Ang Maumolong mga Tuig—Kon Unsay Imong Ipugas Karon Maoy Imong Anihon sa Ulahi
ANG utok sa bata samag mga espongha nga nagasuyop sa tanan nilang mga palibot. Sa duha ka tuig makat-onan na sa tag-iya niini ang komplikadong pinulongan pinaagi sa pagpaminaw lamang niana. Kon ang bata makadungog ug duha ka pinulongan, makat-onan niya ang duha. Dili lamang pinulongan kondili sa musikal ug artistikong mga abilidad usab, koordinasyon sa kaunoran, moral nga mga sukdanan ug konsensiya, pagtuo ug gugma ug ang pangagda sa pagsimba—tanan nagatubod gikan sa mga kapasidad ug mga potensiyal nga giprograma nang daan diha sa mga utok sa bata. Kini maghulat lamang ug impormasyong madawat gikan sa palibot alang sa ilang kaugmaran. Lain pa, may hustong iskedyol sa panahon aron ang impormasyong madawat mopatunghag labing maayong mga resulta, ug kanang mapuslanong panahon maoy sa panahon sa maumolong mga tuig.
Ang proseso magsugod inigkatawo. Kini gitawag ug paglanggikitay. Ang inahan mahigugmaong motutok sa mga mata sa bata, maparaygong makigsulti kaniya, halogon ug hapohapon siya. Ang kinaiyahan sa pagkainahan mapukaw samtang ang bata motutok pag-ayo kaniya ug mobatig may kasegurohan. Kon nagpasuso niining higayona, maayo kaayo kini alang kanilang duha. Ang pagsuso sa bata mopakusog sa pagpagula sa gatas. Ang pagkadapat sa iyang panit mopagawas ug mga hormone nga mopamenos sa pagregla sa inahan tapos manganak. Ang gatas sa inahan dunay mga antibody nga mopanalipod sa bata batok sa mga impeksiyon. Mosugod ang paglanggikitay. Kini maoy sinugdanan sa mahigugmaong relasyon. Apan sinugdanan lamang.
Ang duha sa dili madugay mahimong tulo sa dihang ang amahan malangkit, nga kinahanglan gayod. “Ang matag bata nagkinahanglan ug . . . usa ka amahan,” matud pa ni Dr. T. Berry Brazelton, “ug ang matag usa ka amahan mohatag ug kalainan. . . . Ang inahan malumo ug mapanagan-on sa ilang mga anak. Ang mga amahan, sa laing bahin, mas mahagwaon, tiggitik ug tigdagpidapi sa ilang mga anak kay sa inahan.” Ang bata mobalos niining paghagwa pinaagi sa masadyaong mga pagsinggit ug pag-agik-ik sa kalipay, nga nalingaw ug nagpahadla pa ug dugang. Kini maoy padayon nga paglanggikitay nga pagasugdan inigkatawo sa bata, ‘usa ka gugma nga nagpalambigit sa mga ginikanan ug sa bata nga sa labing kinaiyanhon mahimo o masayloan sa unang napulog-walo ka bulan sa kinabuhi sa bata,’ miingon si Dr. Magid, kaubang awtor sa librong High Risk: Children Without a Conscience. Kon masayloan, matud pa niya, kining mga bataa modako nga dili-mabination ug walay katakos sa paghigugma.
Inahan ug Amahan Mag-ambitay sa Paglanggikitay
Busa, pagkahinungdanon nga ang inahan ug amahan magtinabangay sa paglig-on niining gugma nga nagpalambigit, kining paglanggikitay ug pagmahalay sa mga ginikanan ug bata sa panahon sa maumolong mga tuig sa dili pa magkindergarten! Angay nga dunay daghang mga halog ug ang mga halok makalipay sa duha ka ginikanan. Oo, sa mga papa usab! Ang Men’s Health, sa Hunyo 1992, miingon: “Ang mga paghalog ug pisikal nga pagmahal sa mga ginikanan lig-ong makahatag kalaoman sa malamposong mga panaghigalaay, mga kaminyoon ug mga karera sa umaabot sa bata, matud pa sa 36-ka-tuig nga pagtuon nga gipatik sa Journal of Personality and Social Psychology. Setenta porsiento sa mga bata nga may mahigugmaong mga ginikanan maayo usab ug lakat sa ilang kaugalingon diha sa katilingban, kon itandi sa 30 porsiento lamang sa mga anak nga may mga ginikanang dili-mahigugmaon; ug ang mga halog ni Papa nakaplagang sama ka hinungdanon sa kang Mama.”
