron Mohunong sa Pagtabako
“Kanser sa baga, atake sa kasingkasing, istrok. Alang sa pipila ka tawo kinsa nagapangita ug mga peligrosong kalihokan, ang makamatay nga kapeligrohan sa pagtabako sa pagkamatuod nakadugang pa sa pangdani sa sigarilyo, maoy gipakita sa panukiduki,” miingon ang Science News. “Apan duha ka mga bag-ong taho nga nagapunting diha sa tino dili makamatay nga mga epekto sa pagpanabako tingali mohatag bisan kanilang walay kahadlok ug kusganong mga hinungdan aron mobiya sa nikotin nga bisyo.” Ang una nagtudlo nga ang ikatulong bahin sa tanang babaye nga nagaantos gikan sa makauulaw nga suliran sa pag-ihi-ihi tingali makasubay sa hinungdan sa ilang suliran ngadto sa karon o nangaging bisyo sa pagpanabako. Ang ikaduha nga pagtuon nakakaplag nga ang mga lalaki ug mga babaye nga tigtabako mas daling mangunot ang ilang nawong ug nga ang sayong pagpangunot molabi pa samtang nagapadayon ang bisyo ug nagakadaghan ang mahurot nga sigarilyo. Ang mga kusog motabako may purohan nga mga lima ka pilo nga makabatog hilabihang pangunot sa panit kaysa ilang mga katugbang nga wala magapanabako. “Alang sa daghang tigpanabako, ilabina ang mga batan-on, ang ebidensiya nga ang pagpanabako makapahinabog kahimtang sama sa pangunot, lang-og nga gininhawa o dalag nga ngipon maoy mas labawng makakombinsi kaysa sa ebidensiya nga ang pagpanabako makamatay,” pahayag ni Thomas E. Kottke sa Klinika Mayo sa Rochester, Minnesota, T.B.A.
Mga Gipabilhan sa Uropa
Ang semanal nga The European sa Londres naghimog usa ka surbi sulod sa unom ka Uropanhong mga nasod sa pagsulay sa pagtino kon unsa ang labing hinungdanon diha sa mga kinabuhi sa tawo. “Duha ka ideya, ang pamilya ug ang mga katungod sa tawo, maoy naa sa unang tulo ka labing gipabilhan sa matag usa sa unom ka nasod,” taho sa mantalaan. “Ang gipabilhan usab ug maayo sa tanang dapit mao ang kagawasan ug kasamahan.” Bisan tuod ang mga Uropanhon nahigugma sa ilang mga pamilya, sila “dili idlot sa kaminyoon” ug “mas menos ang pagbati sa kaminyoon sa mga nagaedad ug ubos-ubos.” Kadtong gisurbi nabalaka sa trabaho, nahadlok nga mawad-ag trabaho, apan sa samang higayon, nagbutang sa salapi sa kinaubsan diha sa ilang listahan sa prioridad. Usa ka “makapakurat nga kinaiya,” asoy sa mantalaan, mao nga sa “mga gipabilhan sa Uropanhon ug gipakahamilig maayo,” ang relihiyon naggula nga kinaiwitan.
Sa Pagpatay o Dili Pagpatay
‘Ang pagpatay mahimong Kristohanon,’ pangangkon sa Romano Katolikong cardinal nga si Giacomo Biffi. Sa bag-o pa nga pakig-atubangay sa Italyanong mga tigtutol tungod sa tanlag, siya miingon: “Ikaw mahimong usa ka Kristohanon, makapatay, [ug] makiggubat kon kana nagaalagad sa pagluwas sa ubang kinabuhi,” ingon sa gitaho sa mantalaang El País sa Madrid. Samtang siya usa ka kusganong tigsupak sa aborsiyon, siya nangatarongan nga ang “kalinaw ug dili-mapintason dili absolutong mga prinsipyo” o bisan gani “Kristohanong prinsipyo.” Ang prelado nag-ingon sa iyang nahinganghang tigpaminaw nga ang pagtutol tungod sa tanlag maoy tinuod “walay kahulogan” sanglit ang kalinaw “dili man kalibotanong kalaoman nga kini mahimong Damgo lamang sa pagdahom dinhing yutaa.”
Mga Dili-Hudiyo Nanglalin Ngadto sa Israel
“Kita nagapuno sa Israel ug mga dili-Hudiyo,” reklamo ni Rabbi Yitzhak Peretz, ministro sa paglalin sa Israel. Siya nagbanabana nga 35 porsiento sa mga 186,000 nga milalin gikan sa Unyon Sobyet sa miaging tuig, ug daghan sa kapin sa 300,000 nga gidahom karong tuiga, sa pagkamatuod mga Gentil, nga makapamenos sa pagka-Hudiyo sa Estado sa Hudiyo. Sa iyang ulahing pagbisita sa Moscow, ang rabbi nakuratan sa dihang iyang nakit-an ang ubay-ubayng mga tawo nga nagakulintas ug Kristiyanong mga krus samtang naga-aplay sa paglalin sa Israel. Matud ni Arye Deri ang Ministro sa Interyor, daghang mga Gentil migamit sa ilang mga abilidad sa paglalin sa Israel (ang pagkanasodnon ginatanyag sa mga paryente sa mga Hudiyo, ug ang milalin nga Sobyet naay hataas nga sukod sa sagol nga kaminyoon) sa pagkalagiw sa ekonomikanhong suliran sa U.S.S.R. ug sa pagpahimulos gikan sa $30,000 nga ngadtongadto gugolon sa Israel sa matag-usa nga milalin nga Sobyet sa pagpanimuyo pag-usab. Sa dihang ang hinabang mahurot na, siya mitagna, sila mobiya. “Bisan ang tinuod nga mga Hudiyong Sobyet nga ming-abot sa Israel dili gayod debotado,” ingon sa Newsweek. “Kadaghanan—72 porsiento, matod sa usa ka surbi—nag-isip sa ilang kaugalingon ingong sekular ug dili mabasolon mahitungod niana.”