Dugang pa, hawiri siya samtang maglingkod sa tuwangtuwang. Basahi siya nga may kasegurohang nagalingkod siya sa imong sabakan. Pakigsulti kaniya ug pamati kaniya, tudloi siya kon unsa ang husto ug sayop, ug tinoa nga maayo kamong mga sulondan, buhaton ninyo mismo kining mga prinsipyoha. Ug hinumdomi kanunay ang edad sa bata. Himoa kining yano, himoa kining makaiikag, himoa kining makalingaw.
Ang imong anak may kinaiyanhong pagkamasukitsukiton, may tinguha sa pagsusi, sa pagtuon labot sa iyang tibuok nga palibot. Aron matagbaw kining kagutom nga mahibalo, ang bata magsige ug pangutana kanimo. Unsay nagpahinabo sa hangin? Nganong asul ang langit? Nganong mopula ang adlaw inigsalop niini? Tubaga kini. Dili kini kanunay masayon. Kining mga pangutanaha maoy imbitasyon kanimo sa pag-impluwensiya sa hunahuna sa imong anak, sa pagdawat ug impormasyon, tingali sa pagpasilsil ug apresasyon sa Diyos ug sa iyang kalalangan. Mao bay iyang gikalingawan ang laguring nga nagkamang sa dahon? O ang porma sa gamay nga bulak? O nagtan-aw sa usa ka kaka nga naghimog lawalawa? O nagkalot lamang diha sa yuta? Ug ayaw kalimti ang pagtudlo ug mubong mga sugilanon, sama sa gihimo ni Jesus sa iyang mga sambingay. Kini mopahimo sa pagkat-on nga makalingaw.
Diha sa daghang mga kaso ang duha ka ginikanan kinahanglang motrabaho aron may kapangabuhian. Makahimo ba sila ug linain nga paningkamot sa paggugol ug mga oras sa gabii ug sa hinapos sa semana uban sa ilang mga anak? Posible ba sa inahan ang pagtrabaho ug tunga lang sa adlaw aron mas daghan siyag panahon uban sa iyang mga anak? Adunay daghang mga ginikanan nga nag-inusara karong adlawa, ug sila kinahanglang motrabaho aron sa pagsuportar sa ilang kaugalingon ug sa ilang mga anak. Magkugi ba sila sa paghatag ug daghang mga oras sa gabii ug sa mga hinapos sa semana kutob sa mahimo uban sa ilang mga anak? Diha sa kadaghanang mga kaso gikinahanglan sa mga inahan nga mahilayo gikan sa ilang mga anak. Bisag makataronganon pa ang pagkanahilayo, ang batang gamay dili makasabot niana ug tingali mobati nga siya gibiyaan. Nan ang linain nga paningkamot kinahanglang himoon aron mapahimuslan ang panahon alang sa imong anak.
Karon, unsa man gayod kining “de-kalidad nga panahon” nga atong nadunggan? Ang puliking mga ginikanan tingali mogugol ug 15 o 20 minutos una-sin-utra uban sa ilang anak, tingali usa ka oras sa hinapos sa semana, ug tawgon kana nga de-kalidad nga panahon. Igo na ba kini sa panginahanglan sa bata? O ang katuyoan ba niini maoy sa pagpahupay lang sa konsensiya sa ginikanan? O sa pagpalinaw sa hunahuna sa usa ka inahan nga nagtrabaho alang sa kaugalingong katagbawan samtang pasagdan ang iyang anak nga walay-katagbawan? Apan ikaw moingon, ‘Sa pagkatinuod, okupado kaayo ako nga wala ako nianang matanga sa panahon.’ Dili kana maayo ug makaguol kaayo alang kaninyong duha ug sa imong anak tungod kay walay mga laktod nga paagi. Pangitag panahon sa maumolong mga tuig, o andama ang imong kaugalingon sa pag-ani sa kal-ang sa kaliwatan sa panahon sa pagkatin-edyer.
Dili lamang ang posible nga kadaot nga mahimo diha sa bata nga ibilin diha sa day care, kondili ang kapildihan usab sa mga ginikanan dihang ilang masayloan nga pagakalipayan ang bata samtang siya nagdako. Ang bata dili kanunay makasabot sa katarongan nga biyaan nga mag-inusara; siya hayan mobati nga gipasagdan, gisalikway, giabandonar, ug wala-higugmaa. Inigkatin-edyer na niya, siya tingali mas suod sa mga isigkaingon aron pulihan ang mga ginikanan nga walay panahon alang kaniya. Ang bata basin mosugod pa sa pagkinabuhi ug duhay-kinabuhi, ang usa sa paglipay sa iyang mga ginikanan ug ang lain aron sa pagpahimuot sa iyang kaugalingon. Ang mga pulong, mga pagpatin-aw, ug mga pagpangayog pasaylo—dili makasumpay sa kal-ang. Ang pagpakigsulti sa ginikanan bahin sa gugma karon dili na tuohan sa bata nga tinuod nga gipasagdan sulod sa mga tuig nga iyang labing gikinahanglan ang iyang mga ginikanan. Ang paghisgot bahin sa gugma karon taphaw na nga pamation; ang mga pulong daw dili na tim-os. Sama sa pagtuo, ang ginaangkon nga gugma nga walay mga binuhatan patay.—Santiago 2:26.
Magaani Bisan Karon sa Atong Napugas
Niining ako-una nga kaliwatan, ang kadalo nagdaghan, ug dayag kini ilabina diha sa pag-abandonar sa atong mga anak. Kita ang nagpahimugso kanila, ug unya ibilin nato sila sa mga sentro sa day care. Ang ubang mga sentro sa day care tingali maayo alang sa mga bata, apan ang kadaghanan dili, ilabinang dili maayo kini alang sa mga linghod nga bata. Ang uban naimbestigar pa gani tungod sa seksuwal nga pag-abuso sa bata. Ang usa ka tigdukiduki miingon: “Kon itandi sa suliran sa umaabot, ang mga suliran karong adlawa dili makadaot nga sama lang sa usa ka tapoktapok nga pagmeryenda sa hapon.” Ang “tapoktapok nga pagmeryenda sa hapon” karong adlawa mangilngig na kaayo, sama sa gipakita sa mga datos nga gihatag ni Dr. David Elkind sa 1992.
“Misaka ug 50-porsiento ang nanobra sa katambok diha sa mga bata ug sa mga batan-on sa nangaging duha ka dekada. Namatyan kita ug tinagpulo ka libong mga tin-edyer sa usa ka tuig diha sa mga aksidente nga nalangkit-sa-substansiya, walay labot sa nangasamad ug nangaangol. Usa sa upat ka tin-edyer sobrang makainom sa matag duha ka semana, ug kita adunay duha ka milyong alkoholikong mga tin-edyer.
“Ang tin-edyer nga mga babaye sa Amerika nangamabdos sa gidaghanong usa ka milyon sa usa ka tuig, duha ka pilo sa gidaghanon sa sunod nga nasod sa Kasadpan, ang Inglaterra. Mitriple ang gidaghanon sa paghikog sa mga tin-edyer sa miaging 20 ka tuig, ug tali sa lima ug unom ka libong mga tin-edyer ang naghikog tuig-tuig. Gibanabana nga usa gikan sa upat ka tin-edyer nga mga babaye nagpakitag labing menos usa ka simtoma sa sakit labot sa pagkaon, ang labing daghan mao ang sobrang pagdiyeta. Ang 14- ngadto sa 19-anyos nga grupo sa edad mao ang ikaduha sa labing taas nga gidaghanon nga nakapatay ug tawo kay sa bisan hain nga grupo sa edad.”
Dugang niining makalilisang nga mga kaihapan mao ang pagpatay sa kapin sa 50 ka milyong mga bata samtang gisabak pa sila, ug ang mga “tea party” karon dili gayod matukib. Uban sa pagkahugno sa pamilya sa unahan, si Dr. Elkind nag-ingon: “Ang kalit nga kausaban sa katilingban malaglagon alang sa mga bata ug sa mga batan-on, nga nagkinahanglag kalig-on ug kasegurohan alang sa mahimsog nga pagtubo ug pag-ugmad.” Ang usa ka magsusulat bahin sa ako-una nga kahakog misinggit sa pagprotesta: “Apan walay bisan usa ang andam moingon sa mga magtiayon, Paminaw ra, kinahanglang magpabilin kamong minyo. Kon may mga anak kamo, pagpabiling minyo!”