Ang Talan-awon sa Yuta Nahanap
“Ang mga astronot nga nagalibot sa globo sakay sa lansadera sa kawanangan ang Atlantis niadtong Agosto nagtaho ug usa ka mabagang aso nga naglikos sa yuta ug nagpahanap sa mga talan-awon gikan sa wanang. Sila nagbanabana nga kana gipahinabo sa mga abo gikan sa bag-ohay pa lang nga pagbuto sa mga bulkan sa Pilipinas ug Hapon ug tungod sa mabagang aso gikan sa nagakasunog nga mga atabay sa lana sa Kuwait. Ang mga astronot nagpamulong nga naay usa ka dayag nga kalainan sa atmospera sa yuta kon itandi sa miaging mga lupad. Sa siya misud-ong gikan sa wanang diha sa mga sunog sa lana sa Kuwait, ang kumander sa lupad nga si Koronel John E. Blaha nagbungat: “Kini usa ka tinuod masubong talan-awon.”
Bag-ong mga Espesye Nakaplagan
“Si Kathryn Fuller, presidente sa Kalibotang Pundo sa Ihalas-kinabuhi, nangita lang diha sa iyang buhatan sa Washington, D.C., ug nakakaplag ug luspad-dalag nga olmigas nga nahimatud-an nga bag-o sa siyensiya,” taho sa National Geographic nga magasin. Ang olmigas, mingdugok sa iyang lamesa tungod sa mga mumho gikan sa iyang paniudto, nasubay ngadto sa usa ka tanom sa kaang. Ang pipila ingong indiganan gikahatag kang Edward O. Wilson nga usa ka awtoridad sa olmigas sa Unibersidad sa Harvard, kinsa nakadiskobre nga sila nasakop sa matang gitawag Pheidole, ug siya milaraw sa paghingalan sa bag-ong mga espesye sa pagpasidungog kay Fuller. “Kon ikaw makakaplag ug bag-ong mga espesye diha sa usa ka buhatan sa Washington,” batbat ni Fuller, “ang gidaghanon sa mga espesye didto kinaiyahan nga nagahulat nga madiskobrehan sa pagkamatuod talagsaon.”
Sa laing bahin, usa ka bag-ong espesye sa balyena nadiskobrehan diha sa Dagat Pasipiko dili layo sa Peru—ang una sulod sa 28 ka tuig. Kini mao ang kinagamyang sakop sa grupong gitawag mga balyenang may tuka. Ang hamtong nga lalaki mosukod ug mga 4 ka metros. Kini tagsa ra kaayong makita nga ang mga siyentipiko giabtag 15 ka tuig sa pagkaplag ug igong mga indiganan sa paghimatuod sa bag-ong mga espesye, karon gitawag nga Mesoplodon peruvianus. Ang balyena sa dayag nagakaon ug mga nukos. “Kon sa unsang paagi ang usa ka tipo sa balyena, nga sa relatibo gamay ra gani, nakaipsot nga wala mamatikdi sa ingon ka dugay maoy usa ka misteryo,” saysay sa The New York Times.
Ang Aramaiko Nagakawala
Ang Aramaiko sa dayag maoy usa sa mga pinulongan nga gigamit ni Jesu-Kristo samtang siya dinhi sa yuta mga 2,000 ka tuig sa miagi. Karon ang “Dila sa Ginoo” nagakawala, taho sa mantalaang magasin Der Spiegel sa Hamburg, Alemanya. Bisan pag gigamit gihapon sa mga tawo diha sa pila ka layong mga baryo sa kabukiran sa Syria, kini sa inanay naapsan sa Arabiko samtang ang ilang mga batan-on nahimong edukado ug mosulod sa serbisyo militar. Walay sinulat nga porma sa Aramaiko ang naglungtad sa kasiglohan. Sa pagbakwi niini, si Arsobispo François Abu Mukh sa Damasco, nga naggikan sa usa sa mga baryo, nagatinguha sa pagtukod ug usa ka sinulat nga porma sa pinulongan ug nagaorganisar ug mga saring sa Aramaiko alang sa mga tagabaryo.
Makuwartahan nga Basura
“Ang Brazil sa matag tuig nagalabay ug US$596,146,869.” Kini maoy balor sa 32.8 milyones ka tonelada sa basura, matod ni João Tinoco Pereira Neto, tigpahan-ay sa Sentro sa Biolohikal nga Panambal sa Organikong mga Nabilin sa Federal nga Unibersidad sa Viçosa, Minas Gerais. Siya mibanabana nga ‘10.9 milyones ka tonelada sa mga papel, plastik, bildo, ug mga metal, gawas sa daghang mga senena, goma, panit, ug tabla ang mabawi.’ Ug ang pagresiklo sa basura makataganag “15 ka milyones ka tonelada sa organikong abono,” nga makapakunhod sa hataas nga bili sa kemikal nga mga abono. Bisan pa, si Propesor Pereira nakutlo nga namulong sa Jornal da Tarde: “Makapahinuklog sa pagkasayod nga ang kadaiyang mga kaayohan mahimong mabatonan pinaagi sa pagsagop sa pagresiklo sa basura ug makahinapos nga kini wala makita ingong usa ka hinungdanon nga serbisyo sa publiko.”