Nagkinahanglag panahon ang paghigugma ug bata. Sa mga katuigang miagi si Robert Keeshan, usa ka brodkaster sa programa sa telebisyon sa mga bata ingong Captain Kangaroo, mipasidaan sa mga sangpotanan sa pagkuto sa imong panahon alang sa imong anak. Siya miingon:
“Ang usa ka batang gamay naghulat, ang kumagko anaa sa baba, nagbitbit ug monyeka, nga gilaayan nag diyutay, sa pag-abot sa usa ka ginikanan. Gusto niyang isugilon ang gamayng hitabo diha sa kahon-kahon sa balas nga dulaanan. Naghinamhinam siya sa pagpaambit sa kalipay nga iyang nasinati nianang adlawa. Ang panahon miabot, ang ginikanan miabot. Gikapoy tungod sa mga kalisod sa trabahoan ang ginikanan kasagarang moingon sa bata, ‘Ayaw una karon, inday. Daghan ko ug trabaho, lakaw tan-aw ug telebisyon.’ Ang labing kasagarang gibungat nga mga pulong diha sa kadaghanang panimalay sa Amerika, ‘Daghan ako ug trabaho, lakaw tan-aw ug telebisyon.’ Kon dili karon, kanus-a? ‘Unya ra.’ Apan ang unya ra talagsa rang moabot . . .
“Milabay ang mga tuig ug ang bata dako na. Hatagan nato siya ug mga dulaan ug mga sinena. Hatagan nato siya ug may tatak nga mga besti ug stereo apan wala nato siya hatagi sa iyang labing gikinahanglan, ang atong panahon. Siya katorse-anyos na, ang iyang mga mata lubog, daw nalangkit siya sa usa ka butang. ‘Day, unsay nahitabo? Sultihi ako, sultihi ako.’ Ulahi na kaayo. Ulahi na kaayo. Gilabyan na kita sa gugma. . . .
“Kon moingon kita sa bata, ‘Ayaw una karon, unya ra.’ Kon kita moingon, ‘Lakaw tan-aw ug TV.’ Kon kita moingon, ‘Daghan ba nimog mga pangutana.’ Kon kita mapakyas sa paghatag sa atong mga anak sa usa ka butang nga ilang gikinahanglan kanato, ang atong panahon. Kon kita mapakyas sa paghigugma sa bata. Kita dili kay dili-mabination. Kita puliki lang kaayo sa paghigugma sa bata.”
Daghang Panahon Gikinahanglan
Ang labing maayo dili kanang “de-kalidad nga panahon” nga ihatag lamang nga tinagidyot; kondili kinahanglang maglakip usab kini ug “daghang panahon.” Ang Bibliya, nga nasudlan sa labaw nga kaalam kay sa tanang mga libro nga nasulat sukad bahin sa sikolohiya, miingon diha sa Deuteronomio 6:6, 7: “Ug kining mga pulonga nga akong gisugo kanimo niining adlawa magapaibabaw sa imong kasingkasing; ug igatudlo mo kini sa dakong kakugi sa imong mga anak ug magasulti ka mahitungod niini sa magalingkod ikaw sa imong balay ug sa magalakaw ikaw sa dalan ug sa imong paghigda ug sa imong pagbangon.” Kinahanglang imong ipatisok diha sa mga kasingkasing sa imong mga anak ang tinuod nga mga sukdanan nga gikan sa Pulong sa Diyos nga anaa sa imong kasingkasing. Kon ikaw nagakinabuhi sumala niini, ang imong anak mosundog kanimo.
Nakahinumdom ka ba sa sanglitanan nga gikutlo diha sa ikaduhang parapo sa nag-una nga artikulo? Ania na usab kini: “Bansaya ang bata diha sa dalan nga iyang pagalaktan; ug bisan kon siya matigulang na siya dili mobiya gikan niana.” (Proverbio 22:6) Tinuod lamang kini kon ang pagbansay sa sukdanan napasilsil diha kaniya, sa ato pa, napasulod diha kaniya, nahimong bahin sa iyang panghunahuna, sa iyang kinasuloran nga mga pagbati, kon unsa siya sa kinailadman. Kini mahitabo lamang kon kining maong mga sukdanan wala lamang gitudlo diha kaniya sa iyang mga ginikanan kondili mao usay gihimo sa iyang mga ginikanan.
Iyang gisagop kini ingong paagi sa kinabuhi. Kini nahimong iyang personal nga sukdanan nga nahimong bahin sa iyang kaugalingon. Ang pagsupak niini karon dili lamang maoy pagsupak sa gitudlo kaniya sa iyang ginikanan kondili sa kon unsa na siya karon. Siya mahimong dili-matinud-anon sa kaugalingon. Siya mahimong nagalimod sa iyang kaugalingon. (2 Timoteo 2:13) Adunay dulot nga pagkadili-andam nga mobuhat niini alang sa iyang kaugalingon. Busa, walay posibilidad nga siya ‘magpalayo gikan niini’ nga gipasilsil diha kaniya. Busa tugoti nga ang imong mga anak mosagop sa maayong paggawi gikan kanimo. Itudlo ang kalulot pinaagi sa pagpakitag kalulot, maayong pamatasan pinaagi sa pagbuhat niana, kalumo pinaagi sa pagkahimong malumo, kamatinud-anon ug kamatinuoron pinaagi sa pagpakita niini.
Kahikayan ni Jehova
Ang hugpong sa pamilya mao ang kahikayan ni Jehova alang sa tawo sukad pa sa sinugdan. (Genesis 1:26-28; 2:18-24) Human sa unom ka libo ka tuig sa tawhanong kasaysayan, kini giila gihapon nga mao ang labing maayo alang sa hamtong nga mga edaran ug kabataan. Ang librong Secrets of Strong Families may konklusyon nga sama niini, sumala sa mosunod:
“Tingali diha sa kinailadman kanato nakaamgo nga ang pamilya mao ang pundasyon sa sibilisasyon. Tingali sa kinaiyanhon kita nahibalo nga sa dihang modangat kita sa sukaranan sa kinabuhi dili ang salapi, karera, dungog, maanindot nga balay, yuta, o materyal nga mga kabtangan ang importante—kondili ang mga tawo sa atong mga kinabuhi nga nahigugma ug nagmahal kanato. Ang mga tawo sa atong kinabuhi nga mounong kanato ug nga kinsa atong kasaligan alang sa pagpaluyo ug tabang mao ang bililhon. Walay laing kalaoman nga mabatonan ang gugma, pagpaluyo, pagmahal, ug pag-unong nga gipangandoy natong tanan gawas diha sa pamilya.”
Busa, hinungdanong magkugi sa pagpugas ug maayong pagbansay karon sa panahon sa maumolong mga tuig aron ang imong maani sa umaabot maoy, alang kanimo ug sa imong mga anak, usa ka malipayong kinabuhing panimalaynon.
[Kahon sa panid 10]
Hain Niini Ako Nga Ginikanan?
“Nakakuha ako ug duha ka taas nga grado,” misinggit ang batang lalaki, ang iyang tingog tugob sa kalipay. Ang iyang amahan pintok nga nangutana, “Nganong duha ra man?” “Ma, nahuman na ko ug hugas sa plato,” nanawag ang dalagita gikan sa pultahan. Ang iyang inahan kalmadong miingon, “Gipagawas na ba nimo ang basura?” “Natabas ko na ang sagbot,” miingon ang taas nga bayong, “ug gihipos na nako ang igtatabas sa sagbot.” Nangutana ang iyang amahan kaniya, nga gipakibo ang abaga, “Gipul-ongan na ba usab nimo ang balasbas?”
Ang mga bata sa tapad nga balay daw malipayon ug matagbawon. Ang samang butang nahitabo didto, ug ingon kini niini:
“Nakakuha ako ug duha ka taas nga grado,” misinggit ang batang lalaki, ang iyang tingog tugob sa kalipay. Ang iyang amahan magarbohong miingon, “Maayo; Nalipay ko nga maayo ang imong lakat.” “Ma, nahuman na ko ug hugas sa plato,” nanawag ang dalagita gikan sa pultahan. Ang iyang inahan mipahiyom ug malumong miingon, “Misamot ang akong paghigugma kanimo adlaw-adlaw.” “Natabas ko na ang sagbot,” miingon ang taas nga bayong, “ug gihipos na nako ang igtatabas sa sagbot.” Ang iyang amahan malipayong mitubag, “Magarbohon kaayo ako kanimo.”
Ang mga bata takos sa diyutayng pagdayeg alang sa mga trabaho nga ilang nahimo adlaw-adlaw. Aron malipayon ang ilang kinabuhi, dako kaayo ang nagadepende kanimo.
[Mga hulagway sa panid 7]
Ang amahan moduyog sa inahan sa proseso sa paglanggikitay
[Hulagway sa panid 8]
Samtang nagalambo ang handurawan, ang batang lalaki nga nagdagan nga nagdupa maoy usa ka naglupad nga ayroplano, ang usa ka dakong kahon mahimong usa ka balay-balay, ang silhig mahimong kusog modagan nga kabayo, ang bangko mahimong lingkoranan sa drayber sa iglulumba nga sakyanan